Қaзaқcтaн Pecпyбликacы бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi Ш. Eceнoв aтындaғы Кacпий тeхнoлoгиялap инжиниpинг yнивepcитeтi

Оқушылардың көру қабілетін дамыту және оның көру қабілеті бұзылған балалардағы ерекшеліктері

жүктеу/скачать 67.84 Kb. бет 3/8 Дата 17.05.2023 өлшемі 67.84 Kb. #473855

1.1 Оқушылардың көру қабілетін дамыту және оның көру қабілеті бұзылған балалардағы ерекшеліктері Адам қоршаған әлем туралы білімді онымен тікелей байланыста болу арқылы ғана емес, сонымен бірге қабылдау арқылы да алады. Сезім мен қабылдау-бұл сенсорлық танымның біртұтас процесінің байланысы. Олар бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Сезімдер нәтижесінде адам объектінің жеке қасиеттері, қасиеттері – түсі, температурасы, дәмі, дыбысы және т.б. туралы білім алады, бірақ нақты өмірде біз жай жарық немесе түс дақтарын көріп қана қоймай, қатты немесе тыныш дыбыстарды естіп қана қоймай, өзімізді де иістендіреміз. Біз күн сәулесін немесе электр шамын көреміз, музыкалық аспаптың әуендерін немесе адамның дауысын естиміз және т.б. қабылдау бірқатар қасиеттері бар заттар мен құбылыстардың тұтас бейнесін береді. Сезімнен айырмашылығы, адамды қабылдау кезінде ол заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерін емес, жалпы әлемдегі заттар мен құбылыстарды біледі. Қабылдау мәселелері бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдағаннан кейін (А.П. Данилова, В. М. Петросова және т. б.) Біз "қабылдау"ұғымының келесі анықтамаларына тоқталдық. Қабылдау дегеніміз-заттар мен құбылыстардың, объективті әлемнің тұтас жағдайларының олардың қасиеттері мен бөліктерінің жиынтығында олардың сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі арқылы көрінісі [6, c. 179]. Қабылдау-адамның санасында заттардың немесе құбылыстардың сезімдерге тікелей әсер ету кезіндегі көрінісі [2, c. 190]. Қабылдау-біріктіруші функцияны орындайтын мектеп жасына дейінгі жетекші психикалық процесс: - қабылдау заттардың қасиеттерін объектінің тұтас бейнесіне біріктіреді; - ол барлық танымдық процестерді ақпаратты өңдеу және алу бойынша бірлескен келісілген жұмыста біріктіреді; - қабылдау қоршаған әлем туралы жинақталған тәжірибені объектілердің бейнелері мен бейнелері түрінде біріктіреді және баланың даму деңгейіне сәйкес әлемнің тұтас бейнесін қалыптастырады. Қандай анализатор қабылдауда басым рөл атқаратындығына байланысты визуалды, тактильді, кинестетикалық, түсіндірме және дәмдік қабылдауды ажыратады. Көрнекі қабылдау-бұл адамның санасында заттардың немесе құбылыстардың визуалды анализаторға тікелей әсер етуіндегі көрінісі [2, c. 190]. Қабылдау сезімге негізделген, бірақ қабылдау сезімнің қосындысына түспейді. Мысалы, біз кітапты түс, пішін, көлем, зат бетінің кедір-бұдырлығы сезімдерінің қосындысын ғана емес, қабылдаймыз. Сезімсіз қабылдау мүмкін емес. Дегенмен, сезімнен басқа, қабылдау адамның өткен тәжірибесін идеялар мен білім түрінде қамтиды. Воспринимая, біз ғана емес, топқа бөлеміз сезімнің біріктіреміз, оларды тұтас бейнесі, бірақ осмысливаем бұл бейне, түсінеміз, оны қатыстыра отырып, өткен тәжірибесі. Басқаша айтқанда, адамды қабылдау жад пен ойлау әрекетінсіз мүмкін емес. Қабылдау процесінде сөйлеу, атау, яғни тақырыпты ауызша белгілеу үлкен маңызға ие. Күрделі қабылдау-бұл әртүрлі қабылдау түрлерінің комбинациясы, үйлесімі. Сезімдерден айырмашылығы, қабылдау бейнелері әдетте бірнеше анализаторлардың жұмысы нәтижесінде