Шежірелердегі әйел заты туралы деректер

Кейбір қария сөздерде ана жұрты, нағашылар кім болғандығы жайлы жиі айтылады. Шыңғыс ханның арғы анасы Алан һуа әйгілі болса, түркі шежірелерінде Бердахтың шежіресінде Ақшолпан ананың есімі айтылады. Кейбір қазақ руларының аты ана есімінен, немесе ана есімі ұранға айналғаны да болған. Қазақ халқы "Ер жерді сақтайды, қыз ұлтты сақтайды" деген берік ұғымды ұранмен ұғындыра білген. Қытай жылнамалары түркілер тарихын баяндауда әуелі ана тегі жағынан сөйлейді ... қағанның жұбайы катун/қатын аталған [48, 198-199 б.]. Қазақ ұлтының адамдары "біз қарға тамырлы қазақпыз" (бұл жерде "қарға" сөзі құс мағынасында емес, тамыры терең әрі жан-жақты жайлып өсетін өсімдік атын білдіреді – М.А.), "құдандалы сары сүйекпіз", "құда – мың жылдық, күйеу – жүз жылдық" деп сөйлейді. Осы нақылдар қазақтағы әйел затының орнын көрсетіп тұр. Осы күнге дейін қазақта "Ұл – қорғаның, қыз өсірсең – өрісің" ("Қыз – өрісің, ұл – қонысың"), "Астың дәмін келтірген тұздан айналайын, елдің арасын қосқан қыздан айналайын" деген нақылдар бар. Ерте уақытта билеуші әулеттердің өзара қарым-қатынастары қыз алысу жолымен ретелгенін шежірелік мәліметтер көрсетеді. «Қыз беріп, қыз алып, ілік-жілік, құда тамыр болып татуласып отырған... қырғыз ханы қызы Тұмарды Әбілпейізге беріп, сүйек болып бітісіп, тыныштық орнаған кез екен» - дейді шежіре деректері [49]. Қазақ-қалмақ жәугершілік заманында да қалмақ тарапынан бейбіт келісімнің бекіту шарты есебінде қыз беріліп, саяси байланыстарды құдандалық, туыстық арнаға салуға бет бұрған жақтары болған. Осылайша, қазақ шежірелерінде көбінесе әйел заты қазақ ру-тайпаларын бірлестіруде, ұлтты құрауда консолидациялық қызмет атқарғаны айтылады.

Шежіреде қазақ хандары туралы деректер жинақы түрде баяндалады. Төрелередің шежіредегі генеалогиялық деректерді реттегендер Ш. Уәлиханов, Ә. Бөкейхан, Ш. Уәлихан болды. Қазақ ортасындағы төре тұқымдары моңғол тегінен шыққан жаулаушы Шыңғыс ханның ұрпақтары болса, төренің тегі де моңғол жұртынан келген кірме топқа жатады. Ортағасыр араб-парсы тарихнамасында Шыңғыс ханның ұлдарының еншісіне жауланған рулар мен тайпалардың, басқа да ел жұрттың аймақтарын ұлыс етіп үлестіргенде төрт баласының әрбіріне төрт мың адамнан жасақ берілгені туралы айтылады. Ол жасақ кейін Дәшті Қыпшақ руларының ортасына сіңіп кеткен. Төрелер мен олардың ұлан жасақтарынан басқа қазақ руларының ортасына сіңісті болған кірме топтардың бірі қожалар екені белгілі. Шежірелерде қожалар туралы да мәліметтер молынан кездеседі. Төрелер қазақ ақсүйектерін құрайды.

Зерттеуші Б. Кармышева, «қожа мен сейіттер - сословиелік топ. Өз тегін Мұхаммедтен немесе оның сахабаларынан өрбітеді» - деп жазады [44, 148 б.]. Қазақ даласының өткендегі барлық саяси-қоғамдық өмір тарихы төрелер шежіресінің айналасына түзіледі, төре-сұлтандардың ақ киізге хан болып көтерілгені туралы айтылады. Төре шежіресін тудырған тарихи шындық – сол тарихи дәуірде қалыптасқан саяси коньюктура. Рулар мен тайпалардың құрамындағы топтардың өзгеріп отыруы, көшпелілік тарихтың ең алғашқы кездерінен жалғасқан күрделі әлеуметтік үрдіс. Шежірелерде деректері де осыны айтады. Шежірелерде Жәнібек ханның тұлғасымен орайлас қазақтың үш жүз боп бірігу тарихы осылайша баяндалады. Жәнібектің баласы Қасым хан туралы: «Қазақты қатарға қосып кеткен. Осы Қасым ханның тұсынан қазақ ортасында «Қасымханның қасқа жолы» делінген сөз үлгі, өсиет қалған» - деп, мағлұмат келтіреді [51]. Қазақ хандығының дербестігі шежірелерде әйгілі әз-Жәнібек пен Керей, Асан Қайғы сияқты тұлғалардың есімімен байланысты. Бұл деректер ХV ғасырдың екінші ширегінде орын алған саяси, этноәлеуметтік тарихи оқиғаларына қатысты. Төрелер мен қожалардан тыс қазақ ортасына қазақы жүз, ру-тайпа жүйесіне енбейтін басқа кірме топтар қатарында: төлеңгіт, сунақ, қараша және т.б. туралы айтылады. Қазақ ортасына сіңген төре, қожа, сейіт, қырғыз, қалмақ, сарт, ноғай, түркмен, қарақалпақ өкілдерінің генеалогиялық принциптер негізінде іске асқанын шежірелік деректер суреттейді. Сонымен, шежірелік сананың маңызды функциясы – қауымдасу, қоғамдасу үрдісін құрауда. Кірме топтарды үйлесімді түрде қатарға қосып алу формаларын шежірелерден табамыз. Қауымдасу дегеніміз – адамның өз бойында қауым тарапынан дұрыс деп танылған қасиеттерді, құндылықтарды, білімді, қабілеттерді тәрбиелеу, құрметтеу, сақтау, яғни әдеп, салт-дәстүр, жол-жоба мен басқа да ұлттық рәсімдерді ұстану, қауымның талаптарына сай болу деген сөз. Осы қасиет-қабілеттерді қолдаған адам қалыптасқан әлеуметтік-туыстық қатынастардың, институттардың толық мүшесі бола алады.

