Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Бұл бөліктердің бір-бірімен байланысын мынадай өрнек түрінде көрсетуге болады:

Ойын түрлері

Ойын қүраладары

Ойын мазмұны

Ойын тэртібі

—т—

Бұл өнеректе ойын максаты мен тәртібі ойын қүралдарына эсер етуі негезінде ойын мазмұнынын өзгерте алады. Ойын құралдарына негіз болатын адамның ойлау қабілеті мен ойыншықтар. Бү_л жерде негізгісі ойлау қабілеті болады да, ойыншықтар екенші ролдік қызмет атқарады. Ойлау ойынның тірегі ғана емес, сонымен қатар бүкіл іс-эрекеттің негізгісі болып табылады. Егер ойын мақсаты - О, ойын тэртібін - Т, ойын қүралдарын - Қ, Ойын мазмұнын - М әріптерімен белгілеу арқылы мынадай математикалық ойын шығаруға болады. О+Т+Қ=М. Ойын мақсаты бір ойында біреу емес бірнеше болуы мүмкін. Мысалы, сабақ барысында әрбір ойында дамытушылық, тэрбилік, қатысымдылық жэне т.б. да мақсаттар бірге отырып ойын тэртібін жасап шығарады. Осы қосындыға ойын кұралдары бірігіп, ойын тэртібін жасап шығарады. Осы қосындыға ойын құралдары бірігіп, ойын мазмүнын іске асырады. Нэтижесінде О, ТО2+ОЗ+О4...Оп+Тқ=М.

Бүл ойын бірілктері есептелсе, енді оның болғандықтан ол ең алдымен өмір тэжірибесін қайталаудан, өзіндік меңгеруден пайымдауынан пайда болады. Сондықтан ойын мынадай кезендерден тұрады:

1. 
   Ойынның пайда болуы.
   
2. 
   Ойынның бала санасындағы көрінісі.
   
3. 
   Ішкі мотив.
   
4. 
   Ішкі тэртіп.
   

1. 
   Қиялға берілуі.
   1. Ойының пайда болуы.
   

Ойынды жүзеге асыратын ең бірінші фактор балаларға сыртқы, қоршаған ортаның эсер етуі, яғни ойынның пайда болуына орта эсері болуы қажет, сол әсердің нэтижесінде бала санасында бейнеленуі.

38

Бүл бөліктердің бір-бірімен байланысын мынадай өрнек түрінде көрсетуге болады:

Ойын түрлері

Ойын қүраладары

Ойын мазмүны

Санаға түскен эсердің баланың миында меңгерілуі, пайымдалуы. Бала бұл кезеңде орындайтын іс-әрекетін санасында бейнелейді. Іс-эрекеті сатыланып қалыптасуы жүзеге асыру теориясын қалаған П.Я.Гальперин, А.А.Люблинская, А.А.Бгогявленский, Монинскаялардың қандай іс-эрекет сыртқа шығу үшін ол алдымен санада бейнеленуі қажет деген тұжырымдарының дүрыстығы көрінеді. Бұл кезеңде бала санасында ойын мақсаты туындайды.

3. Ішкі мотив

Баланы өзіндік шешім қабылдауға итермелейтін түрткі. Бұл түрткі бір нэрсемен айналысуға, сол өзінің жасаған іс-эрекетінен рахаттану сезімнен алуынан пайда болады. Ойын баланы, өзінің ең эмоциональдық күйіне тартатын баланың ойнауға ішкі мотивінің жоғары деңгейінде болуының кепілі бола алады.

4. Ішкі тэртіп.

Ойын эрекетінде келесі саты — баланың ойнау барысындағы ішкі тәртібі. Бүл ішкі тэртіп баланың қай іс-әрекеті. Қашан, нені, неден кейін істеу керек деген өзіндік жоспары барлығымен ерекшеленеді, ішкі тэртіп ойын мақсаты мен ойын тәртібінің негізінде жүзеге асады.

5. Қиялға берілу.

Баланың ойын ойнау барысын өзінің ішкі элеміне ену процесі. Бүл кезеңде бала өзі жасап алған кейіпкердің бейнесіне енеді. Қаласа дэрігерді, қаламаса жүргізушіні, бірде сатушыны, келесісіне өзінің экесімен не шешесімен ойнайды. Бү_л ойынның кезеңдерінің соңғысы болып табылады. Себебі бүл кезеңде бала ойнап отырады.