пайда болады. Көрнекі қабылдау-бұл визуалды ақпаратты сенсорлық өңдеуді, оны бағалауды, түсіндіруді және санаттауды қамтитын күрделі жүйелік қызмет. [8, 27-29] Бұл жүйелік қызметтің негізі визуалды анализаторда болатын бастапқы сенсорлық процестер болып табылады. Тұтастық, объективтілік, тұрақтылық, категория, қабылдау - қабылдау процесінде және нәтижесінде пайда болатын кескіннің негізгі қасиеттері. Объективтілік дегеніміз-адамның әлемді бір-бірімен байланысты емес сезімдер жиынтығы түрінде емес, осы сезімдерді тудыратын қасиеттері бар бір-бірінен бөлінген заттар түрінде қабылдау қабілеті. Тұрақтылық-перцептивті жүйенің (перцептивті жүйе-бұл қабылдау актісін қамтамасыз ететін анализаторлар жиынтығы) сыртқы ортадағы өзгерістерді өтеу қабілеті, бұл айналадағы заттарды пішіні, мөлшері, түсі және басқа параметрлері бойынша тұрақты қабылдауға мүмкіндік береді. Солай Э. Геринг түске дейін бордың бір бөлігі Ымырттағы ұқсас бөлікке қарағанда 10 есе көп ақ сәулелерді бейнелейтінін көрсетті. Алайда, ымыртта бор ақ, ал көмір қара болады. Адамның қабылдауының категориясы оның жалпыланған екендігінде көрінеді, және Біз қабылдаған әрбір тақырыпты сөзбен-тұжырымдамамен белгілейміз, белгілі бір сыныпқа жатқызамыз. Осы сыныпқа сәйкес біз осы сыныптың барлық объектілеріне тән және осы Тұжырымдаманың көлемі мен мазмұнында көрінетін белгілерді іздейміз және көреміз. Қабылдау-қабылдаудың адамның психикалық өмірінің мазмұнына, оның жеке басының ерекшеліктеріне тәуелділігі. [23, б. 203-235] Адамның ақпаратты көру қабілеті сезімталдық, екі көздің көру өрісі, көру өткірлігі, тұру, бейімделу, конвергенция, түс қабылдау, стробоскопия және стереоскопиямен сипатталады. Көздің сезімталдығы жарық пен жарық деңгейіне байланысты. Көрудің ең жоғары ажыратымдылығын қамтамасыз ететін фонның оңтайлы жарықтығы 104 кд/м құрайды . Көру өткірлігі немесе ажыратымдылық-көздің кішкентай заттарды анықтап, нәзік бөлшектерді ажырата білу қасиеті. Бұл қасиет объектінің түріне, жарық сәулесінің энергия таралуының спектрлік құрамына, фонды жарықтандыруға, объект пен фон арасындағы контрастқа, визуалды ынталандыру әсерінің ұзақтығына және басқа факторларға байланысты айтарлықтай өзгереді. Қозғалатын заттар үшін көру өткірлігі олардың қозғалыс жылдамдығына байланысты. Көру өткірлігі көру бұрышына қарама-қарсы бірліктерде көрінеді. Орналастыру - көздің линзасын жақын немесе алыс нысандарға бағыттау процесі. Жасы ұлғайған сайын көздің линзасы икемділігін жоғалтады. Бақылаушыдан 6 м және одан әрі қашықтықта орналасқан объектілер оптикалық шексіздікте көзге арналған және осы объектілерге назар аудару орналасуды қажет етпейді. Бейімделу - бұл тітіркендіргіштердің әсеріне байланысты көздің сезімталдығының өзгеруі. Жарық бөлмеден қараңғыға ауысқан кезде көзді қараңғылыққа бейімдеу үшін шамамен 20 минут қажет.жарық пен қараңғы бейімделуді ажыратыңыз. Жарыққа бейімделу-көру өрісінің үлкен жарықтығымен көздің жарыққа сезімталдығының төмендеуі. Жарықтың бейімделу механизмі: сетчатканың конустық аппараты жұмыс істейді, оқушы тарылып, визуалды пигмент түбінен көтеріледі. Қараңғы бейімделу-көру өрісінің төмен жарықтығымен көздің жарыққа сезімталдығын арттыру. Қараңғы бейімделу механизмі: таяқша аппараты жұмыс істейді, оқушы кеңейеді, визуалды пигмент тор қабығынан төмен түседі. 