«Қазақ шежірелеріндегі тақырыптық құрылымдардың орны» атты үшінші тарауы екі тараушадан құралған. Бірінші тараушасы – «Қазақ шежірелік деректеріндегі киелілік мағыналар» мәнін талдау жасауды мақсат етеді. Қариялармен сұхбат барысында дерек берушілер: «бұл істің анық әңгімесін білмеймін, өтірік айтуға рұқсат жоқ» деп кесіп айтады. Иә, бұрынғы даналар да сөйткен. Бұл әріден келе жатқан әдеп, имандылық. Хазреті Әли ибн Әбу Тәліб (р.а.ғ.) «Ғалым адам бір нәрсені анық білмесе "Аллаһ а’лам" (Аллаһ жақсы біледі) деп айтудан ұялмайды» - депті. Ислам ғалым-ғұлама хакімдері осы қағиданы қатты ұстанған. М.Ж. Көпейұлы да мәлім болған тарихи ақпаратты сол күйінде өзгеріссіз жеткізеді. "Естіген сөзімнен сөз қалмағын, естіген құлақтың жазығы жоқ" – дейді ол. Бұл барлық мұсылман ғалымдары, тарихшы, шежірешілерге тән. Анығын айту Құран қағидасынан туындайды. Осыдан шежіре сақтаушылардың өз қызметіне аса үлкен жауапкершілікпен қарау діни тәртіпке бағынушылығынан туындағанын байқаймыз. Тарих бұрмалауды көтермейді. Бірақ шежірелерде тарихи шындықтың өзін жеткізуде ерекше нақыш кездеседі. Олар киелі түсінік, тылсым күш ықпалы деп түсіндіріледі. Зерттеуші М. Әбусейтова тарихи шежірелік туындылар қатарында «ең тәуірі ортаазиялық агиографикалық шығармалар. Оларда сопылық әулиелердің өмірі, мұсылман шейхтарының «ғажайып» әрекеттерін суреттеумен қатар Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысы мен мәдениетін, тайпалық құрамын, сенім-нанымын, кейде саяси тарихын сипаттаған деректер де кездесіп отырады» - деп жазады [3]. Аян, түс – шындықтың бір формасы ретінде жасалып, оқиға туралы баяндайды. Мұндай киелі мәндегі ақпаратты адамдар жоғарыдан келген киелі күштің хабары деп қабылдайды. Шежірелерде аяндар мен жаратушыдан келген дауыс туралы мәліметтер айтылып, кейбір тарихи оқиғалардың мәні сонымен түсіндіріледі. Киелі мағынадағы шежірелік әңгімелер рулардың шығу тегіне байланысты ғана айтылмай, жалпы қазақ жұртының әуелгі тарихында алған оң батасы туралы баяндайды. Бір шежірелік мәлімет былай дейді: «Қанқожа қыбыланы бетке алып жүріп кетсе, алдынан ақ сақалды адам шығып, жөнін сұрайды. Жөнін айтқан соң әлгі адам: "Алдыңа қарап жүре берсең бес ноғайлы елі бар, Орманбет деген ханы бар елге барасын. Олар "бес алаш" атанады. Сенен «Ұраның не?» - деп сұраса, «Алаш!» - деп айт. Ол сені қосып алады. Орманбет билік айтса сен оған көнетін бол. Сонымен алты алаш боласыңдар. Сөйтіп сенің ұрқың күн шығысқа тең таралады» - дейді де, ғайып болады. «Қазаққа қыдыр дарыған» деген сөз осыдан қалыпты [49]. «Құлболды баба да ғайыптың жеті оғы болған, сырын Аллаһ білсін. Алмажай, доғал, кура деп аталады екен. Ғаріпке ем, қылатыны да бар екен» [51]. Шежірелік деректер байырғы қазақ ортасында өткен қасиетті адамдары туралы көп мәлімет сақтайды. Ел ортасы бұл тұлғаларды үнемі еске алып, қадір тұтқан. Шежірелік дәстүрдің мәні де алдымен осында тұр.

Шежірелік деректер көрсетіп отырғандай, қазақтың көшпелі тұрмыс жағдайында рухани қызмет атқарған қасиетті тұлға санатында абыз, диуана, бақсы, оқымысты қожа тұқымдары болған. Олар рубасыларының, билердің, хан-сұлтандарының қасында жүрген. Мысалы, XVIII ғасырда есімі әйгілі тұлғаның бірі Қазыбек би Келдібекұлы туралы айтылатын көптеген шежірелік аңыздарда оның ерекше қасиеттір сөз етіледі. Шежірелік, абыздық, диуаналық, бақсылық дәстүрлерді сөз еткенде біз және осы ертегі дәуірлерден жалғасып жеткен дәстүрлердің сақтаушылары туралы айту тиіспіз. Бұл бірінші сипаты. Абыздардың екінші сипаты – керемет күш иесі болуы. Ең жоғары сатыдағы білім иелеріне жаратушы муғжизалық қасиет нәсіп еткен; онан соң кереметті игергендер. Халық ондай адамдарды абыз атап, әулиелік қасиетіне көзі жеткен соң, ерекше қадір тұтқан.

«Қазақтың шежірелік деректеріндегі түсіндірулер қызметі» атты екінші тараушасы тарихи-генеалогиялық білім тарату үрдісіне тән түсіндірмелер табиғатын талдауға арналған. Естелік, шежіре ретінде сақталған деректерді шежірелік дәстүр талабына орай реттеу, түсіндіру амалдары қалай атқарылғанын айту маңызды. Ауызша дәстүрге негізделген қоғамдарда адам санасы мен жадының аса қолайлы құралы және сенімді архиві, мұрағаты бола алатынына ешбірі күмән жоқ. Сана архивінде ұзақ дәуір бойы адамдардың тәжірибесі сақталған және соның негізінде әр нәрсе туралы түсінік алады. Сана адамдардың жады арқылы мәдениетті, адами өмір тәжирибесін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырады және әр нәрсенің себеп-салдарын түсіндіреді. Дәстүрлі қоғамда айрықша дамыған ауызекі тарихи дәстүр деректері көшпелі әлеуметтің өнімі.

Шежірелерде орын алған әрбір тарихи оқиға немесе құбылыс жайында белгілі бір түсіндірулер болуы керектігі анық. Дәстүрлі түсіндірулердің бір тобы шежірелердің ішкі құрамдық элементтерінен құралған таңба мен ұран белгілері, сондай-ақ антропоним, топоним және жалпы тарихи географияға қатысты бір топ түсіндірулер шежірелердің мазмұнынан табылады. Солайша шежіре деректерінде ұрандырдың шығуы туралы, таңба белгілерінің мәнісі, мағынасы, оны жасаған тұлға туралы, рудың аталуы себептері, руаралық қатынастардың басқа да себеп-салдарларын түсіндіру және тәпсірлеу тәжірибесі шежіре деректерінде жиі кездеседі. Түсіндірілетін объектінің сипатына қарай түсіндіру үлгілері әрқилы болады. Шежірелердегі әуелгі деректердің біршама тобы кейінгі мәліметтермен тіпті байланысы болмаса да, бірақ нақты бір тарихи шындыққа қатысты тәжірибені сипаттап көрсетеді. Оның ішінде адамдардың жеке естеліктері, әр нәрсенің себептерін түсіндіру, қанатты сөздер, әдеби нақыш үлгілеріне айналған сөздер бар. Бұл деректердің барлығы бір оқиға жайында қалыптасқан ой түю деректері, ой өнімі, тарихи сананы құрайтын ой сатылары болып табылады. Мұндай дерек топтары көбінесе қалыптасқан тарихи жағдайды түсіндіруге, тарихи оқиға туралы баяндауға бағытталған.

Шежіренің іргелік тұғыры — анық тізілген оқиғалар. Оқиғаны баяндаған шежіре алдындағы өткенді растап айтып отырса, олардан түзу мағыналар алынып, жақсы қорытындылар шығарған шежіре де дәмді, пайдалы болмақ; егер оқиғалар теріс баяндалған болса, онан мән шықпайды - деп жазады М. Тұрғанбай [24]. Әрбір тарихи оқиға жайында, немесе бір әлеуметтік құбылысқа байланысты шежіре деректерінде бір тәпсір, бір түсіндіру беріледі. Ол тарихи тәжірибені тәпсірлеу құралы болып табылады. Негізінен шежірелердегі түсіндіру мен тәпсірлеудің екі түрлі құрылымы бар: біреу шежірелік деректің авторы жасаған түсіндіру мен тәпсір; екіншісі шежірелер дерегін түсінуге ұмтылушы субъекттің берген түсіндіру мен тәпсірлеу мысалдарынан құралады.

