Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

олардың үлесі 60,03% таңдама көлемі 226374 сөз қолданысқа тең 90 жылдардың оқулықтарындағы аз кездесетінсөздердің үлесі 59,71, таіідама көлемі 368965 сөз қолданысқа тең 2000 жылдар оқулықтарыйдағы олардың үлесі 57,33. Засорина құрастырған таңдама көлемі 120843 сөз қолданысқа тең болатын орыс тіліндегі сөздіктегі ең аз кездесетін сөздер 63,98 болса, Абай шығармаларындағы олардың үлесі 64,43. Сондықтан да ең аз кездесетін сөздерді салыстыруға байланысты пікірлер мен қортындылар жасау барысында өзара бірдей көлемдегі таңдамаларды,яғынй 185961 (жуықтағында 200000 с.қ). сөз қолданыспен 368965 сөз қолданыс арасындағы таңдамаларды шартты түрде өзара деңгейлес деп қарастырдық. Сондағы 1950-2000 жылдардағы оқулықтарды салыструдан байқағанымыз - бұл көлемдегі таңдамалар үшін ең аз кездесетін сөздердің үлесі 57-60 шамасында болады. Ал 100000 және 120000 сэз қолданыс аралындағы таңдамалар көрсеткендей агглютинативті тілдер үшін (БӘ97260 с.қ.) бұл шама 69-70 болса, фелективті тілдерде ол 64-70 шамасында (Засорина) болады. Алынған нәтижелерді флективті тілдерді агглютинативті тілдерден ажырататын типологиялық сипатамалар ретінде де қарастыруға болады. Неліктен оқулықтар мәтіндерінде өзге таңцамалармен салыстырғанда сирек қолданыстағы сөздердің үлесі төмен Оның себебі, БСО мәтіндерін құрастыруда көбіне мәтіндердің білімділік, ғылыми-әдістемелік және тәрбиелік жағына, авторлық прагматика мен

аялық білім мәселелеріне көңіл бөлінеді де алынған мәтіндердің сөздік қоры мен лексикалық байлығы жан-жақтылығына, жаңа сөздердің қамтылуына онша назар аударылмай келеді. Болашақта оқулықтар құрастыру барысында бұл өзекті мәселе де ескерілгені жөн деп ойлаймы?.

Бір тілге қатысты таңдама көлемінің ұлғаюы орташа алғанда әрбір лексикалық бірлікке сәйкес келетін мәтіндегі сөз қолданыстар шамасын сипаттайтын Ғ көлөмінің өсуіне әкелёді. Ал Ғ Шамасын таңдаманың жалпы көлемін мәтіндегі әр түрлі лексикалық бірліктердің жалпы санына бөлу арқылы алдық: Ғ=ІМ/І_. Мұндағы алынған Ғ шамасы әр сөзге қатысты алғандағы орташа қолданыс мөлшерін білдіреді. Ғ шамасы таңдама көлемі зерттеуге алынған мәтіннің жанры мен тақырыбы, тіл қүрылысы секілді өзгермелі шамаларға байланысты болады. Негізінен, Ғ шамасы мәтіннің лексикалық жағынан жұтаңдығының көрсеткіші болып табылады: Ғ мәні жоғары болған сайын, мәтіндегі әр түрлі лексикалық бірліктеп соншалық аз болады және керісінше, Ғ мәні неғұрлым аз болса, соғүрлым мәтіннің сөздігі де әр түрлі лексикалық бірліктерге бай болады. Бұл тұжырым әр түрлі жанрға қатысты мәтіннің лексикалық байлығы туралы біздің болжамымызға да сәйкес келеді.

Шынында да, 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерінің лексикасы (Ғ=18,05) 70 жылдардағы оқулықтар мәтіндершің лексикасымен салыстырғанда (Ғ=19,70) салыстырғанды алуан түрлі болып келсе, өз кезегінде Б мәтіндерінің

лексикасы (Ғ=8,78) 50 және 70 жылдардағы оқулықтар мәтіндеріне қарағанда басқаша болып келеді. Дегенмен 2000 жылдардағы оқулықтар лексикасын 90 жылдардың оқулықтары лексикасынан жұтаң деп есептеуге болмайды, бұл орайда таңдама көлеміндегі айырмашылық (368965 с.қ. және 226374 с.қ) та ескерілуі тиіс. Ал Абай шығармаларының тілі (Ғ=7,78) БӘ тіліне қарағанда бай екендігін көреміз. Мұның себебі түсінікті: БСО мәтіндері әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден және БӘ салыстырғанда көлемі шағын мәтіндерден құралған.

Ал әр жазушының тіл байлығы әр түрлі екрнін ескерсек, онда оқулықтардағы шағын мәтіндер сол жазушылардың барлық сөздік қорын қамти алмайтындығы айқын.

Абай шығармаларының салыстырып отырған басқа таңдамалардан тілге байлығы ұлы ақынның әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден тұратын мәтіндер тілінен артықшылығын көрсетсе керек.

БСО лексикалық қолданыстарды реттеу мәселесі осы мақсатпен сабақтасып жатқан тағы бір зәруліктерді туындатады. Ол - оқулық мәтіндеріндегі кейбір келеңсіз құбылыстарды реттестіру мәселесі. Қарастырған мектеп оқулықтарындағы осы оқулықтардың біразы соңғы жылдары түзетілгенімен, бірқатары әлі де бір тиянақты шешім таппай келеді. 50 жылдардағы БСО тілдік норманың бұзылуына

әкеліп соғатын мұндай құбылыстардың реттестірілуі зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болмағанымен, лексикалық жүйенің сұрыпталып, оқулықтар тілінде қолданылуында статистикалық нәтижелердің ескерілуін негіздеуге тырыстық. Оқулықтардағы бұл секілді ерекшеліктерді дублет сөздер мен кейбір кірме сөздердің қолданылуынан, кейбір тілдік терминдердің қолданылу өрісі мен омонимдердің аз қолданылуынан айқын аңғардық. Енді осы ерешеліктерді жеке - жеке топтастырсақ, мына мәселелердің әлі күнге өз шешімен таба қоймағандығын көреміз:

1. 
   БСО дублет сөздердің қолданылуы;
   
2. 
   Кірме сөздердің қолданылуы;
   
3. 
   Лингвистикалық терминдердің қолданылуы;
   
4. 
   Үндестік заңының бұзылуы;
   

формаларын қалыптастыру болып табылады. Бұл зәрулікті шешудің БСО мәтіндерінде кездесетін дублет сөздердің әдеби тіл нормасына сай тек біреуін ғана қолдануды нақтылы шешу және үлгі ретінде ұсынумен байланысты біздің зерттеу жұмысымызға да қатыс бар. Ә.Ахабаевтың айтуы бойынша дублет сөздер формаларының қайсысы негізгі, нормаға лайық деген мәселені анықтау өте қиын, өйткені іс жүзінде, практикада қолданылуы бірдей дәрежедегі сөздердің варианттары кездеседі де тілдік норма ретінде олардың қай вариантын қолдану керектігін анықтауға қажетті бақылау критерийін табу қиын. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі дублет сөздердің статистикалық сипаттамасын анықтау барысында бізге де бұл проблема кездесті. Бұл мәселені шешуде әдеби шығармашылық жұмыстардың озық үлгілерін кеңінен тарату ерекше маңызға ие, өйткені жаушылық шеберлік, жазушылар мен публицистердің тілі халықтың ғасырлар бойы жасаған тілдік үлгілерінің сақтаушысы ғана емес, сонымен қатар оның таратушысы да. Уақыт өте, көптеген сөздер өздерінің семантикалық бояуын әлсіретсе, ал енді біреулері жаңа мағынаға ие болады. Бұл біз қарастырып отырған БСО мәтіндеріне де тән. 50 жылдардың баспасөз оқулықтарындағы айрықша назар аударалық нәрсе - ауызша және жазба тіліміздегі дублет сөздер, олардың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық варианттары. Бұл варианттардың біреуін ғана әдеби тіл нормасы ретінде таңдап, қабылдауымыз қажет. Әсіресе орфографиялық

сөздіктер арқылы бұларды реттеуге болады. Көптеген сөздер екі-үш вариантта айтылып, солай жазылып жүр. Бұлардың ішінде екі ұштылары да жоқ емес. Мысалы, аталмыш оқулықгарда кездесетін жиылыс- жиналыс, әтеш-қораз, сұрау-сұрақ сөздерінің қай сыңары да әдебиетімізде жиі қолданылады.

Профессор М.Балақаев тіл мәдениетінің маңызын айқындай келе "тілдік икемділік қасиетін жойып, сірідей сірестіріп қоюды көздемейміз, тілдің икемділік қасиетін арттыруды көздейміз. Тіл материалдары сұрыпталып, бүкіл халыққа түсінікті әрі ұтымды, дәл, анық ету арқылы ғана тілдің икемділігін арттыруға болады" деген болатын (50,28). Ал филология ғылымының докторы С.Мырзабектің айтуы бойынша " тіл мәдениеті сөздердің жазылуында бірізділіктің болуын қалайды. Мақсат арна":ы сөздіктерді басшылыққа алғанда ғана орындалады. Әзір ? жазуда бірізділіктік жетпей жатса, ол - сөздікке ақ түсті әраудың пәтижесі" (51,13). Дублет сөздердің үлгі ретінде б^{: ;}н ұсыну үшін біз бағалау нормасының бірі ретінде олардың татистикалық сипаттамасын есепке алдық. Зерттеулер кғ :еткендей, жиілік сипаттамасын -сөздердің өзімен дублет болатын сыңарымен салыстырғандағы фон тикал¹ -іқ, морфологиялық және лексикалық жағынан Засымд ^: !ның көрсеткіші болып табылады.

63

Қорытынды

1. Лингвостатикалық әдіс арқылы оқулық мәтіндерінде әр

2. Оқулық құрастыруда сөздерді белгілі бір жүйеде

3. Лингвостатикалық әдіс арқылы балалардың жас

тұлғаларды қабылдау ерекшеліктеріне сай келмейді. Өйткені 3 сыныптағы жаңа сездер 2-сыныпқа қарағанда 874 сөз кеміген. Сондықтан да мектеп оқушыларының жазбаша тіл механизмдерін меңгеру ерекшеліктеріне қарай, оқыту мазмұнын күрделендіре отырып, әрбір сынып сайын кемінде 3500-ге жуық жаңа сөз еніп отыруын лингвостатикалық тұрғыда реттестіру қажет.

4. Таңдама келемі есуіне қарай, сирек қолданыстағы
сөздер саны азая түскен. Сирек қолданыстағы сөздер
мәтіннің тіл байлығының керсеткіші болғандықтан, болашақта
оқулық құрастыруда алынған мәтіндердің лексикалық байлығы
да ескерілуі тиіс.

5. 
   Алынған мәтіндердің жиілік сөздіктері түрлі аумақтар
   бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей
   дәрежедегі өсу қарқынын байытты. Бұл оқулықтардың жиілік
   құрылымындағы белгілі бір заңдылықты көрсетеді.
   
6. 
   Сынып жоғарылаған сайын, қосылатын жаңа сез саны
   кеми береді. Сондықтан да 1 сыныптағы сөздер 2 сыныпта
   толық, ал 2 сыныптағы сөздер 3 сыныпта толық қайталануы
   қажет. Себебі, қайталанған сездер бала жадында ұзақ
   сақталады. Бірақ жиілігі сынып жоғарылаған сайын төмем
   болу керек, өйткені жаңадан енетін сөздер санын арттыруда
   аса маңызды.
   
7. 
   Лингвостатикалық әдіспен іріктелген жиі және сирек
   қолданыстағы балаларға таныс және бейтаныс сөздөр
   сұрыпталып, жаңа буын оқулықтарын құрастыруға көмекші
   

материал ретінде ұсынылды. Бұл - оқулық пен оқушы тілі арасындағы байланысты нығайтары сөзсіз.

8. 
   Мәтіннің квантитативті-грамматикалық құрылымының
   өзгеруіне ықпал етөтін мазмұндау стиліндегі кейбір
   ауытқушылықтар оқушылар үшін қажетті грамматикалық
   құрылымдарды есте сақтау қабілетін әлсіретіндіктен, оқулық
   мәтндерін құрастыруда бұл ауытқушылықтар
   лингвостатикалық тұрғыда реттестірілуі тиіс.
   
9. 
   Бастауыш мектеп оқулықтарының мәтіндерін түзуде
   түбірге қосымшалардың күрделене жалғануына ғана емес,
   жекелей жалғануына да статистикалық дәлдікпен көңіл
   бөлген жөн. Бұл балалардың сөздік қоры молаюына әсер
   етеді.
   

И.Мәтіндерді квантативті - типологиялық сипаттағы салыстыру тек бір ғана жағдайда, салыстырылып отырған тілдер үшін бұл шамалар өзара бірдей көлемдегі, жанрлық-стилистикалық түрлері бойынша ұқсас таңдамалар жағдайында ғана орындалуы мүмкін. Агглютинативті құрылымдағы бір тілдің ішіндегі сөз формаларының орташа қайталануындағы айырмашылықтар таңдамалар көлеміне және қасиеттіліктің артуына байланысты екендігі анықталды.

Бұған қоса, типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тілдің морфологиялық құрылымына да байланысты: тілде неғұрлым аналитикалық құрылым элементтері кебейген сайын, соғұрлым сездердің орташа қайталануы да өсе түседі. Бұл ерекшелік өзге құрылымдағы тілдермен біз қарастырған мәтіндерді салыстыру барысында дәлелденді. Ал мәтіндердің сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдердің типтік белгілеріне қарай емес, мәтіннің стилі мен тақырыптық айырмашылықтарына байланысты. Оқулық мәтіндерін әр түрлі салаға қатысты дексикамен салыстыру барысындағы алынған деректер бұған дәлел.

1. 
   Құсайынов А.К,., Асылов ¥.Ә. Оқулықтану өзекті мәселелері. Алматы,
   2000, 19-22 6.
   
2. 
   Люблинская А.А. Детская психология. М.: Просвещение, 1971, С. 284-
   300.
   
3. 
   Негневицкая Е.И., Шахнарович A.M. Язык и дети. М.: Наука, 1981,
   111 с.
   
4. 
   Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. М.: Педагогика,
   1989,560 c.
   
5. 
   Жапбаров А. Мектеп оқушыларының тілін дамыту. Алматы-Шымкент:
   Жібекжолы, 1997, 201 б.
   
6. 
   Молдабеков К.М. Лингвостатистические исследования
   казахских текстов для младших школьников (на материале текстов
   учебников начальных классов и литературы для детей). Дисс. кан.
   филол. наук. Алма-Ата, 1985, 259 с.
   

6. 
   Гоноболин Ф.И. Психология. Учебное пособие для пед.
   училищ.по спец. М.: Просвещение, 1973. N 2001, 335 с.
   
7. 
   Рыбников Н.А. Язык ребенка. М., Л.: Гос. Изд-во, 1926, 84 с.
   
8. 
   Мухамедов С.А. Статистический анализ лексико- морфологической
   структуры узбекских газетных текстов. Автореферат дисс. канд.
   филол. наук. Ташкент, 1980, 25 с.
   
9. 
   Пиотровский Р.Г., Бектаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая
   лингвистика //Учебное пособие для пединститутов. М.: Высшая
   школа, 1977, 383 с.
   

10. 
    Ыскақов А. Қазіргі қдзақтілі. Алматы: Мектеп, 1964, 182 б.
    
11. 
    Мусаходжаев С.У. Лингвостатистический анализ узбекского текста
    и терминоологии подьязыка электротехники и электроники.
    Автореферат дис. канд. филол. наук. Ташкент,1986, 17с.
    
12. 
    Фрумкина P.M. Статистические методы изучения лексики.
    М., 1964, 115 с.
    

13. Ахабаев Ә. Статистический анализ лексико-морфологической

14. 
    Қазақ тексінің статастикасы. Алматы: Ғылым, 1990, 206 б. Қазақ тілі.
    Энциклопедия. Алматы, 1998, 509 б.
    
15. 
    Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис.
    Алматы, 2002, 784 б.
    
16. 
    Белботаев А. Лингвостатистические характеристики частей речи
    казахского текста. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1992,
    32 с.
    
17. 
    Жубанов А.К. Квантитатавная структура казахского текста. Апма-
    Ата: Наука, 1987, С. 60-61.
    

18. 
    Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулықгарындағы кейбір
    лексикалық терминдердің қолданылуы //Түркі тілдерінің
    компьютерлік қоры: Халыкаралық ғылыми-практикалық конференция
    материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995, 74-76 б.
    
19. 
    Қалыбеков Б.Е. Эстетика ұғымына байланысты терминдердің
    бастауыш сынып оқулықтарында қолданылу ерекшеліктері //Түркі
    тілдерінің компьютерлік коры: Халыкаралық ғылыми-практикалық
    конференция материалдары. Түркістан-Шымкент, 1995. 151-153 6.
    
20. 
    Бектаев К.Б., Молдабеков Қ.М. Бастауыш сынып оқулыктары
    текстерінің алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1990, 122 6.
    
21. 
    Бектаев Қ.Б., Молдабеков Қ.М. Балалар әдебиеті текстерінің
    алфавитті-жиіліксөздігі. Шымкент, 1998, 116 6.
    
22. 
    Қалыбеков Б.Е. Бастауыш сынып оқулыктары мәтіндерінін
    алфавитті-жиілік сөздігі. Шымкент, 1999, 145 6.
    
23. 
    Қордабаев Т. Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.
    Алматы: Рауан, 1995, 58-60, 170-172 6
    
24. 
    Балақаев М. Казақ тілі. Бастауыш мектептін 2 сыныбына
    

арналған оқу құралы. 6 басылуы. Алматы: ОҚБ, 1952, 102 б.

25. 
    Балақаев М. Қазақ тілі. Грамматика, емле, тіл дамыту. Өзгерт. 5
    басылуы. 1-3 бөлім. Алматы: Каз ОҚБ, 1951, 3 т.
    
26. 
    Қордабаев Т. Ана тілі. Бастауыш мектептің 1 сыныбына
    арналған оқу кітабы. 10 басылуы. Алматы: Қазмем. ОПБ, 1957, 163 б.
    
27. 
    Досқараев Ж., Қасенов М. Ана тілі. Бастауыш мектептің 2
    сыныбына арналған оқу кітабы. 7 басылуы. Алматы: Қаз. мем. ОПБ,
    1953,232 6.
    

Диплом жұмысы

Бастауыш мектепте зат есімді оқыту

Жетекшісі: п.ғ.к., аға оқытушы: М. Ермекбаев Орындаған: ПӨ -01-4к5 тобының студенті Жылқыбаева С.

Шкір берушілер:

П.ғ.к., профессор t/tffi^^y** Жаппаров A

(мерзімі)

М. Өтемісұлы атындағы №52 -\^~—л

орта мектептің Бастауыш мектеі<(1___, i //

Шымкент - 2005 жыл

Пікір

1. Оқушылардың белсенді ойлау қызметін іске қосу әдісі -

2. Сөзге немесе сөйлемге қатысты оқушылардың саналы

3. Өтілген грамматикалық ұғымның айқын және көмескі белгілерін маңгерту тәсілі. Мысалы, «Кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын өткенде, оқушылар бұл сұрақтарды нақтылы заттардың немесе адамдардың атын білдіретін сөздерге дұрыс қояды да, дерексіз атауларға кездескенде шатасып қалады. Дипломант грамматикалық ұғымға қатысты осындай дерексіз сөздердің белгілеріне арнайы тоқталған.

4. Жаңа меңгерген грамматикалық ұғымды бүрын өтілген ұғымдар жүйесімен байланыстырып отыру. Бұл әдісті берілген білімді жинақтап отыру әдісі деп айтуға болады.Бұл әдістердиплом жұмысында қолданылған негізгі әдіс- тәсілдер. Қорыта айтқанда диплом жұмысы жақсы жазылған, қорғауға болады.

Пікір

Тағы айта кететін мәселе қазіргі төржылдық бастауыш кластарда оқушыларға қазақ тілінің морфологиялық жүйесін оқыту барысындағы қолданылып жүрген әдістерді де жаңа талап түрғысынан қайта қарап, жаңарату қажет болып жатыр.. Дэлірек айтқанда, бүрынғы бір бағытта (мұғалім тарапынан) оқыту жүйесін өзгертіп, оқушылардың өз беттерінше шығармашылықпен жұмыс істеу (ойлану, табу) қабілеттерін дамыту мәселесін басты нысан етіп алған дұрыс. Осындай бүгінгі таңда бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері күн тәртібінен түспей, өзекті мәселеге айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда тақырып өзекті. Диплом жұмысы жақсы жазылған. Диплом жұмысына қойылатын талаптарға толық жауап береді.

П.ғ.к., профессор к/і/иЛ^Л Жаппаров А.




М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к5 тобының стуленті С. Жылқыбаеваның «Бастауыш сыныпта зат есімді оқыту» атты диплом жұмысына

Пікір

Сөйлемді тиімді жолдармен меңгерту оқушылардың сөйлеу қабілеттерін жетілдіреді, дамытады. Сабақ барысында сөйлемді дұрыс қүру дағдыларын жетік игерген оқушылар осы біліктері негізінде сөйлеу үлгілерін, сөйлеу әдеби нормаларын меңгереді. Мұндай біліктер оқушылардың жасқаншақтық, үяңдық қасиеттерін жойып, оның сөйлеу қабілеттерін дамытуға ерік береді. Сөйлемнің териялық негіздерін игертумен қатар оқушылардың сөйлеу тілін қатысымдық тұрғыдан меңгерту керек. Мұнда оқушының сөйлеу тілі екі формада жүзеге асады. Біріншісі, диалогтық сөйлеу, яғни тілдік қарым-қатынас барысында екі адамның тікелей қатынас жасап, бір-бірімен көзқарас, ой-пікір алмасуы. Диалог біріншіден, диалогтың екі немесе одан да көп адамның арасында өрбуі; екіншіден, диалогқа қатысушы адамдардың бірде тыңдаушы, бірде сөйлеуші болып кезекпе-кезек олардың арасындағы рольдердің алмасып отыратындығы белгілі. Сонымен кдтар дипломант жеткізілетін ақпараттық хабардың аяқ асты туындап, тілдік қатынасқа түсуі де диалогтық сөйлеудің негізгі белгілерінің біріне жататындығын дұрыс айқындаған.

Бастауыш сынып оқушыларына сөйлемді оқыту барысында олардың сөйлеу дағдыларын дамыту үшін дипломант диалогтық сөйлеу мен монологтық сөйлеуді қатар алып игерту қажеттінің дұрыс аңғарған. Қорыта айтқанда диплом жұмысы өте жақсы жазылған.

М. Өтемісүлы атындағы №52

орта мектептің Бастауыш мектегК^ ~Л

секциясының төрағасы ^-у^*-^&г Дулатова С.