Енді осы ойынның түрлеріне тоқталып өтейік

39

0

Функционалды ойындар

Қайталама ойындар

Еліктеме ойындар

Конструкторлы құрылыс ойындар

Кубиктер

Конструкторлы ойыншықтар

Пластилиннен жасалған кейіпкерлер

Режиссерлік ойынттяп

Аққала салу ойындары

Құмнан үй, ғимарат салу

Дидактикалық ойындар

Жеке

Топтық

¥жымдьщ

атаиды:

Ойындарын зерттей келе, ойындардың төрт түрлі деңгейін

бірінші деңгейі — адамдар арасындағы карым-қатынасты көрсететін ересектердің қимылдарына еліктеуден туған, екінші адамға бағытталған ойындар. Мысалы: қуыршақты тамақтандыру, ұйықтату т.б.

екінші деңгейі - ересектердің қимылдарын басынан аяғына дейін қайталаудан тұратын ойындар. Мысалы: тамақ пісіру т.б.

үшінші деңгей - ересектер арасындағы қарым-қатынасты рольдерге бөліп ойнау. Мүнда балалар ересектердіц қимылын ғана келтіріп қоймай, олардың сөйлеу мэнерін де, ым-ишарасын да, қайталайды.

Төртінші деңгей — мұнда балалар ойын құрлысы мен сюжетін өз білгенінше өзгерте алады. Бү_л ойында өзінің

41

ролін өзгертпей, басқа рольде ойнап жатқан балалардың сөздерін, қимылдарын, жалпы ойынның сюжетін өз қиялынша өзгертеді. Ойынды бүтінде сюжетін өз қиялынша өзгертеді. Ойынды бүтіндей сюжетті — спектакль ретінде құрастырады [18].

Д.В.Элькониннің эр деңгейі бір ойыннан онда ғалым ойын түрлерін былай жіктеген:

1. 
   Еліктеме ойындар.
   
2. 
   Қайталама ойындар.
   
3. 
   Имитациялық ойындар.
   
4. 
   Режиссерлік ойындар.
   

1. 
   Жарыс ойындары
   
2. 
   Музыкалық ойындар.
   
3. 
   Әдеби шығармашылық ойындар.
   
4. 
   Тақырыптық ойындар [22,48].
   

Біз ойындарды бөлген кезде алдымен табиғи жэне жасанды ойындар деп екіге бөлінеді. Бұл жерді табиғи ойындар адамдар мен хайуанаттардың екеуіне ортақ болса, жасанды ойындары деп екіге бөлдім. Бүл жерде табиғи ойындар адамдар мен хайуанаттардың үлесінде ғана. Табиғи жасанды ойындар тек адамдардың үлесінде ғана. Табиғи ойындарға хайуанаттардың бір-бірімен және сэбидің анасына уілдеуі, күлуі жалпы анасымен ойнауы жатады. Жасанды - ойындар адамның санасы арқылы қоршаған ортаның эсерін қайталау, еліктеу тұрғысында жасалатын іс-эрекеттер жиынтығы.

Жасанды ойындар іштей:

а) Абстрактілі ойындар.

ә) Интитациялық ойындар.

б) Функционалды ойындар.

в) Конструкторлы ойындар.

г) Режиссерлік ойындар.

жемісі ойдан шығарылған ойындар. Абстрактілі ойындарға карта, лото, х,у, ойындары жатады.

2. Интитациялық ойындар - баланың қоршаған ортадан алған эсерін

қайталуы. Бүл жерде үлкендердің қимылдары, ересектер арасындағы қарым-қатынас, түрлі іс-қимылдарды қайталау, соларға еліктеу іс-эрекеттері жатады. Бүл ойындардың басты айырмашылықтары мұнда ойын рольдерге бөлініп, сюжеті белгіленеді. Интитациялық ойындарға театрландырылған, эскери, спорт, іскерлік ойындары жатады.

3. Функционалды ойындар - Бү_л ойындардың басты ерекшеліктері мұнда

балалар ойыншықтармен қоршаған ортадағы қимылдарды қайталау. Сол эсер алған қимылдарға еліктеуі арқылы эрекет жасауы жатады. Мысалы, көшеде жүріп жүрген түрлі транспорт қүралдарын дыбыстарын, қимылдарын айнытпай ойыншық арқылы қайталауы.Бүл ойындар дыбыстық түрғысыннан қайталауы (баланың күшікке үқсап дыбыс шығарып, қимылдарын келтіруі) еліктеме ойындар жэне тек қимылдарды бейнелеуі қайталама ойындар (транспорт қүралдарының жүруі т.б.) болып жатады.

4. Конструкторлы ойындары - Балалар заттардан (нэрселерден, мысалы,

кубиктерден, тасталханнан) қүрылыс жүргізеді. Бү_л ойындардың басты айырмашылығы қандай? Мағынасы, мэні жоқ кубиктер алғаш конструкторлы майда бөлшектердің арасынан таба отырып, өмірде бар шындықтын бейнесін салады.