Шежіре деректерін түсіндіру мен тәпсірлеу жолдарын табу мақсатында оның баяндау құрылымы; ішкі формасы; хронологиялық сипатты білдіретін элементтер; субъектілерін анықтауға ұмтылдық. Ал, шежірелік тәпсірді белгілі бір қатынастарды түсіндірудің, дәлелдеудің тәсілі ретінде қабылдадық. Жаңа генеалогиялар да тәпсірді, түсіндіруді талап ететін болды. Ондай түсіндіру амалы институционалдық тәртіп ұғымдарына сәйкес, ретті де, әрі толық та болуы тиіс еді. Сонда ғана жаңа әлеуметтік әлем келесі ұрпаққа айқын да, түсінікті де болар еді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ шежірелері барлық өткеннен сақталып қалған бұрынғы көшпелілер қоғамының қолданған әлеуметтік конструкция үлгілерінен реттелген бір жиынтық. Міне, ол осы әлеуметтік жаңа құралған болмысты тарих етіп келесі ұрпаққа, жастарға түсіндіреді. Ескі тарихи дәуірдің тарихи шындығына байланысты жаңаша тәпсірлік конструкция жасауда атқарған топтардың бірі қожалар. Генеалогиялық жүйеде «қожа» ұғымы жиі кездеседі. Өз кезінде ислам дінін уағыздау жолында жүрген сахабалар да, сейіт-қожалар да көшпелі түрік жұртына жаңа үлгідегі тарихи таным конструкциясын осылайша жасауы тиіс еді.

Диссертациялық жұмыстың «Қазақ шежірелерінің трансформациясы» атты үшінші бөлімі шежірелік дәстүрде көрініс табатын XVIII-XIX ғғ. орын алған өзгерістері, қоғам, өмір, халық мәдениетінің, санасының өзгеріп-құбылуы, ұлт азаттығы үшін халық күресін суреттеуі, қазақ ішінен ағартушы, ғалым адамдарының шығуы мәселесін қарастырады. Бөлім үш тараудан құралған. «XVIII ғ. жаугершілік заман ықпалы» атты бірінші тарауында шежіре мәліметтеріне аса тән қазақ батырларының ерлігі, қолбасшылары, халықтың әскери тарихы туралы баяндауды талдауға арналған. Қазақ шежірелеріндегі әскери-саяси қарым-қатынастар тарихын суреттейтін тақырыптар қазақ-өзбек, қазақ-ноғай, қазақ-қалмақ, қазақ-қырғыз, қазақ-орыс қатынастары туралы деректер; хан мен рулар арасындағы қарым-қатынас деректерден құралады. Бұдан ертеректегі тарихи аңыз сюжеттері, қазақ хандары дәуірі мен Ақ Орда, Алтын орда дәуірлерінің көріністері, көне мазмұны туралы Ш. Уәлиханов: «көптеген, қазіргі ұрпаққа мағынасы түсініксіз сөздерге қарағанда және тұлғалар туралы тарихи деректеріне қарағанда, олар Алтын Орда дәуіріне жатады» - атап өтті [1]. Қазақ шежірелеріндегі XVII-XVIII ғғ. байланысты мәліметтер негізінен қазақ халқының жоңғар шапқыншылығы, «Ақтабан шұбырынды» оқиғалары желісімен қатысты айтылады. Тарихи дәуірді уақыт тұрғысынан реттеуге орай қалыптасқан шежірелік дәстүрде осы екі ғасыр аты көп аталатын тарихи тұлғалармен байланыстырылып, Еңсегей бойлы ер Есім, Салқам Жәңгір, Әз Тәуке хан, Абылай хан, Көкжал Барақ заманы деп айтылады.

XVII–XVIII ғғ. орын алған бұл тарихи оқиғалар ұжымдық санада берік ұстаған білім жинақтаушылар атқарған еңбекке қарай, бұл жаугершілік тарихи дәуір туралы аңыздар мен тарихи әңгімелер әлде қайдай молырақ болған. Бірақ одан кейінгі уақыттың оқиғалары халық санасында, халықтық жадыда жақсы сақталған. М.Ж. Көпейұлы деректі шежірелік жазбаларындағы ХVIIІ ғасырды баяндайтын қазақ тарихының оқиғалары Абылай заманына байланысты көптеген тарихи аңыз-әңгімелерді қамтып жатқан үлкен бір тарихи дәуір. Осы туралы қазақтың тарихшысы М. Ж. Көпейұлы: «Бұл қазақ иесіз жатқан жерге текке келіп ие бола қалған жоқ. Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, Қаздауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек замандарында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаумен алысып, жатпен соғысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздары жаумен жағаласқанда оққа ұшып, өліп, сөйтіп алынған жер еді» – деп жазған [19].

XVIII ғасырдың ауызша тарихи дәстүрінің репертуарында қазақ халқының жоңғар басқышыларына қарсы ұлт-азаттық күрес тарихы ерекше суреттеледі. Бұл туралы Ш. Уәлиханов: «Ата-бабаларының ерлігін жырлайтын көне жыр-аңыздар жазу-сызуға түспей ауызша айтылып келуіне қарамастан, шежіре сақтаушы жыршылардың суырып салма импровизаторлық ғажаб өнер қабілеті мен халықтың тарихи өлең, дастан, ертегі, аңыз, әңгімелерге ден қойып сүйіспеншілікпен тыңдауының арқасында ұзақ жылдар бойы ауыздан ауызға айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып осы күнге дейін сол өзгермеген таза қалпында сақталған, және жапан даланың әрбір шетінен хатқа түсірілген сол мұралардың барлық көшірмелері өзара ұқсас келеді" – деп жазған [1]. Жыр дәстүрін атқарған қызметі жағынан шежірелік мұраға жатқызған өте дұрыс. Жырау мен жыршы атқарған әлеуметтік-мәдени қызметті осы шежірелік жады мен дәстүрлі тарихи сана арқылы іске асырған. Сол тарихи дәуір шындығын жырға салған атақты Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Қожаберген, Үмбетей, Бұқар сияқты тарихты шежіре еткен жыраулар болған.

XVIII ғасырда қазақ даласында орын алған негізгі тарихи оқиға қазақ-жоңғар арасындағы соғыстарға байланысты болған. Абылай заманындағы жаугершілік туралы әңгімелер тақырыпшалардан құралған: «Ақтабан шұбырынды» «Қалмақ қырылған», «Талқан соғысы» және т.б. Осы кездегі қазақ батырларының данқты ерліктерін сипаттаумен қатар, көптеген ежелгі жыр-аңыздарда кездесетін мұндағы адами мінезді көрсету фактілерде өзінше құнды. Соның бірі Абылай ханның өзінің іс-әрекеттері арқылы, оның қол астындағы батырларының ерлік пен өрлік, намысқойлық қасиеттерін сынауы. Осы Абылай заманындағы тарихи әңгімелердің бір тобы батырлардың әскери соғыс өнері мен әскери тәртіпті сипаттайды: Даңқты батырлардың ішінде Олжабай, Жасыбай, Малайсары, Жазы, Бөгенбай батырлар туралы деректер әсіресе толық. Ол туралы архивтік деректер орыс ғалымдарының еңбектерінде, қазақтардың шежірелері мен батырлар жырларында бар. Бізге сақталып жеткен аңыздар мен өлеңдер әр дәуірде орын алған оқиғалар бойынша қалыптасқан ауызша тарихи әңгімелер үлгілерінің азғана болса да құнарлы бір бөлігі.

