Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

айырмашылықтарына байланысты. Мысалы, 50ж.және 70ж. Мектеп оқулықтарына қарағанда сөздік қоры бай БӘ бұл аумақтағы лексикалық бірліктермен қамтылуы өте төмен (59,41 %). Бұған керісінше, онымен салыстырғанда сөздік қоры жұтаңдау болып келетін 1950-2000ж.ж. БСО мәтіндері жиі кездесетін сөздермен қамтылудың өте жоғары дәрежесін көрсетеді (78%-83%).

2. Барлық тілдер бойынша алынған мәтіндердің жілік сөздіктері түрлі аумақтар бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей дәрежедегі өсу қарқынын байқатты. Қазіргі таңдағы статистикалық ақпараттың тәжірибесі мәтіннің статисикалық құрылымы жайында алынған нәтижелерді дәлелді түрде бағалауға мүмкіндік беретін көптеген әдістерге бай екені белгілі.

Әдетте статистикалық құрылымы ретінде мәтіндегі сөздер саны мен олардың мәтінде көрінетін жиілігі арасындағы қарым-қатынасты айтатыны белгілі. Мәтіннің статистикалық құрылымының моделі ретінде сөздік тізіміндегі сөздің рангісі мен оның жиілігі арасында кері тәуелділік қалыптасатын жиілік сөздіктерді санауымызға болады. Аталған тәуелділікті дәлелдеу бағытындағы зерттөудің бастыларының бірі - Эсту-Ципф-Мандельброт заңы. Бұл заңның негізін қалаушы француз ғалымы Эсту 1916 жылы стенографияны жетілдірумен айналысу барысында ранг-жиілік тәуелділігін байқады. Кейінрек бұл заң ЦИПФ, Мандельброт тағы басқа ғалымдармен дәлелденіп, толықтырылып "Эсту-Ципф-

Мандельброт заңы" деген атқа ие болды.

Рангіден заң параметрінің функциональды тәуелділігін анықтау міндеті В.Калинин мен Э.Макаев еңбектерінде шешімін тапты. Бұл заң сөздің жиілігі мен жиілік тізіміндегі оның рангісі арасында кему жиілігі бойынша байланысты қалыптастырады және берілген рангі бойынша мәтіннен кездойсоқ алынған сөздің пайда болу ықтималдығын шамалап есептеуге мүмкіндік береді, яғни, сөз бен оның берілген реттік нөмірі арасындағы пропорцияны анықтауға жағдай жасайды. Заңның параметрлерін есептеу Ғі=І\ІК(і+р)~⁷ формуласымен өрнектеледі, мұндағы Ғ¹ - тізімдегі сөздің (сөз формасының) абсолютті жиілігі, і -тізімдегі сөзфрдің (с/ф) реттік нөмірі, N - сөз қолданыстармен алғандағы таңдама көлемі; к,р,ү - заңның параметрлері.

К,р,ү - шамаларының тұрақты мәндерін анықтау арқылы зерттеуімізде БСО мен БӘ сөздердің қолданылу жиілігін оның рангісі бойынша және кері тәуелділік бойынша анықтап, оқулық мәтіндері мен БӘ статистикалық құрылымының ерекшеліктерін айқындадық. Ципф заңының параметрін (К) мына формулалармен анықтауға болады

К= Ітіп Fi /N

Мұндағы Ғі, — сөздің абсолютті жиілігі, i_min минималды ранг, N - таңдама көлемі. Мандельброт заңының параметрін (ү)мына формула бойынша анықтауға болады:

ү = i_max/ Fi m

24

Мұндағы Ғ^ - сөздің абсалютті жиілігі, осы жиіліктеп сөздердің (сөз формаларының) саны, I - максималды ранг. Параметрлерді есептеу Ғі = NK (і+р)^ү формуласы бойынша ЭЕМ-да іске асырылды.

Бұл кестелер 50,70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерінің статистикалық құрылымын сипаттайтын негізгі кестелер

болып табылады. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының параметрлерін салыстыру 50-70 жылдардағы салыстырмалы түрдегі ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік береді.