5. Режиссерлық ойындар - Бүл ойындар ойнау барысында балалар бүкіл

ойыншықтарды өзінің санасындағы әсерге қарай біріктіреді. Мысалы, балалар көбінесе үйлердің жағына ағаш қойып, қора салып, оның ішіне мал қояды. Ойынның басты ерекшелігіне дайын ойыншықтар іріктеу, баптау және бірімен-бірін байланыстырып қою [21].

6. Дидактикалық ойындар - оқыту процесінде балаға оқу материал

"білдірмей" меңгертуге арналған педогогикалық қүралдың бірі. Дидактикалық ойындар балаларды оқуға қызықтырады, оқытудың эмоционалдық аспектісі іске асырады. Ойын барысында балалар

жаңа сабақты түсінеді, күнделікті сабақта пассив балалардың өздері дидактикалық ойындарды қолданғанда оқыту үрдісіне белсене араласады. Ойындар оқушылар санасына қарай жеке, топтык жэне ұжымдық болып бөлінеді.

Қорыта келгенде ойын - баланың сыртқы дүниеден эсерленуі арқылы жүзеге асатын, ойын бірліктері мен кезеңдерінің байланысу заңдылықтары арқылы іске асатын, тек адамзатқа ғана (жасанды ойындар) тэн іс-эрекет ойынды қоғамның болуы шарт болып есептеледі

44

III. 2 Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуге арналған

ойындар

Қазіргі кезеңде дидактиканың кімді, калай, жэне нені оқыту қажет деген сүрағы орта мектептегі окыту үрдісіне (процесіне) де тікелей байланысты. Себебі, бүгінгі қоғымның дамуы, ғылымның және техниканың алға басуы мектеп оқушыларының сана-сезімін, ойлау туғызды. Мектептегі оқыту процесінде жүргізілген өзгерістер тек жеке түлғаның тағдырын ғана өзгертіп қана қоймайды, сол арқылы бүкіл еліміздің ертеңгі күнгі элеуметтік экономикалық тұрмыс деңгейіне эсер ететіндігі белгілі. Мүны Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 желтоқсан айында болған білім қызметкерлерінің 1-ші құрылтайында анық түсіндіріп, былай деген болатын. Еліміздің ертеңі-бүгінгі жас үрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры үстаздың қолында. Сондықтан еліміздің көркейтіп дамуында мектеп мұғалімдерінің оқушыларды қалай оқытып тэрбиелейді елдік тұрғыда стратегиялық міндетке жатады.

Оқушылардың тек интелектісін дамытумен ғана қалып, олардың рухани кажеттіліктерін қалыптастыруына, эмоционалдық жактарының жетілуіне, оқуға деген ішкі қажеттіліктерінің оянуына баса көніл аудармайды. Бұл жас оскін үрпақтың интеллектісі жоғары, бірақ жанындағы адамдарға жаны ашымас "тас бауыр" етіп қалыптасуына экеледі. Мұны ғылымда инфантилизм құбылысы деп атайды. Кересінше жанүяларында эке-шешелерінің үрыс-керісінен балаларда эмоционалдық қасиетінің басты ролге шығу кездері де болады. Мүндай кезеңде эмоционалдық аспект интекллектіні тежеп, өмірге өкпелі, тұйық балалар өсіп жетіледі. Му_ның арты оқушылардың қылмыстық топтарға қосылуымен аяқталатыны даусыз. Сондықтан орта мектепте оқушылардың интеллектілік жэне эмоционалдық қасиеттерін қатар дамытып оқыту қажет. Өткен ғасырда орыс халқының көрнекті педагогы А.В.Занков зертханасында жүргізілген эксперименттер балалардың эмоционалды касиеттерін дамытып оқыту оң нэтижеге жететіндігін дәлелдеп берді. А.В.Занков бүл тұрғысында былайша ой қорытады: "Отработка экспериментального обучения выевляло эмоциально - волевую сферу школьники, его духовные потребности" (. Сонымен қатар мүндай оқыту оқушылардың оқуға деген қызығушылығын, эмоционалдық қасиеттерінің қалыптасуына оң эсер етеді дейді: "... одним из важнейших условий эффективности обучение является развитие нравственных качество и эстетичесских" чувств, воли, формирование духовных потребностей, в частности внутреннего побуждения к учению" (4,115).

