Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 102-жаттығу.
- Сілтеу есімдігі. Алыстағы не жақындағы нәрселерді сілтеп, нұсқап көрсету үшін қолданылатын сөздерді с і л т е у е с і м д і г і дейді.
| мен, сен сөздерінің түбіріндегі жіңішке е дауысты дыбысы жуан а дауысты
дыбысына алмасып айтылады және жазылады. б) Көмектес жалғауында түбір мен қосымша тұлғалас болғандықтан, түбір мен қосымша аралығына қысаң ы, і дауысты дыбыстары дәнекер болады. Жіктеу есімдіктерінің I және II жағы тәуелденбейді, тек үшінші жағына ғана тәуелдік жалғау қосымшасын жалғап айтуға болады. Мысалы: оным, оныңыз, онысы, оларым, оларың, оларыңыз, олары. Жіктеу есімдіктеріне жіктік жалғау қосымшаларын жалғауға болады. Бұлардың жіктелуінің ерекшелігі бар. Жіктеу есім-дігі қай жақта тұрса, сол жақтың ғана жіктік жалғау қосымшасы жалғанады. 102-жаттығу. Мына сөйлемдерді көшіріп, жіктеу есімдіктеріне жалғанып тұрған септік жалғау қосымшаларын сызықша арқылы бөліп жазыңдар да, қай септік жалғау екенін айтыңдар. 1. Сен жеңгеніңе мақтанасың. 2. Мен жеңілгеніме мақтанамын. 3.— Бетіңнен жарылқасын, балам,— деп, Жомарттың қолын ұстады. (Ғ. М.) 4. Мен қай ұлықпен дос едім. 5. Олар мені көрсе, өшіге түсетінін білмеуші ме ең? (М. Ә.) 6.— Жоқ, менің мұндай болуыма менен де сіз көп еңбек сіңірдіңіз,— деді. (Б. М.) 7. Біз сені түнде көріп, алып кетсек қайтеді деп те ойлап едік. (Ғ. Мүсір. ) 8. —Кешірдім, сіз үшін бәрін де кешірдім — деп, Атаман енді мені өз құшағына алып, маңдайымнан сипады да, ар жағында зілі жоқ достық күлкімен жымиып, дүрбіні Иван Федоровичке кері ұсынды. (Ә. С.) 9.— Міне, саған, рақымыңа қайтарар қиуазым керек болса, ал! (Ғ. Сл.) 2. Сілтеу есімдігі. Алыстағы не жақындағы нәрселерді сілтеп, нұсқап көрсету үшін қолданылатын сөздерді с і л т е у е с і м д і г і дейді. Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы (осынау), ол, сол (сонау), мына (мынау). ана (анау), әне, міне деген сездер жатады. Бұл сілтеу есімдіктерінің мағыналары бірдей емес. Мағыналық жағынан бұларды екі топқа бөлуге болады. 177 1) Бұл, осы мына, мынау, осынау, міне деген есімдіктер бір шама жақын тұрған нәрселерді сілтеп, нұсқап көрсету үшін қолданылады. 2) Ол, сол, ана, анау, сонау, әне деген есімдіктер алысырақтағы нәрселерді сілтеп көрсету үшін қолданылады. Сілтеу есімдіктері белгілі зат есім сөзінің алдында тіркесе айтылып, қ а й? деген сұраққа жауап беріп, атау тұлғада анықтауыш мүше болып келеді. Мысалы: 1) Бұл дәстүр Иван Грозный патшадан да бұрын басталған, тарихи өмір сүруіне байланысты жаугершілік заман туғызған, қазақ —қазақ болғалы келе жатқан дәстүр. (X. Е.) 2. Сол ойын білдіре келіп, ол сүйікті ерінің алдына тек бір ғана сұрау қояды. (С. М.) Бұл сөйлемдегі бұл, сол деген сілтеу есімдіктері атау тұлғада өзінен кейінгі зат есім сөзіне тіркесе айтылып, анықтауыш болып тұр. Әне, міне деген сілтеу есімдіктері сөйлемге мүше болмай оқшауланып тұрады да, сөйлемнен үтір арқылы бөлініп отырады. Мысалы: Міне, жұмыс та аяқталып қалды. Сілтеу есімдіктері зат есім сөзімен тіркесіп айтылып, анықтауыш қызметінде колданылмай, заттық ұғымға айналып айтылса, зат есімнің үлгісімен көптеледі, тәуелденеді, септеледі. Бұлардың көптелгенде және септелгенде, жіктеу есімдігі сиякты түбірдің соңындағы л дыбысы түсіп қалады. а) к ө п т е л у ү л г і с і: бұл+лар = бұлар, сол + лар = солар, ол + лар = олар, осы+лар, мына + лар. ә) т ә у е л д е н у ү л г і с і : Жақ бұл ол сол I Бұным (мұным) оным соным II Бұның (мұның) бұныңыз (мұныңыз) оның оныңыз соның соныңыз III Бұнысы (мұнысы) онысы сонысы б) с е п т е л у ү л г і с і : Атау бұл ол сол Осы (мына, ана) Ілік бұның (мұның) оның соның осының Барыс бұған оған соған осыған Табыс бұны (мұны) оны соны осыны Жатыс бұнда (мұнда) онда соңда осында (мынада) Шығыс бұдан (мұнан) онан сонан осынан (осыдан) Көмект ес бұнымен (мұны- мен) онымен сонымен осымен Ескерту. Бұл, сол, ол есімдіктері кейде бұ, со, о түрінде қолданыла береді. Мысалы: Бұ не істегенің? Со күні біз жүріп кеттік. О баста бұл есімдіктер, мүмкін, осы түрде қолданылған да болар. жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|