0,001-ден 1 кд/м-ге дейінгі жарықтылықта таяқшалар мен конустардың бірлескен жұмысы жүреді. Бұл ымырт деп аталады. Конвергенция-көз бұлшықеттері мен линзалардың бірлескен әрекеті арқылы көзді бір нүктеге бағыттау. Көзді нысанаға алуға және белгілі бір қашықтыққа бағытталған жаңа нүктеге назар аударуға кететін орташа уақыт шамамен 165 мс құрайды. Баспа парағынан оқығанда бұл уақыт 20 мс, ал монитор экранынан оқығанда шамамен 40 мс. Көздің түс қабылдауы оның түстерді түс реңімен, қанықтылығымен және фонмен контрастымен ажырата білуінде жатыр. Қалыпты түс көру трихроматикалық (Триколор) деп аталады, өйткені адам ажырататын 160 түрлі-түсті реңктердің кез-келгенін үш негізгі түстердің қоспасы түрінде алуға болады: қызыл, жасыл, көк (RGB палитрасы, заманауи мониторлар 16, 256, 16K, 24K және 32K түстерін ойнайтынын ұмытпаңыз). Көру арқылы қабылданатын спектрлік түстердің жарықтығы олардың түс реңіне байланысты. Ең жарқын (жарық) бізге сары, ең қараңғы - қызыл және күлгін болып көрінеді. Спектрлік сезімталдық. Адамның көзі спектрдің ортаңғы бөлігіндегі түстерді жақсы ажыратады - көгілдірден қызғылт сарыға дейін. Түстің өзгеруін сезіну үшін толқын ұзындығының 1-2 нм-ге өзгеруі жеткілікті. Қызыл және күлгін түстерде айырмашылық шегі күрт артып, ондаған және жүздеген нанометрге жетеді. Стробоскопичность-ақпаратты қабылдаудың кешігуіне байланысты көру қасиеті. Көзді ажырата алатын жыпылықтаудың критикалық жиілігі (кадр жиілігі) жарықтыққа байланысты. Жарық пен қараңғы фазалардың арақатынасы да көз үшін маңызды. Егер ақпарат оның бөліктерінен гөрі жиі түссе, онда оның жеке бөліктері қабылданбауы мүмкін. Суреттің қатты жыпылықтауы көзді шаршатады. Стереоскопия-бұл екі түрлі кескінді қабылдау мүмкіндігіне байланысты көру қасиеті, ол өз кезегінде тек бір жарық тітіркенуімен анықталады. Стереоскопияда "тереңдік шегі" бар. "Виртуалды шындық"электрондық ze жүйелерін жасау кезінде бұл параметрлерді ескеру қажет. Түс тонының жарыққа тәуелділігі (жарықтылық). Күндізгі жарықтың қалыпты жағдайында спектрдің барлық түстері жақсы қабылданады. Егер жарық азайса (ымырт күйі), онда қызыл, жасыл және көк түстер өздерінің түс реңін сақтайды, ал олардың арасындағы аралық негізгіге жақындау бағытында өзгереді. Сонымен, қызғылт сары түске айналады, сары қызғылт сарыға жақындайды, көк және күлгін көкке айналады; сары-жасыл және жасыл-көк өз реңктерін жоғалтады және спектрлік жасылға жақындайды. Егер жарық ағындарының жарықтығы қараңғылыққа дейін төмендесе - тек үш негізгі түстер ерекшеленеді-қызыл, жасыл және көк. Қоюландырылған ымыртта көк түс жоғалып, ақшыл түске айналады, ал қызыл түс қараға айналады. Түстердің өзгеруі олардың жарықтығын төмендету арқылы Бецольд - шалбар құбылысы деп аталады. Қабылдау процесінде бала біртіндеп визуалды бейнелерді жинайды. Оқытудың өте маңызды міндеті-баланың алған идеяларын сөзбен уақтылы және дұрыс біріктіру. Баланың қабылдаған нәрсені қабылдаған сөзбен байланыстыру объектілердің бейнелерін, олардың қасиеттері мен қатынастарын бейнелеуде нығайтуға көмектеседі, бұл бейнелерді айқын, тұрақты етеді. Егер қабылдау бейнелері сөзде бекітілген болса, оларды баланың бейнесінде шақыруға болады, содан кейін қабылдау сәтінен көп уақыт өткен кезде және бала қабылдаған объект оның алдында болмайды. Мұны істеу үшін сізге тиісті сөз-атау айту керек. Мысалы, бала визуалды қызыл, көк, жасыл, сары түстерді жақсы ажырата алады, қызыл, көк, жасыл және сары түсті заттарды таңдай алады, бірақ олардың аттарын білмейді. Содан кейін "қызыл" сөзі бойынша ол қызыл түсті