Біздің диплом жұмыстарымыз оқушылардың интеллектісі мен эмоционалдық қабілеттерін қатар дамытуға болатындығын, оқыту үрдісіне ойын элементтерін пайдалану казак тілін сапалы оқыту жолы екендігін

көрсетті. Сондықтан сабақ үстінде ойын элегенттерін пайдалану арқылы оқушылардың эмоционалдық қыры дамытылып жетіледі. Бүл үшін бастауыш мектепте сөйлемді оқыту барысында мынадай ойындарды пайдаланған жөн.

Ойының мақсаты: - балалар сөйлемнен өздерін табу. «Бастауыш» бастауыш болып тұрған сөзді, «баяндауыш» та өз атын тауып, оның астын шартты сызықпен сызып, үстіне сұрағын жазады. Ал сөз таптары -зат есім, етістік те өз орнын тауып, үстіне аттарын қысқартып жазады.

Зат е. ет.

кімдер? қайтті?

Балалар қоянды қуды.

Басқа балалар да өз дәптерлеріне жазып отырады. Осылайша бірнеше сөйлемдер талданады.

Баяндауыштың осы белгілерін оқушыларға таныту үшін сабакта «Сөз қуаласпақ»ойыны жүргізіледі. Ойының тэртібі: партаның бір қатарындағыларға - «басгауыш» екіншісі «баяндауыш» деп ат қойылды. «Бастауыштар» сөйлемде бастауыш болатын сөздерді атайды, «баяндауыштар» оған қимылды білдіретін сөздерді қосып, сөйлем құрайды. Мұғалім сөйлемдердің кейбіреулерін оқушыларға талдатады.

Бұл ойын , біріншіден, оқушылардың сабақ үстіндігі белсенділігін арттырса, екіншіден, баяндауыштың негізгі белгшілерін олардың саналы үғынуына көмегін тигізеді.

Баяндауыш болатыы сөз таптары туралы түсінік беру үшін, алдымен өтілген сөз таптары оқушылардың есіне түсіріледі. Содан соң таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдата отырып, баяндауыштың көбінесе сөйлем соңында келетіні, баяндауыш болатын сөз табы етістік екені, кейде сөйлем соңына тұрып, бастауыштың кім, не екенін көрсететін зат есімнің баяндауыш болатыны, баяндауыштың сынын, санын білдіретін сан есім, сын есімдердің де баяндауыш болатыны баяндау эдісімен түсіндіріледі.

Сэуле қызық кі	тап оқыды	етістік
Сэуле - оқушы		зат есім
Ол тоғызда		сан есім
Біздің	сыныптың	сын есім
оқушылары тэртіпті.

Қандай соз таптары баяндауыш болады.

Етістік, зат есім, сан есім, сын есім қай уақытта баяндауыш болады.

Сөйлемнің соңына келсе. Баяндауыш болады деген сүрақтарға жауап алынады.

Оқушылардан баяндауышы әр түрлі сөз таптарынан болатындай мысал келтіру талап етіледі. Мэселен, Болат - инженер. Сэуле -тазалықшы. Бақытжан тәртіпті. Біздің сынып таза т.б. Оқушылар бұл сөйлемдерді ауызша талдайды.

Үлгі: Сэуле - тазалықшы. Сэуле - бастауыш, тазалықшы -баяндауыш, бастауыш та, баяндауыш та - зат есім. Бақытжан тэртіпті. Бақытжан - бастауыш, Бақытжан (қандай?) тәртіпті — баяндауыш сын есім.

Синтаксистік касса ойыны. Оқушыларға синтаксистік талдау жүргізудің тэртібі үйретіледі. Ол үшін бастауыш жайында өткен материалдарды қайталау кезінде ойын элементті пайдаланылады.

Оқушылар сөйлем қү.рауға арналған карточкасы мен сүрақ карточкасы таратылады. Мұғалім сөйлемдерді айтады. Оқушылар сөйлемдерді карточка бойынша қүрайды. Бір оқушы класс кассасымен, ал басқа оқушылар өз орындарында өз кассасымен жұмыс істейді. Сөйлем қүрап болған соң, бастауышты тауып, оның сүрағы жазылған карточкасы тиісті карточкаға салады. Бүл ойынды керісінше де ойнауға болады. Яғни сөйлемде бастауыш берілмей, оның сүрағы ғана беріледі де, бастауыш жеке карточкаға жазылады. Ал балалар сөйлемнің мағынасы мен берілген сүрағына сэйкес бастауышты алып, өзінің кассасына салады.

Үлгі: Қарға қанатын қакі ы. He?

Қүлындар одан үрікті. Нелер?

Баяндауыштың негізгі белгілері оқушылардың бастауыш пен сөз таптары жайындағы білім дағдыларына сүйене отырып, эңгіме әдісімен