Cонымен, шежірелік деректердің бір қабаты қазақтың саяси-әскери тарихында ерекше аты аталатын тарихи тұлғалар туралы әңгімелерді, дәстүрдің өзіне лайық қалыптасқан баяндау стиліне орай қалыптасқанын аңғарамыз. Халықтың санасында жалғасын тапқан шежірелік деректердің міндетті мәдени-әлеуметтік қызмет атқарғаны анық. Бірақ оны түбегейлі орындау мақсатында шежірелік деректердің баяндалуында әртүрлі нұсқадағы ауызекі мұралар да, тысқы тарихнамалық дәстүр төңірегінде қалыптасып, сырттан енген тарихи дерек үлгілері қатар болғанын аңғардық.

«ХІХ ғ. - ХХ ғғ. басындағы отаршылдық кезең ықпалы» атты екінші тарауда ұлтқа төнген түрлі қауіптер ықпалымен ұлттық тарихнама нышандары ретінде көрініс беретін қазақ шежірелерінің жазба нұсқаларының пайда болуы, оның авторлары туралы айтылады. ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында қазақ ортасында ұлттық тарихтың мәселелері өзекті тақырыптарқа айналды. Әуелі қарапайым тұрғыда қойылатын «біз өз тарихымыздан не білеміз» деген сауал сол кезде де жиі айтылатын болса керек. М. Дулатұлы: «қара халықтың ұғымынша, «атамыз Адам пайғамбар» деп, бәріде жаттап алған құрғақ шежірені саулата берумен қазақ пен қырғыздың тегін еріксіз «пәлен әулие, түген сахабаға апарып телумен нағыз тарих шықпайтыны оқымысты, білімді азаматтарға аян» - деп, жазған [7]. ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлт-азаттық күрес оқиғалары мен соған қатысты тұлғаларға орай айтылған әңгімлереден құралған. Аяғы 1916 жылғы оқиғаларға келіп тіреледі. Осы кезең тарихи шындығын ұрпаққа жеткізу халықтың кемеңгер адамдары мақсат тұтты. Сондай зиялылық мәндегі әлеуметтік-мәдени үрдістің нәтижелері қазақтың шежірелік дәстүрінің жаңа сатыға көтерілуіне әсер етті. Ш. Уәлиханов қазақтың әрбір текті ақсақалы өз руының шежіресін анық біледі, деп айтқан [1]. Шоқан жазған шежірелік шығармалардың ең әйгілісі – "Абылай", "Қырғыз рулары", "Ұлы жүз туралы", "Ұлы жүздің аңыз-әпсаналары", "XVIII ғ. батырлар жыры" және т.б. Бұл еңбектерде Шоқан тек қазақ емес, сондай-ақ жалпы түрік-моңғол жұртының тарихи жәдігерлері туралы көп ізденген: яғни, олардың шығу тегі, тарихи деректері, мәдени ерекшеліктері, тәңірлік түсініктері, бақсылық дәстүрі, ру құрылымы, халық календары, хандары, космогониясы, наным-сенім жүйесі, қазақ ортасындағы мұсылмандық құқық, шежірешілер, қария сөз, аңыздардың мазмұны, атақты адамдары, рухани құндылықтары және т.б. өткір көп мәселелердің барлығының басын қайырып, зейін қойып, тиянақты ізденген.

ХІХ ғасырдағы қазақтың шежірелік дәстүрі жалаң генеалогия қуып кетпей, тарихи шындыққа өте жанасатын, дәлелді фактілерге сүйенген [52, 56 б.]. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысында қазақ шежіресінің жазба дәстүрін қалыптастырған М.Ж. Көпейұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Н. Наушабайұлы, Қ. Халид есімдері белгілі. Бұл ғалымдардың барлығы да атаның алдынан жат сабағын игеріп, молланың алдынан хат танып, ислами ғылым орталықтарында медресені тамамдаған хакімдер болды. Н. Наушабайдың Қазан баспасынан 1903 жылы жарыққа шыққан "Мәнзұмат Қазақия" еңбегінде шежіре тарауларымен қатар исламдік діни қағидаларды бірдей мәлімдеп шыққан. Қ. Халидтің 1910 жылы жарық көрген "Тауарих хамса" еңбегіндегі назарға ілігетін шығыстық ықпал өз алдына, сол сияқты Шәкәрім де тарихи тақырыпқа қалам тартып, сонымен қатар діни философия турасында көп ізденіп еңбектенген. Абайдың өлеңдерінде – исламдік ілім, қара сөздерінде – қазақтың арғы түбі турасында сөз етілмей қалмайды. Шежірелік дерек қалдырған зиялының бірі М. Сейдалин (1872-1929) мен С.А. Жантөрин еді (1837–1890). Ол да Тілеумұхамбет сияқты Орынбор кадет корпусының Азия бөлімін бітіріп отаршыл әкімшілік орындарында қызмет істеді. Көптеген жылдар бойы қазақтың ауыз әдебиетін жинауға ат салысты. Оның белгілі мақалалары «Очерки киргизского коневодства», «Киргизские песни» және «Образцы киргизской поэзии», оқырман көңілінен шыкты. Кіші жүзде қазақ тарихы мен этнографиясын ыждихатты жинақтаушылар М. Таукин (1813–1892), С. Бабажанов (1832-1898), Б. Дауылбаев. Олар өлкетану ісіне Қазан, Орынбор музейлері арқылы бейімделді. Бұдан басқа да жергілікті баспасөз бетінде Мұхаметқали сұлтанның жазғандары аз емес.

М.Ж. Көпейұлы 1907 жылы Қазан қаласында «Сарыарқаның кімдікі екендігі турасында» және т.б. кітаптарын баспадан жариялап, мұның арты үлкен дауға айналған. Себебі М.Ж. Көпейұлы бұл кітаптарында қазақ тарихына сүйене отырып орыстың отаршыл саясатын әшкерелеген. Қазақтың бабалардан сақталған қазақ жерінің тұтастығын сөйледі, қазақтың өз жері үшін тарихи құқығын дәлелдеді. М.Ж. Көпейұлы әлеуметтік-мәдени жағынан тек қана ақын, әдебиетші, шежірешілдік немесе қазақтың ежелден келе жатқан ауызекі тарих айту дәстүрін сақтау қызметін атқарушы ғана емес, сонымен қатар ұлттық тарихи дәстүрді жаңаша сапаға көтерген ғалым. М.Ж. Көпейұлы мен Абай Құнанбайұлы өзара хат алысып тұрғаны, олардың қазақ ұлтының мүдделері туралы пікірлестігі турасында, С. Мұқанов: «Абай үйінің ұңғыл-шұңғылын түгел ақтарған полицияның қолына қазақтың белгілі ақыны, ауыз әдебиетінің үлгілерін иждаһаттап жинаушы М.Ж. Көпейұлы жазған бір хаттан басқа күдікті ешбір зат түспеген. Бұл хатта М.Ж. Көпейұлы Абайға патша өкіметінің елге жасап отырған қиянаты туралы жазып, оған қалай қарсы тұру жөнінде» пікір білдірген [53, 186 б.]. Бұл дерек М.Ж. Көпейұлы халықшыл, қазақ ұлтының жанашыр болғанын көрсетеді. Олай болатын болса, М.Ж. Көпейұлының ұлтшылдық, халықшылдық негізін байқататын қазақтың дәстүрлі ұлттық тәрбиесі мен жақсы ортада өскені.

