Қазақстан археологиясы
Жетіасар мәдениетінің ескерткіштері
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Жетіасар мәдениетінің ескерткіштері
Жетіасар мәдениетінің негізгі кешені Аралдың шығыс маңында, төменгі Сырдария-Қуаңдарияның ежелгі сағаларындағы алабтағы аллювиаль жазықтықта орналасқан. Жетіасар ескерткіштерінің таралған оңтүстік шекарасы Жаңадарияның құрғақ арнасынан солтүстікке қарай өтеді. Жетіасар ескерткіштерін алғаш рет 1946 жылы зерттеп, жеке мәдениетке бөлген С.П.Толстов болып табылады. Ол өз атауын ескерткіштер мейлінше шоғырланған Жетіасардан алған. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының көп жылдық зерттеулерінің нәтижесінде жетіасар мәдениетінің ескерткіштері толымды түрде зерделенген, ал қазба материалдары мен зерттеулер материалдары Л.М.Левинаның бірнеше монографияларында баяндалған. Аталған ауданда Жетіасар мәдениетінің дамуындағы үш кезеңді белгілеуге және оның ІХ ғасырға дейін жеткен жоғарғы шекарасын анықтаудың сәті түсті. Жетіасар мәдениетінің бастапқа мерзімі нақты анықтала қойған жоқ. Ескерткіштерді одан да ұсақ хронологиялық кезеңдерге бөлуге мәдениеттің сыртқы біркелкілігі ғана емес, сондай-ақ тіпті шағын жетіасарлық қалалардың өзінде мәдени қабаттардың қалың екендігі де қиындық туғызып отыр. Бұл ұмтылыстар І кезең ішіндегі хронологиялық бөлуді, яғни мәдениеттің бастапқы кезін тұспалдап бөлуге жетелейді. Бірнеше ескерткіштердегі стратиграфияға қарап, жетіасар мәдениетін І, ІІ, ІІІ секілді үш хронологиялық кезеңге бөлуге талпыныс жасалды. Бұл кезеңдердің алғашқысын, шамамен шартты түрде б.з.б. І-мыңжылдық ортасынан соңына дейін мерзімдеуге болатын сияқты; екіншісі – б.з.б. соңғы ғасырлар мен б.з. алғашқы ғасырлары, ол ІІ-ІV ғасырлармен аяқталынуы мүмкін; үшіншісі – V-ІХ ғасырлар. Жетіасар мәдениетінің қайнар-бастаулары қола дәуірінің соңына барып тіреледі. Жетіасар мәдениетінің 47 қаласы белгілі. Олардың барлығы көп мәдени қабаттан тұрады және мықты қорғаныс жүйелерімен күшейтілген, бекініссіз қоныстары жоқ. Қалалардың барлығы өзен сағаларына таяу жерлерде орналасқан және обалы алқаптармен қоршалған. Әдетте бір салаға немесе арна теліміне жақын араға шоғырланған және бір-бірінен 2-8 км қашықтықтағы бес-алты шағын қалалар бір топты құрайды, олардың арасынан бір қала өзінің көлемі бойынша дараланады. Бірінші кезеңдегі жетіасарлық қалалардың барлығы дөңгелек не болмаса сопақша жоспардағы биіктігі қазіргі жер бетінен 8-20 м, ауданы 0,5-10 га екі қабатты төбе түрінде. Әрбір қаланың өзегін күрделі фортификациялық жүйесі бар көп қабатты үлкен үй құрайды. Әдетте жоғарғы алаң үш жағынан (барлық жағынан қоршалу сирек) екінші, одан да төмен алаңмен қоршалған, ол да дуалмен қоршалып тұрған. Жетіасардың ерте кезеңінде төменгі алаңда көлемді құрылыстар болды, олар мал қора да болуы мүмкін. Кейіннен төменгі алаңға да жоғарғы алаң сияқты баспаналар тығыз салынып кетті. Сөйтіп, ол екеуі біртұтас баспаналар кешенін құрады. Тек екі қалада ғана үшінші бөлік болды, солтүстік жаққа орналасқан бөлік те дуалмен күшейтілді. Осындай қалалардың бірінде (Жетіасар-2) орталыққа қосылған үшінші бөлікте қолдан жасалған су алабы болған, тек кейіннен оның аумағына өзге екі бөлік сияқты тұрғылықты секциялар салынып кеткен. Барлық құрылыстар пахса мен жоспары тік бұрышты үлкен форматтағы шикі (қам) кірпіштен соғылған. І кезеңнің фортификациялық құрылыстары кейде кірпіш қаландысымен де үйлесті. Кейде шикі кірпіштер (50х30х9 және 60х30х9 см) жұқа пахса қатарымен алмастырылған кездер де болды, мұндай жағдайда қабырғаға тас қаланған сияқты көрінетін. Бұл кезеңнің ғимараттары көбіне күмбезделіп жабылды. Күмбездер пішіні трапеция тәрізді үлкен шикі кірпіштермен (45-50х23-25х25-30 см) аздап қисайып немесе қисайтылмай, сақина сияқты қиыстырыла көтерілді. Бөлмелер өтпелі-аркалар арқылы байланысты. Ірі бөлмелер, сарайлар және екінші алаңдағы құрылыстар жалпақ шатырмен жабылған сияқты. Ағаш тіреуіштер шатырды ұстап тұрды. Есікке де ағаш пайдаланылды. І кезеңнің соңына қарай бекініс құрылыстары шағын көлемдегі шикі кірпіштер (40-42х26-30х9-10 см) қатарымен өрілді. Мұнаралардың күмбезді жабындары бұрынғы ерте кезеңдегідей ірі трапеция пішіндес кірпіштермен тұрғызылды. Сыпалар, ошақтар, каминдер бүйірінен қойылған шикі кірпіштерден немесе олардың сынықтарынан жасалды, соңынан саз балшықпен сыланды. Ұсақ далдаға каркас ретінде ағаш пайдаланылды. Жетіасар құрылыс техникасы жоғарғы деңгейге жеткен, мұны күмбездер конструкциясы да растайды. Барлық жетіасар қалаларының мықты қорғаныс жүйелері болды, қала ішіндегі әрбір алаң өз бекініс қабырғаларымен (дуалдарымен) қоршалды. Қазба жұмыстары фортификациялық құрылыстардың даму динамикасын анықтауға мүмкіндік берді. Бастапқыда сопақша келген бекіністің өзегі (шамамен 45х50 м) периметрі бойынша пахса блоктары мен шикі кірпіштер арқылы көтерілген мықты дуалмен қоршалды. Бекініс қабырғасына шахмат тақтасының тәртібі бойынша үш немесе екі қатар оқ ататын тесіктер жасалды. Қамал ішіне екі қабатты күмбезді бөлмелер орналасты. Кейіннен бекініс қабырғасының сыртына мұнара мен биік табанды оқ ататын галереялар тұрғызылды, соңғыларына қайтадан мұнара жапсарлатыла салынды, бірақ оның платформасы биік еді, бұл мұнараларға жаңа дуалдар соғылды. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|