есіне түсіре алмайды және, мысалы, "қызыл машинаны әкел" немесе "қызыл қарындашты ал"деген нұсқауларды орындай алмайды. Егер "қызыл" сөзі оның бейнесімен біріктірілсе, онда ол қызыл түс идеясын тудырады, бала бірден түсті есіне түсіріп, өтінішті орындайды. Қабылдауды дамыту туралы жоғарыда айтылғандар мектеп жасына дейінгі барлық балаларға — қалыпты дамып келе жатқан балаларға да, көру қабілеті бұзылған балаларға да қатысты. Қалыпты және қалыптан тыс баланың дамуының жалпы заңдылықтары арнайы балабақшаларда білім беру мен оқытудың мақсаты ретінде аномалды дамудың қалыптыға барынша жақындауын қоюға мүмкіндік береді. Алайда, көру қабілеті бұзылған баланы қабылдау ерекше болатындығын, тәрбие мен оқыту барысында ескерілуі керек көптеген ерекшеліктері бар екенін, жұмыс онымен түзету бағыты болуы керек екенін ұмытпауымыз керек. Нашар көретін балалардың көру қабілетін түзету мақсатында жаңа пәнаралық тәсіл ұсынылды (Л. П. Григорьева, 1985, 1988, 1991, 1995, 1996; С. и. Кондратьева, Л.П. Григорьева, Л. И. Солнцева, 1985; Л. П. Григорьева, С. и. Кондратьева, С. В. Сташевский, 1987, 1988, а, б, в; 1990, а, б; л. п. Григорьева, С. В. Сташевский, 1990, 1991). Бұл тәсіл П. Канохиннің функционалды жүйелер теориясына, Б.М.Теплов пен Е. Н. Соколовтың психикалық белсенділігінің психофизиологиялық негіздері теориясына, б. г. Ананьев пен Б. Ф. Ломовтың психикалық процестерін жүйелі ұйымдастыру теориясына негізделген. Пәнаралық тәсіл визуалды қабылдауды дамытудағы және оның бұзылыстарын өтеудегі үш маңызды және өзара байланысты бағытты қарастырады. Медициналық түзету бағыты оптикалық агенттерді қолданумен бірге көру органының соматикалық ақауына медициналық әсер етуді қамтиды (олар тиімді болған жағдайда). Психофизиологиялық бағыт мидың пластикалық қасиетіне әсер ететін әдістерден тұрады-мінез-құлық реакцияларының өзгеруіне әкелетін нейрондық желілердің модификациясы. Икемділік орталық жүйке жүйесінің әмбебап қасиеті болып табылады және оқыту механизмі ретінде қарастырылады (Е.Н.Соколов, 1981, т. б.). Психологиялық бағыт жақсы көру үшін мотивацияланған қажеттілікті қалыптастыруды қамтиды. Мотивациялық белсенділік жағдайында мидың тиісті активтендіру жүйелері жұмылдырылады, Бұл визуалды бейнелердің қалыптасуы мен танылуын жеңілдетеді. Сонымен қатар, ішкі және ойлау процестерінің қарқынды дамуы қарастырылған, онсыз қабылдау өрескел сенсорлық тапшылық жағдайында жүзеге асырыла алмайды. Интеллектуалды фактордың интенсификациясы бөлінбеген, жиі бұрмаланған визуалды кескіннің танылуын түзетуді қамтамасыз етеді. Қабылданған белсенді ақыл-ойды өңдеу нәтижесінде қалпына келтіру объектінің тұтас бейнесін оның белгілерінің қысқартылған жиынтығына сәйкес қайта құру сияқты жүреді. Сенсорлық бейнені семантикалық белгіленуімен байланыстыратын ауызша фактор визуалды ақпаратты түсіруді және кейіннен көбейтуді жеңілдетеді. Сабақтарды ұйымдастыру сенсорлық-перцептивті, селективті, мнемоникалық және ойлау процестерін белсендіруге бағытталған психофизиологиялық және психологиялық-педагогикалық әдістерді қолдануды қамтиды. Психофизиологиялық әдістер көздің функционалды белсенділігін ынталандыру және арттыру, көру функциясын дамыту үшін қолданылады. Психофизиологиялық әдістер әртүрлі бейімделу және кеңістіктік локализация жағдайында объектілер мен кескіндердің негізгі қасиеттерін қабылдауды дамытуға бағытталған. Бұл әдістер арнайы психофизиологиялық стимуляторлардың көмегімен