Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Қалалардың қалыптасуы. Қала мәдеиеті дамыған Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік-Батыс Жетісу сынды екі өңірді атауға болады. Жазба дерке көздеріне қарағанда Оңтүстік Қазақстанда VІ-ІХ ғасырларда алты қала болған – олар «Ақ өзендегі қала» Испиджап, Шарап, Будухкент, Усбаникент, Отырар мен Шауғар. Бірақ-та археологиялық мәліметтер бойынша олардың саны 30 шақты.
Дерек көздерінде Оңтүстік-Батыс Жетісудағы 21 қала аталады, олардың арасындағы ең ірілері Тараз, Жамуқат, Атлах, Құлан, Мерке, Аспара, Суяб, Навакет еді. Қалаларға археологтар мәдени қабаты VІ-ІХ ғасырларды қамтитын және қаланың белгілері бар (топографиялық ерекшелік, көлемі, археологиялық олжалар, географиялық орналасу жағдайы) ескерткіштерді жатқызады. Қалаларға тән нақты геометриялық жоспар әуелден-ақ құрылыстың орталықтана бастауын көрсетеді. Қазба кезінде мәнет, шеттен әкелінген заттардың, қолөнер өнімдерінің кездесуі де қалаларға тән нәрсе. Әдетте, қалалар сауда және стратегиялық жағынан қолайлы жерлерде немесе шағын аудандар мен облыстар орталығында орналасты. Сонымен қатар, аталған белгілеріне қарай қалалар классификациясын жүргізуге және оларды астаналық ірі қала деп, орташа, шағын деп бөлуге болады. Айталық, Оңтүстік Қазақстанда астаналық қалалар – Испиджаб, (Сайрам қала-жұрты), Отырар (Отырартөбе қала жұрты), ал Оңтүстік-Батыс Жетісуда – Тараз, Навакент (Қызыл өзен), Суяб (Ақбешім қала жұрты). Қала мәдениеті орталықтарының бірі болған Оңтүстік Қазақстанда отырықшылық пен егіншілік дәстүрі сақ және қауыншы, отырар-қаратау мен жетіасар археологиялық мәдениеттерін қалдырған қаңлылар дәуірінен бастау алады. Оларға егін және мал шаруашылықтары, ақша айналымының шектеулігі тән еді. Бұл мәдениеттердің ерте қоныстары Отырартөбе, Оқсыз, Бұзық, Марданкүйік, Құйрықтөбе және т.б. Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық қала ескерткіштеріне негіз болды. Бұл мәдениеттердің үй құрылысы, қыш ыдыстарын жасау, тұрғындардың рухани дүниетанымдық дәстүрі ерте феодализм кезеңінде де сақталды. Әрине, қала мәдениетіндегі дәстүрмен қатар жаңа инновациялық элементтерде байқалады, нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанда қала мен қалалық мәдениет қалыптасады. Оңтүстік-Батыс Жетісуда қалалардың қалыптасуы біршама басқа жолда дамыды. Мұнда Оңтүстік Қазақстандағыдай отырықшылық пен егіншілік дәстүрлер дами қойған жоқ. Бұл шаруашылығындағы мал өсіру басым болған сырдариялық мәдениеттің ең шеткі аймақтары еді. Қалалар мен қалалық мәдениеттің дамуында Жібек жолы арқылы жасалынған сауда маңызды рөл атқарды. Қалалар сауда жолдарының бойларында орналасқан. Бірақ, сауда қала дамуындағы маңызды фактор болғанымен, қалалардың әкімшілік билік, қолөнер мен рухани мәдениет орталығы секілді функция атқарғанын жоққа шығара алмаймыз. Қазақстанның ерте феодалдық қалаларын Орта Азия қалаларымен салыстырғанда, алғашқыларының ауыл шаруашлығымен өте жоғары дәрежеде байланысты болғандығын аңғарасыз, бұл көшпелі рыноктың бидай мен егіншілік өнімдеріне деген сұранысынан тундаған еді. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|