Қазақтың айтулы шежірешілері қатарында Ш. Құдайбердіұлы, М.Ж. Көпейұлы сияқты шежірешілер ғана өздерінің білген, жиған тергенін хатқа түсіріп, баспаханадан жарыққа шығарды. Абай Құнанбайұлы қазақтың арғы тегін семит халықтарының аталас қылу дәстүріне сын көзқараспен қарай отыра, қазақтың тегі түркі-моңғол жұртымен тарихи тығыз байланыстылығына дәлел іздейді: «Есте жоқ ескі мезгілде, маңғұлдан бір татар аталған халық бөлінген екен … Асыл түбі қазақтың – сол татар» - деп жазады [54]. Қазақтың мұндай ата-тарату жүйелерінің авторлары қожа мен сейід ортасынан шыққан ортағасырлық ойшылдармен байланысты болған. «Біздің халқымыздың ахуалын жазуға өзге милләт–ұлт былай тұрсын, көп елдерді басып алып, Шынға дейін жеткен арабтар, шығыс тайпаларының арасын айыра алмай арабтан өзге шығыс халқын «ажам» деп қоя салған» - дейді Қ. Халид жазған [23].

М.Ж. Көпейұлының еңбегінде қазақтың ата-тек тарихы дәйекті талдауға түскен: «Мен де нұсқалардан көрумен, кәрі құлақтардан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шыңдап, теңдеп айтып отырмын. Өзінен шығып жазбаған соң, қазақты кім болса сол ғарап деп айтады. Әбілғазы айтпай ма, арғы атамыз Ер Түрік деп!? Дұрысы сол болады» [51]. Бұл дерек М.Ж. Көпейұлының тарихты дәлелді сөзге сүйеніп сипаттайтынын көрсетеді. ХІХ ғасыр соңында еңбек еткен Қ. Халид қазақ халқының тарихы ру-тайпалар тарихынан құралады деп жазған. Мәселен, найман елінің тарихы ел аузында бар, бірақ хат пен жазуды керек қылмағандықтан кітапқа жазылған тарих болмай отыр деп көрсетеді. Ал Шәкәрім болса, «Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, көп уақыттан берлі сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әртүрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым; ол оқып көрген кітаптардагы сөзді түгел жаза алмасам да, керектісін теріп алып, оған тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып, жаздым» - деген. М. Тұрғанбайдың «Шежіре» атты мақаласы 1918 жылы «Абай» журналында жарыққа шыққан. «Өзімізді қатарлы ұлттан санап, ұлт мектептерін ашып, ұлтымыздың шежіресін керексіз қылсақ, үлкен ұят» - деп жазған бұл автор, мақаланың негізгі мақсаты қазақтың тарихи санасын жетілдіріп, сол арқылы ұлттық санасын ояту қажет екендігін білдірген.

«Қазақтың ХХ ғ. тарихи танымындағы шежірелердің орны» атты үшінші тарауда шежірелік дәстүрдің өміршендік себептерін қарастыру мақсат етілген. ХХ ғасырда шежіре деректерін жинаған, зерттеген, немесе шежіре туралы пікір айтқандар фольклоршылар мен тіл, әдебиет мамандары, публицист, жазушылар, тарихшы-этнограф ғалымдар мен дерек пен тарихнама зерттеушілер. ХХ ғасырда басында қазақ шежірелерін халықтың өткен тарихы мен тағдырын зерттеуге кеңінен қолданған, шежіре мәліметтерін рулық, этноәлеуметтік тұрғыдан зерттеу тарихында Ә. Бөкейхан, А.Байтұрсын, М. Дулат, А. Чулошников, М. Тынышпаев, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, М. Мұқанов, В. Востров тәрізді ғалымдардың есімі әйгілі. Ә. Бөкейхан мақаласында: «Нұрфайыз хазіреттің жазып көрсеткен шежіресі мынау: Анас, оның баласы Мағаз, оның баласы, Сахил, оның екі баласы – Ақ Қорай һәм Ақ Шолпан, Ақ Қорайдан Аламан, онан Алаш, онан Жаил хан, онан Майқы би. Осы шежіренің ешбір жері тарихқа дұрыс келмейді ... сол елдің осы күнгі балалары өздерін Анастың баласы санап, қазақты онан 500 жыл соң туғызып жүргені – ұят-ақ» - деп жазған [55]. М. Тынышбаев қазақ халқының ру генеалогиясын зерттемейінше қазақтың тарихи көрінісін көзге елестету мүмкін емес дегені белгілі [23, 3 б.]. Шежіре – көшпелілер қоғамының дәстүрлі институттарының негізгісі. А. Байтұрсынұлы қазақ ауыз әдебиетінің жүйесін саралай отырып ауызша дәстүр, шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме тарих пен тарихи әңгімелерден құралады деп пайымдау жасаған. Әдебиет және тіл тұрғысынан алғашқы болып шежірелерге баға берген ғалым А. Байтұрсынұлы: «Шежіре жазушылар естіген-білгенін сол қалпында, шикі түрінде тізеді. Тарихшылар құр істегенімен қанағаттанбай, рас, өтірігін тексеріп, расын ғана алады» - деп, шежіре мен тарихтың арасындағы байланысты тиянақтап жазған ғалымдардың бірі [7, 398-399 б.]. Х. Досмұхамедұлы (1883–1939) мұрасында 1928 жылы Ташкентте шыққан «Қазақ халық әдебиеті» деп аталатын қысқаша очерктің орны ерекше. Мұнда Х. Досмұхамедұлы халық ауыз әдебиетіне шолу жасап, әдеби үлгілерді толық қамтуға тырысады, жанрларын жіктеп, топшылау енгізеді, олардың ішкі мазмұнын ашады, шежірелерді «жеке адам шежіресі, тайпа шежіресі, ру шежіресі, ата шежіресі, хан шежіресі» деп жіктеген [56, 34 б.].