жүзеге асырылады, олар пішінді, түсті, өлшемді, жарықтылықты, контрастты өзгертуге және ынталандыру жағдайларын өзгертуге мүмкіндік береді-бейімделу, бекіту, жиілік және уақыт. Психологиялық-педагогикалық әдістер сенсорлық ақпаратты талдау мен синтездеуді, түсіндіру мен санаттауды дамытуға бағытталған. Материалды ұсыну әдісіне сәйкес психологиялық-педагогикалық әдістер пәндік, бейнелеу, компьютерлік, теледидарлық, проекциялық болып бөлінеді. Пәндік әдіс балалардың көру қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді және пәндік-практикалық сабақтарда және ойын барысында жүзеге асырылады. Пәндік-практикалық сабақтар модельдеуге, жобалауға, әртүрлі заттарды жасауға байланысты болуы мүмкін. Балалар сонымен қатар заттарды тану, олардың пішінін, мөлшерін, түсін, құрылымын талдау тапсырмаларын орындайды. Ойындар мақсатты визуалды-сенсорлық тәрбиемен байланысты дидактикалық және сюжеттік-рөлдік болуы мүмкін. [39, 236-238] Біздің елде л.п. Григорьева соқырлар мен нашар көрушілерде визуалды қабылдауды дамыту жүйесін құрды, оның ішінде оны дамытудың психофизиологиялық және психологиялық-педагогикалық әдістері бар. Л. П. Григорьева жүйесінде қолданылатын визуалды қабылдауды дамытатын бес әдіс оның дамуының барлық деңгейлерінде көру қабілеті бұзылған балалардағы көру қабілеттерін белсендіруге бағытталған. Бірінші әдіс (Е. Н.Соколовтың айтуы бойынша) - бұл нейрондық желінің синаптикалық өткізгіштігін жеңілдететін және көздің шешілу қабілетінің жоғарылауына әкелетін көздің өлшенген ырғақты ынталандыруы (жиілігі 1 герц). Екінші әдіс-визуалды-тиімді-перцептивті әрекеттерді дамытатын индикативті-зерттеу қызметін экстерьерлеуді қамтамасыз етеді. Бұл әдіс қабылдаудың негізгі қасиеттерін қалыптастырады-объективтілік, тұтастық, құрылым, тұрақтылық. Үшінші әдіс-визуалды-бейнелі-бейнелермен танымдық операцияларды жасау қабілетін қалыптастырады: салыстыру, жіктеу, ауызша логикалық талдау. Төртінші әдіс - компьютерде қолдануға арналған визуалды-пішінді-ақпараттық модельдермен перцептивті әрекеттерді дамытуға, сондай-ақ жалпақ басылған мәтінді оқуға жағдай жасайды. Бұл сізге көрудің жеке ерекшеліктеріне сәйкес түзету эргономикасының талаптарын икемді түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді: нысандардың нақты контуры, оңтайлы бұрыштық өлшемдер, түстердің қанықтылығы сияқты сипаттамалары қолданылады. Бесінші әдіс-кинопроекция-конвергенция, бинокулярлық көру, көз қозғалыстарының дамуы сияқты визуалды функциялардың дамуына мүмкіндік береді. [23, 254] көрнекі қабылдауды дамыту күрделі пәнаралық проблема болып табылады және мектеп жасына дейінгі кезеңде жан-жақты көзқарас пен жүйелі жұмысты қажет етеді. Көрнекі қабылдауды дамыту бойынша жұмыс барлық ықтимал мүмкіндіктерді ынталандыру негізінде балалардың психофизикалық дамуы мен көру қабілетін қалпына келтірудің интегралды, күрделі, сараланған, реттелетін процесінің көп деңгейлі жүйесі ретінде құрылады. Бұл жұмыстың мектеп жасына дейінгі балалармен ерекшелігі: оның балалар іс-әрекетінің барлық түрлерімен өзара байланысы мен өзара әрекеттесуінде; баланың психикасына түзетудің мазмұны, әдістері, әдістері мен құралдарының жан-жақты әсер етуінде; іс-әрекет құралдарымен (ойындар, еңбек, сабақтар және т. б.) компенсаторлық дамуда.); баланың қарым-қатынас пен мінез-құлықтың әлеуметтік бейімделгіш формалары негізінде көрушілер қоғамына енуінде. жүктеу/скачать 67.84 Kb. Достарыңызбен бөлісу: