Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

15.Аманжолов С, Сауранбаев Н. Қазак тілінің граммати-касы. П-бөлім. Синтаксис. Алматы,1939.

16. Аралбаев Ж. Қазак фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы
Ғылым", 1988.

17. Арғынов X. Қүрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы.

18. Арғынов X. Қазак тілі синтаксисі методикасының не-

19. Арғынов X. Қазак тілі методикасы. Алматы, "Мектеп",

20. Артемьева М.А. Категория интенсивности в публицистике:

21.Аскерова Л.Д. Коммуникативно-речевые средства орга-низации типов речи газетаого текста. Авт. канд.фил.наук. Алматы1992.

22. Ахгамбердиева З.Т., Еремина К.И. Қазак тілі. "Ферст
девелопмент", 1995.

23. Аяпова Т.Т. Қазак тілі. Негізгі окулык. Үй кітабы.

24.Әбдіғалиев С. Неміс тілін окытудың негіздері. Алматы, ҚазМУУ,1992.

25. 
    Әбілкаев А. Қазак тілін окыту әдістемесі. Алматы, 1995.
    
26. 
    Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазак тілін окыту методикасы.
    Алматы, "Мектеп" 1965.
    

27. Әлімжанов Д. Қазак тілін окыту методикасының прог-раммасы. Алматы, 1980.

29. 
    Әміров Р.С. 1-класта казақ тілін окыту. Алматы, "Қаз.
    мем. басп.", 1962.
    
30. 
    Әміров Р.С. т.б. Грамматика, емле, тіл дамыту. Алматы,
    "Раурң", 1993.
    

32. 
    Байкова Л.С. Теория и практика коммуникативного обу-чения
    русскому языку в национальном вузе. Дис.док.пед.наук. М.,1985.
    
33. 
    Балакаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін окыту.
    Алматы, "Мектеп", 1989.
    

1974.

Алматы, "Мектеп", 1978.

36.. Бейсенбаева К.А. Қазак тілі. Алматы, 1998.

37. 
    Бектуров ILL, Бектурова А. Казахский язык. /под общей
    ред. проф.А.Е.Карлинского/. Алматы, "Рауан", 1990
    
38. 
    Беляев Б.В. О взаимоотношении мышления, языка и ре-
    чи. "Вопросы психологии", 1958.
    
39. 
    Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностран-
    ным языкам. 2-изд. М., 1965.
    
40. 
    Ф.ПІ. Оразбаева «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі»
    Алматы 2000ж.
    

41. 
    Қордабаев Т.М. «Жалпы тіл білімі» Алматы мектеп №75
    
42. 
    Қоянбаев М. «Педагогика» 1999ж. Алматы
    

44. 
    Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. В 2-х то-
    мах. М., "Педагогика", 1989.
    
45. 
    Садуакасов Ә. Қазақ тілінен методикалық құрал. 2класс.
    Алматы, Қазмембас, 1941.
    
46. 
    Сариева К. Қазак тілі. Алматы, "Білім" 1997.
    
47. 
    Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері.
    П-бөлім. Алматы, ОПБ, 1959.
    

49. 
    Сыздықова P., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық
    талдау. Алматы, "Мектеп", 1989.
    
50. 
    ¥йықбаев И. Қазақ тілін оқыту мәселелері. Алматы, 1959.
    

диплом жұмысы

Тақырыбы: «Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін қүрастыруға дағдыландыру»

Ғылыми жетекші: профессор Молдабек Қ.

Орындаған: ПО-01-4к1 тобының студенті Қалыхова Г.

Іікір берушілер:

|.ғ.к., аға оқытушы ¥. Қайырбекова /^> *£ <Р^ d?.^T

(мерзімі)

»2 мектеп бастауыш сынып мұғалімі: ұрғанбекова Г.

(мерзімі)

ШЫМКЕНТ - 2005 ж.

Г. Қалыхова аталған тақырып бойынша II курстан бері іздену, зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Алдымен курс жұмысын жазды, студенттердің ғылыми-практикалық конференцияларында баяндамалар жасады, ақыры диплом жұмысына айналдырды.

Г. Қалыхова тақырып бойынша көп ізденді. Көптеген ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерден, тақырыпқа байланысты жекелеген мақалалардан, облыс және қала мектептері бастауыш сынып мұғалімдерінің тэжірибелерінен кеңінен пайдаланды.

Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер ретінен тұрады.

Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, теориялық, практикалық маңыздылығы мен қолданылымы, ғылыми болжамы т.б. сөз болса, I тарауда бастауыш мектеп оқушыларын мэтін құрастыруға дағдыландырудың әдіс-тәсілдері қарастырылса, II тарауда бастауыш мектепте тікелей мэтінмен жұмыс істеудің әдістемесі сөз етілді.

Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалды.

Жұмыс қорғауға жіберілді.

ПІКІР

Г. Қалыхова мектебімізден педагогикалық іс-тэжірибеден өткен

кездерде аталған тақырып бойынша көп іздену жұмыстарын жүргізді.

I Мұғалімдердің ақыл-кеңестерін, ескертпелерін тыңдады. Олардың

тэжірибелерінен үйренді. Кейін байқағанымыздай, диплом жұмысын жазуда

біздің мұғалімдердің айтқандарын пайдаланыпты.

Диплом жұмысының нәтижелерін мектептерге ендіруге толық болады деп ойлаймыз. Біз солай істеп жатырмыз.

Мемлекеттік біліктілік комиссиясынан Г. Қалыхованың диплом жұмысын дұрыс бағалап, оған «өте жақсы» деген баға қоюды сүранамыз.

/Мектеп директоры: ////) ^Л/ Ъ^пл&хЛУ&Оі' Ш




М. Әуезов атындағы ОҚМУ Педагогикалық мэдениет және өнер институты ПО-01-4к1 тобынын студенті Қалыхова Гүлвираның «Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін күрастыруға дағдыландыру» тақырыбына орындаған дипломдық жұмысына

ПІКІР

Қазак тілі білімінде соңғы жылдары мәтін, оның теориясы мен әдістемесі, мэтін кұрастыру мәселесі айрықша колға алынып зерттелуде. Бұ_л салада ф.ғ.к., профессор А. Жүбановтан басқа ғалым жоқ. Сондықтан студенттің мұндай таңда қиын салаға баруы - қүанарлық.

Мәтін қүрастыру мәселесі - бастауыш мектепте сөйлеу мен жазуды дұрыс ұйымдастырудың негізі. Себебі ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыдан дұрыс түзілген әрі балалардың жас ерекшелігін ескере отырып күрастырылған мәтін - сауаттылыққа бастайтын алғашқы саты. Біздің ойымызша, дипломант осы мәселені дұрыс түсінген және жұмысында шама-шарқынша, диплом жұмысына қойылатын талап деңгейінде, шеше білген.

Диплом жұмысын жазуда Г. Қалыхованың көп ізденгендігі көрініп тү_р. Ғылыми-теориялык және ғылыми-әдістемелік әдебиеттер орынды пайдаланылған, сілтемелер дұрыс жасалған. Өзіндік пікірлері бар.

Г. Қалыхова диплом жүымысына қойылатын талапты толық орындаған және соған орай жұмысты сэтті жазып шыққан.

Г. Қалыхованың еңбегі атап өтуге түрарлық. Ал оның авторына «өте жақсы» деген баға қоюға болады деп ойлаймыз.

Ф.ғ.к., аға оқытушы: / ¥. Қайырбекова

құрастыруға дағдыландыру 8

1. 
   Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы 8
   
2. 
   Мәтіннің мазмұндық қүрылымы мен түрлері 13
   

II. 1 Бастауыш сынпытарда мәтінмен жұмыс істеу әдісі... .25

3. 
   Қорытынды 50
   
4. 
   Пайдаланылган әдебиеттер 54
   

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін қүрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.

Тақырыптың теориялық қолданылымы

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:

• 
  ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;
  
• 
  мәтіннің қүрылымын анықтау;
  
• 
  мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
  қайырым ерекшелігін көрсету;
  
• 
  мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;
  

жаза білу шеберліктеріне ұластыру.

Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Тақырыптың практикалық қолданылымы

Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:

1. 
   Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.
   
2. 
   Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
   ұғымына таныс және жақын болуы керек.
   
3. 
   Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдыр, қызық
   әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны дұрыс.
   

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге ұмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:

1. 
   Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-
   қатынас жасағанда әсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне
   қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы
   шарт.
   
2. 
   Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса.
   
3. 
   Өтілетін мәтіндер, жаттығу жұмыстар қазақ баласының
   халықтық ұғымына таныс және жеңіл болуы.
   
4. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.
   
5. 
   Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны
   іс жүзінде қолдана білу.
   
6. 
   Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
   жазуға үйрету.
   

Қазіргі қазақ тіл білімінде мәтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мәтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. Яғни, мәтіннің қүрылымдық, мазмұндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек,

мәтін тураыл мәселе қазіргі тіл білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.

Жұмыстың мақсаты: - "Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру".

Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:

1. 
   Мәтіннің сипаттамасы.
   
2. 
   Мәтін, оның құрылымын анықтау.
   
3. 
   Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс істеу.
   
4. 
   Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері.
   

Диплом жұмысының зерттелу объектісі әдебиеттерді талдау барысында мәтіннің анықтамасы туралы бір тұрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.

Біздің елімізде XX ғасырдың 2-ші жартысынан бастап лингвистердің,әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.

Мәселен, А.Байтүрсынұлы, М.Жұмабаев, А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. Яғни, мәтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.

Әйтсе де, мәтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде әлі де маңызды мәселе болып табылатындықтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі және сілетемелерден тұрады.

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда дама жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелгенәрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, "Бұлақ көрсең - көзін аш", "Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады", "Тіл - ақылдың өлшемі", "Тілі жеткенше сөйлеген - шепіен, қолы жеткенше сөйлеген - көсем" деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша болатын белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін

құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем-синтаксиситің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: "Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді" деген піірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мәтін түзетоі қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол шығарманың формасы деп те жүр.

Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарнға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас

жасағанда ьәсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап

алуы яғни тыңдаушысын тіл мәдениетінің өте жоғары болуы шарт;

2. 
   Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;
   
3. 
   Өтілетін мәтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,
   иллюстративтік материалдар қазақ баласының халықтық
   ұғымына таныс және жеңіл болуы;
   
4. 
   Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдыр, өлең-жыр, ойақы
   қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;
   
5. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
   
6. 
   Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс-
   жүзінде қолдана білу.
   
7. 
   Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату және
   ауызекі сөзде қолдана білу.
   
8. 
   Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
   жазуға үйрету.
   

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу қажетті мәселе. Сондықтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мәтін қүрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін:

• 
  Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;
  
• 
  Мәтіннің қүрылымын анықтау;
  
• 
  Мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
  қайырым ерекшелігін көрсету:
  
• 
  Мәтіннің түрлері тураыл мәлімет беру;
  

- Мәтін құрастыру туралы икемділіктері;

Сондықтан бұл құралдың мақсаты баланың өз ойы жүйелі жеткізе білу үшін сөйлеудің нәтижесі мәтін қүрастыру дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру болды.

Лингвистика ғылымында мәтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мәтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал, екінші тобы арнайы мәтін теориясын қүрылудың қажеті жоқ деп, мәтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов «Мәтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық түтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай үзақ та, қысқа да болуы мүмкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келтіреді.

Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса, мәтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін қарастырайық.

Мәтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мәтіннің қүрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мәтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздін елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.

Мәтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және қүрылымдык

жағынан байланысқан сөйлемдердің жиынтығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттеушілердің назары мәтіннің бүтіндік, тұтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша құрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтоауға аударылуда. Мұндай мәтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу,тоқу» дегенді білдіреді.

Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтұрсынұлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды ұсынған.

1. 
   Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.
   
2. 
   Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ
   баласының ұғымына таныс және жақын болуы шарт.
   
3. 
   Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-
   жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны
   Дұрыс.
   

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдэірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұны жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың

жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.

Демек, мәтін дегеніміз - өзін құрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен құрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мәтіннің қалыптасқан өзіндік құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек.

I. 2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері

Көптеген ғалымдар мәтін композицисын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде түсінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жүктелейді.

Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға ғалымдардың пікірлері түрліше. Егер ауызша және жазбаша сөйлеу формаларын мәтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мәтінге жатқызады. Алайда мәтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және қүрылымдық байланыс сияқты белгілерді барлық зерттеулер мақүлдайды.