Е. Бекмаханов және Ә. Марғұлан сол ғалымдар қатарында болды. Оның қазақ тарихына байланысты алғашқы ғылыми мақалалары қазақ рулары, жыр, шежіре дәстүрі турасында жазылған. Е. Бекмаханұлының зерттеу тақырыбы қазақ жерлерінің отарлануы, патшалы Ресейдің жүргізген саясатының мақсаттары қазақты тәуелсіздігінен айырып, өз қоластына күшпен қаратылуы болды. Е. Бекмаханұлы қазақ тарихының ең белесті оқиғалары қатарына Кенесарының азаттық жолындағы күресін қоя білді. Е. Бекмаханұлының халық арасында кеңінен тараған ауыз әдебиеті үлгілерін аса орынды пайдаланғанын байқаймыз. Ол "Наурызбай мен Ханшайым", "Жасауыл қырғыны", "Санжар батыр", "Кенесары" және басқа да халық жырларын өзінің еңбегінде талдайды. Е. Бекмаханұлына тән тағы бір ерекшелік – осы ауыз әдебиеті мұраларын бұрмалау атауларына төзбей, шындықтың бетіне тура қарап, өзінің пікірін бүкпесіз айтуы. Ғалымдардың тарихи фольклор деректерін тарихи зерттеулерде қолданғаны үшін қуғын көріп, репрессияға да ұшырағаны аз емес. Едіге жырына орай М. Әуезов, Ә. Марғұлан сияқты ғалымдар Едіге бейнесі турасында көзқарас білдірген үшін сынға ұшыраған. Соның бірінде: «в докторской диссертации на тему “Эпические сказания казахского народа” и в других трудах А. Маргулан оценивает восторженно без исключения казахский богатырский эпос» – делінеді [57].

ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Х. Арғынбаев, М. Мұқановтар этникалық территориялар мен ру-тайпалық құрылым зерттеу ісіне шежіре деректерін қолданды. Белгілі шығыстанушы В. Юдиннің Өтеміш қажы шығармасын зерттеу барысында қария сөз, шежіре, жалпы ауызша тарихи дәстүр турасында салмақты ғылыми пікір білдіреді. Ол қария сөздерді үлкен тарихи мәні дерек ретінде қарастырып, оны «далалық ауызша тарихнама» деп атады. Шежіре деректері М. Мұқанов, В. Востров сияқты этнограф ғалымдардың ғылыми монографиясында қолданысқа еніп, қазақ халқының ХVІІІ–ХХ ғасыр басындағы рулық құрамы мен қоныстануы зерттелді. Мәдениетті және оның құрамдық элементтерінің даму заңдылықтарын тіршілік талаптарымен түсіндіретін болсақ көшпелілерге қатысты түрде олардың мәдени құбылыстарын экономиканы ұйымдастыру тәртібінен туындатар едік. Н. Масанов қазақтың көшпелілік мәдениет мал шаруашылығы әсерімен болған дейді [58, 239 б.]. Бұдан гөрі Н. Әлімбайдың: «қазақ шежіресін көшпелі ортадағы тарихи сананың институттанған деңгейі, болмысы, бітімі» - деген тарихи-антропологиялық ұстаным тұрғысындағы анықтамасы шыншыл [59, 161 б.].

Сонымен, ХХ ғасырдағы ғылыми тарихи танымда шежірелер деректері әртүрлі еңбектерде жан-жақты қолданыс тапқанымен, шежірелерге байланысты айтылған пікірлердің екі ұшын табуға болады. Бұл туралы жазғандардың басым көпшілігі шежірелерді қазақтың қауымдық құрылым, рулық, тайпалық ұйымдарына қатысты зерттеулерде тиісінше артығымен қолданған.

Диссертациялық жұмыстың «Қазақ шежірелерін зерттеудегі жеке аспектілер» атты төртінші бөлімі жүргізіліп отырған негізгі деректемелік ізденіске сай тарихи тұлға есімдері және өмірбаяны, жер-су, тарихи география мәліметтері, ғылыми таным мен тарихи тәлім арақатынасы сияқты жеке мәселелерге тоқтауды көздеді. Себебі шежірелер табиғаты синкретті қоғамдық құбылыс ретінде өз бойында көптеген аспектілерді сақтайды. Оның барлығы шежірелік деректер сақтаған мәліметтерді тәпсірлеуден шығатыны анық. Бөлім үш тараудан құралған. «Қазақ шежірелеріндегі тұлғалар есімдері және өмірбаян деректері» атты бірінші тарауында бұл деректеме мазмұнына тән адам аттары және тұлға өмірін суреттеу қаралған. Адам есімі бірден-бір деректік белгі. Қазақтың балаға ат қою дәстүрінің шежіремен байланысы мол. Қазақта есім беру, балаға ат қою дәстүрі ескі түркі дәуірінен жалғасқанын қария сөз де дәлелді негіздейді. Тарихта өткен есімдер қайта жаңғырып отырған. Қазақтың соңғы ұлы ханы Абылайдың өзі де арғы бабасы батыр Қанішер Абылай сұлтан есімімен аталған. Бұл әулетте Уәли есімді тұлға да жалғыз емес. Қазақ халқының тарихындағы Әбілқайыр, Барақ, Бөгенбай батырлардың есімдері және Едігелер мен Майқы есімді әйгілі тұлғалар бір емес бірнеше болғаны мәлім. Қазақтың балаға есім қоюда туған жер, су, күн, ай аттарына сәйкестеу, төрт түлік малдың, жабайы аңдар мен құстардың атауларына байланысты ат қою әдеті болған. Қару-жарақ атауларын алу, жыл, ай, жас, сан мөлшеріне байланысты атау қазаққа тән. Мағзұм қарияның шежіресі, «Сарыарқадағы жер атының бәрі де кісі атын. Бір дүниеден озған кісінің атын бір жерге қойып, сол кісінің аты сол жерге ат болып қалады, және сол жерде бір бала туса, сол атты оған тағы қоя салады», - деп мәлімдейді [60]. Мұның өзі генеалогия үшін мағлұматты дерек, шежірені талдауда ескеру тиімді, әрі генеалогияда ізденіс үшін маңызды. Қазақта адам есімдерінің біршамасы көне тарихи дәуірлерден жалғасып келгеніне жазба деректер де айғақ. Түркілердің ескі жұртында тасқа жазылған жазба ескерткіштерінде адам есімдері жиі кездеседі. Бұл ескерткіштерді зерттеген белгілі түрктанушы ғалымдардың еңбектерінде айтылған. Мысалы, Құтлық, Инал, Барыс, Едіге, Еркін, Күл, Оң, От, Таң, Күлік, Лашын және т.б. Мұсылманша есімдер де жиі кездеседі. Дін ислам ықпалымен енген араб сөздері адам есіміне айналу үрдісі қалыптасқан. Қазақ генеалогиясында жиі кездесетін бір жайт – қосалқы есім. Заман ағымы есім қою дәстүріне жаңаша ықпал етіп, біршама өзгерістерге әкелді. Әрине, бұл үрдістің өзінше кемшіліктері бар. Дәстүрді қатаң ұстану кез келген халыққа өз мәдениеті мен тарихын сақтау үшін пайдалы. Қазақта адамға ерекше ат қою әдеті өзі шежірелік дәстүрге лайық қызмет атқарған, өйткені қайталанбас есімдер ауызша шежіре айтуға қолайлы болған. Сондай-ақ, шежірелік мұрада тарихи тұлғаларың ғұмырбаянына қатысты деректер де молынан кездеседі.

«Қазақ шежірелеріндегі жер-су, тарихи география деректері» атты екінші тарауында қазақтың ата-қонысы, ескі жұрты, көш жері туралы мәліметтерге тоқталуды көздеді. Шежірелердің көбінде ру-тайпалар тегімен қатар азды-көпті жер-су туралы деректер жүреді. Олардың мазмұны руға айналу, көшіп-қону бағыттары, қоныстану туралы аңыздарын сақтайды. Әсіресе ата-жұрт туралы аңыздар көп болады. М.Ж. Көпейұлы Асан Қайғының жер-су турасындағы сөзін жинақтады. Сонымен қатар М.Ж. Көпейұлы «Сарыарқадағы жер атауларының барлығы ата-бабаларымыздың қойған аттары, - дей келе, Сарыарқадағы қазақ топонимдерінің аталу тарихын, «Сарыарқада жары терең сулар, өзен орындары сол замандағы ноғайлардың егін салдыру үшін қазған арығы екен» - деп, аңыз-әфсана мазмұнымен түсіндіреді. Сөзсіз, жердің, көлдің, адыр, бұдырлардың тарихи атаулары, оларға байланысты өткен оқиғалар сенімді бір дерек көзі.

Шежірелік сюжеттерде әртүрлі географиялық кеңістік туралы ұғымдар сақталған: Жиделі байсын, Төрт төңірек (генеалогиялық кеңістік ретінде), Он екі Қазылық, ой Түндік, Сарыарқа, Жетісу, Алтай, Түркістан, Қаратау, Маңқыстау, Еділ-Жайық, Ойыл мен Қиыл. Сонымен бірге жол қатынастары туралы деректер баяндайды. Сарыарқа жеріне орай халық ортасындағы тарих М.Ж. Көпейұлының шежіре еңбектерінде үйлесімді сипатталады. Мұрат Мөңкеұлы айтады: Бұл қоныстан әуелде //Жеті жұрттың кеткенін //Жеті жұрт көшіп кеткен соң //Атамыз қазақ баласы //Қонып мекен еткен жер //Мыңнан-мыңнан жылқы айдап //Жүздеп-жүздеп нар байлап //Дәулеті қалың біткен жер //Аузы түкті кәпірдің //Басы шоқты қалмақтың //Қанын судай төккен жер [61]. Шежірелік деректерегі жер-су, тарихи география мәліметтері өз алдына жеке мәселе.

1) Шежірелік дәстүр аға буын ұрпақ тарапынан әңгімелеуімен, қарияның айтуыменен жалғасады. Олар, әрине, өзінің жеке, әрі бұрынғы ұрпақтардың маңызды тәжірибесін сақтаған субъектілер. Шежірелік қария санасы тарихи жады арқылы есте сақтаушы басқа субъектілердің айтып сақтаған мәдени қағидаларын, адамның өмірлік тарихи тәжирибе-білімін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған. Шежірелік қасиеттің өзі қария жадында сақталған тарихи білім-тәжірибе деректерін ауызекі күйінде беруде жатыр. Шежіреші сақтаған мәліметтің бұқара халық ортасында таралуы үрдісін байқаған соң, сол тарихи ақпараттың өзіндік қызметі тарихи, танымдық, идеологиялық, болжамдық сипатта болғандығы анық көзге түседі.

2) Шежірелердің жыр, өлең, айтыс, кесте қалыптары, шежірелік әңгімелер, дастандар және сол сияқты сөз нұсқалар, тәмсілдер, «деген екен...» дегендей барлық үлгі-нұсқалар шежірелердің формалары ретінде кездесетін шежірелік мәтіндерден айқындалды. Мұны таспаға жазылған үлгілерінен де көріп, оқылуы мен түсіндірме тәжірибелерін де сараладық. Шежірелер – ауызсөз бен әуен мәдениеті барлық үлгілерін қамтыған адамның интеллект, ес-зерде өнімі, ой-сана қызметі мен әрекеттерінің жемісі екенін ескеру керек. Шежіредегі адамдардың қауымдасуы туралы мәліметтер қоғами-мәдени құбылыстары туралы баяндайтын жиынтық тарих. Мұнда ертегілер, қария сөз (жеке дәстүр ретінде), шежіредегі ұрпақтар буыны мен атақты тұлғалар есімдерін тізімдеп баяндау, бейнесін аңызға айналдыру, атын ұран ету, тарихын, ерлігін жырлау, немесе тәмсіл сөзге айналдыру, батырлығын, өлеңмен әуендету, дастан мен айтысқа қосу, ән мен күйдің ерекше сарынымен баяндау ("Қорқыт", "Ақсақ құлан" т.б.), толғауға салу амалымен тарихи өмір және тұрмыс шындығы туралы ой түю, тасқа таңбалау, бәдізге айналдыру және басқа да жәдігерлеу амалдарымен тарихтың керекті ақпаратын сақтап отыру арқылы, халықты есеңгіретпей, есінен айырмауды мұрат тұтқан нұсқалар бар.

3) Шежіре көшпелілердің мәдениетіне тән түрде жалғасын тапқан ауызша (жазбаша) тарихи дәстүр, қазақ халқы тарихының аса маңызды тарихи дерек көзі. Шежіре деректері дәстүрлі мал кәсібін дамытып, көшпелі тұрмыс құрған қазақтың әлеуметтік-мәдени өміріндегі күнделікті экономикалық, діни, саяси іс-қималдарын, тұрмыс жайын, шығармашылық қабілеттері мен отбасылық салтын мейілінше дұрыс, ғылыми объективті түсінуге қызмет етеді. Шежірелердің мазмұны әртүрлі замандардан сақталған хикая, әңгімелер мен генеалогиялардан құралады. Халықтың өткен тарихи өмірі ауызекі дәстүрдің сан-салалы жанрлар жүйесінде толық көрініс табады: тарихи аңыздар мен өлеңдерде; батырлық жырларда, ертегілерде, ескі сөз бен қария сөзде де. Баяндаулардың негізінде рулық жүйені генеалогиялық ретпен ұқтырылатын социум конструкциясы түсіндіріледі, өйткені шежіре – біріншіден, тарихи тәжірибені жалғастырушы құрал; екіншіден, келесі ұрпақтарға жалғасатын білім жиынтығының түп қазығы; үшіншіден, әлеуметтік шындық туралы генеалогиялық құрылым; төртіншіден, ата мұрасы. Шежіре құбылысы өз бойында «рулық құрылымдар», «ата-тек», «генеалогия», «насабнама» мағыналарын сақтағанымен, оның іргелі ұғымдық мәні «жады» сөзінен туындаған. Кең байтақ қазақ жерінің түпкір-түпкірінде әртүрлі уақыттарда өткен атақты адамдары, рулардың қасиет тұтқан, бойына құт дарыған тарихи тұлғалары (әулиелері, дәулет біткен берекелі байлары, аузы дуалы қадірлі ақсақалдары, аты ұранға айналған батырлары, тілге шешен дана билері) туралы тарихи деректерді тек осы шежіре мәліметтеріне сүйеніп жазуға болады.

4) Шежіре сақтаған генеалогиялық мұра – қалыптасқан әлеуметтік әлем моделін келесі ұрпаққа жалғастырады. Қазақтың көшпелі шарушылығы мен қоғам құндылықтарын сақтаған, тасымалдаған дерек айналымындағы шежірелік мәліметтер бірнеше қайнаркөзден құралады: а) дәстүрлер, мәдени жиынтықтар, ә) наным-сенім түсініктері, б) діни хикая, рауаяттар. Шежірелер – дәстүрлі қоғам мұрағаты. Өзінің этникалық менталитет белгілері мен наным-сенім, ырым, космологиялық түсініктерін сақтау жағынан архаикалық қасиеттері артық; түркі ортасында, әсіресе қазақ халқында, генеалогиялық білімнің жүйесі аруақты құрметтеу, мифология, тарихи білім мен тұрмыс тәжірибесі, ұлттық салт-дәстүр, әдеп, әдет, сондай-ақ қожалар дәріптеген сахабалар рауаяттары мен мұсылмандық мифология да біте қайнасқан.

Шежірелік мәліметте бүгінгі күні өмір шындығына сәйкеспейтін жоралғылар, қазіргі өмірде сақталмаған, я мәнісі түгелдей өзгеріп сақталған дәстүрлі қоғам қатынас үлгілері мол айтылады. Шежірелік мәтін осындай элементтерді неғұрлым көбірек сақтаса, соғұрлым ескілікті дерек көзі екенін байқатады. Шежіреде рулар, бау, сан, тайпа, арыс сияқты т.б. саяси, әскери, мәдени, дүниетанымдық, діни, шаруашылық, тұрмыстық, әсіресе, отбасы, неке, туыстық туралы түрік-моңғол, ескі қазақ жұртындағы әртүрлі құрылымдардың жиынтық жүйелері мен олардың өзара қатынастарының жан-жақты әрі күрделі сипаты туралы баяндайтын деректер сақталған.

5) Шежіре мәліметтері адамдар арасындағы түрлі қоғами қатынастардың деректерін сақтайды, оның адамның ой-санасы, ойлау тәсілі мен өмір сүру, өмір тәртібін ұйымдастыру әрекеттері туралы айтады. Шежірелер – тарихи оқиғалар орын алған географиялық кеңістік, оның қасиеттері туралы мәліметтерді сақтайды: ескі қазақ жұрты, қоршаған ортада шындығында бар немесе ой қиялынан туындаған қасиетті жер, құтты қоныс, ата-баба жүрген ыстық мекені, әулиелер өткен киелі топырақ туралы баяндайды. Шежірелердегі ақсүйек және тегі асыл әулеттері туралы мәліметтер: төре-сұлтандар мен қожа-сейіттердің ата-тегі, асыл қасиеті, құқы мен жолы, билік жүргізген дәуірі, сол туралы артынан қалған халық естелігін баяндайтын шежірелік деректерді құрайды. Өз тегін ақсүйек етіп жариялаған діни және төрелік аристократия әулеттері шежірелік генеалогия маңыздылығын саяси-құқықтық институт дәрежесіне әбден көтерген. Ондай генеалогиялық білімнің өзі көбінесе халықтың белгілі бір әлеуметтік топтарына пайдасы артығырақ тиген.

Шежірелер – осындай барлық адамдық, қоғамдық, елдік, жұрттық категорияларды тұтастырып қазіргі ұрпақ санасындағы жекетұлғалы өмірбаян өркенін жалпыұлттық бірқайнасқан өмірбаянға айналдыратын тарихи уақыт пен замандар түсінікті қалыптастыру мақсатында баяндайтын шежірелік мәліметтерді құрайды. Осы жайттар шежірелердің үрдіс әрі дәстүр ретіндегі феномендік құбылыстың жалпы мәселелерін қамтиды. Шежірелер көбінесе объективті әлеуметтік шындық ортасында айтылған ауызекі әңгімелерден құралғандықтан, көшпелі тұрмысты сипаттауда оның шаруашылық, ихсаттық жай-күйін баяндайтын дерек ретіндегі тарихи шындықты жеткізушілік маңызы мол. Тарих, этногенез зерттеу үшін эпостар мен ғұрыптық фольклор деректері аса пайдалы. Олар иран және түркі халықтарының арасындағы көне және кейінгі дәуірлердегі этникалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Бұл деректер жеткілікті қолданылмай келеді. Тіпті аз қолданылуда. "Көроғлы", "Қорқыт ата" және тағы басқа да жәдігерлік эпикалық туындылар тарихи шындыққа сәйкес келетін дәстүрлі тұрмыс жайын жақсы көрсетеді. Эпос кейіпкерлері тарихи жағынан да шындығында өмірде рас болған тұлғалар.

6) Шежіре деректеріндегі айқын айтылған мағлұматтарды талдаудан гөрі жанама, баяндауды мақсат етпеген латентті ақпараттарды айналымға алу объективтілік талаптар тұрғысынан тиімдірек. Табиғаты "жасырын" деректер тарихи деректердің барлық топтарында болғанымен, бұқаралық деректерде олар көбірек болады. Шежірелік деректердің мазмұнында "жасырын" деректер жан-жақты қоғамдық қатынастар жайлы сыр шертеді. Шежірелерде әңгімеленетін тұлғалардың әрекеттерінің тарихи-психологиялық моделін құрастыруда зерттеушіге осындай «жасырын» деректер қажет болады. Осы жайды жақсы аңғартатын нұсқаны М.Ж. Көпейұлы шежірелерінен кездестіреміз.

7) Ескі заманның тарихи жағдайлары, болып өткен оқиғалары, уақыт пен кеңістік түсініктері ең алдымен генеалогиялық білім жүйесіне тіркеледі. Білім – таным-тәрбие, тәжірибе, ағартушылық үшін; алдағыны көру жорамалдау-жоспарлау; құндылықтарды таныту, дүниетаным, көзқарас қалыптастыру мақсаттарына жұмсау үшін керек. Ескі қазақ жұртында генеалогиялық білім жүйесі ерте дәстүрлерге сай аруаққа құрмет ету мәніне, ал ата-баба жалғастығын реттейтін тізімдер мен генеалогия деректері – уақыт межелеу қасиетіне ие болған. Шежіре тарихи санада уақыт әрі кеңістік категория қызметтерін бірге атқарған, тарихи уақыт сипатын өзінше білдіретін генеалогиялық таным әрі өлшем. Барлық маңызды әлеуметтік деректер көшпелілер қоғамының жалпылама ортақ генеалогиялық конструкциясына орайлас, сол жүйенің жігіне тығыз байланыстырылған. Сондықтан генеалогиялық білім үнемі қозғалыс үстіндегі үрдіс.

8) Кез келген құбылысқа тән кемшіліктер шежіре дәстүрі тудырған мәліметтерде де сақталады. Шежіре құбылыстарына тиянақты зер салу арқылы бұл дерек түріне тән артық-кем сипат белгілерін былай топшылауға болады: а) шежірелердің субъективті қасиеттерінің табиғаты – шежірелік дерек ауызекі тарихи дәстүр және біраз уақыт өткеннен соң жатталған сөз болғандықтан туындайды; ә) шежірелерде әртүрлі деректік өзгертулер орын алған; б) шежірелерде шартты түрде автор болжамдары мен автордың жеке көзқарасы орын табады; в) субъективтілік шежірелердегі әңгімелерді есте сақтау шараларына тәуелділіктен туындайды. Шежіренің бұдан да мол субъективті белгілері диссертацияда көрсетілген. Кейбір шежірелік топтамалардың субъективті сипаты тіпті басым келеді.

9) Шежірелерге деген қазіргі қазақтың талпынысы, оны итермелейтін ішкі күші – тұлғалық сана. Қазіргі заманның адамдары да дәл бұрыңғыдай тарихи білімге құштар. Өйткені тарихи білім қоғамдық сананың негізгі құраушы компоненті. Қоғамдық санада үзіліссіз жалғасатын кез-келген білімнің түрі ең алдымен тарихи білім жүйесіне байланады.