Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Қимақтар мен қыпшақтар. VІІІ ғасырда Қимақ (Кимек) мемлекетінің қалыптасу мен күшеюі басталады. Қимақтар тарихының ерте кезі Солтүстік-Батыс Моңғолиямен тығыз байланысты. VІІ ғасыр орта тұсында олар Алтай тауларынан солтүстікте жатқан Ертіс алабындағы аудандарға қоныс аударады. VІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ІХ ғасырдың бас кезінде қимақ тайпалары солтүстік-батысқа – Оңтүстік Оралға, оңтүстік-батысқа – Жетісуға, Сырдария алабы мен Оңтүстік Қазақстанға қарай жылжиды.
Эймүр, имек, қыпшақ, татар, баяндүр, ланиказ, ажлар секілді жеті тайпадан тұратын қимақ федерациясы құрылып қалыптасады. Кимек тайпалары басшысының байғу (жабғы) деген атағы (титулы) болған. Кимек тайпалары қағанатында ең күшті әрі ықпалды тайпа қыпшақтар болған еді. VІІІ ғасырдан ХІ ғасыр бас кезіне дейін қимақтар шығыста Алтай мен Ертістен, батыста Оңтүстік Орал таулары мен Еділге дейінгі орасан зор аумақта тіршілік етті. ІХ ғасыр соңы мен Х ғасыр бас кезі аралығында Оңтүстік Орал тау алды аймағы мен одан оңтүстікке таман өңірде қимақтарға туыстас куман тайпалары мекен етті. Олардың көшіп-қонып жүретін негізгі облысы Мұғалжар таулары болды, мұнда олардың астанасы орналасты. Олардан оңтүстікке қарай – оғыздар мен қимақтар, батыста – печенегтер, солтүстік-батыста – бұлғарлар, солтүстік-шығыста – қыпшақтар өмір сүрген болатын. IX ғасыр бас кезінде Қимақ қағанаты құлағаннан кейін Қазақстан аумағындағы әскери-саяси күш қыпшақ хандарының қолдарына өтеді. Қыпшақ ақсүйектері оғыз жабғысын Орталық Қазақстаннан, Сырдарияның төменгі және орта ағысынан, Арал маңы мен Каспий далаларынан ығыстырып шығарады. ХІ ғасырдың екінші ширегінің бас кезінде Дешті Қыпшақ (Қыпшақ даласы) атауы бұрын жазба дереккөздерінде қолданылып келген Мафазат әл-ғұз (Оғыз даласы) атауын ығыстырып шығарады. ХІ ғасыр орта тұсында қыпшақтар Еділ өзенінен ары қарай батысқа жылжи бастады, сөйтіп Русь, Византия, Венгрия халықтарымен мәдени байланыстарға түседі. Дешті Қыпшақ тарихи-географиялық облысы Ертістен Днестр өзеніне дейінгі аумақты алып жатты. Оны шартты түрде Еділ өзені алабы бойынша Батыс Дешті Қыпшақ және Шығыс Дешті Қыпшақ деп екі ірі этноаумақтық бөлікке жіктеуге болады. Қыпшақ аумағы өзіне қыпшақ, сондай-ақ қимақ, куман, ежелгі башқұрт және оғыз тайпаларын сіңірді. Оған ХІІ ғасырда Арал далалары шебін мекендеген көптеген қаңлы тайпалары, сонымен қатар қарлұқтар мен шігілдер де кірген еді. ХІ ғасыр ортасына таман қыпшақ тайпалары шығыста Алтай мен Ертіс өзеніне шейінгі, батыста Оңтүстік Оралға дейінгі, оңтүстікте Балқаш көліне шейінгі, ал солтүстікте Оңтүстік-Батыс Сібір орманды-далалы өңіріне дейінгі кең байтақ аумаққа қоныстанды. ХІ ғасырдың екінші жартысында қыпшақ тайпалары Маңғыстау мен Үстіртте оғыз тайпаларының топтарымен бірге көшіп жүрді. Қыпшақ хандары оңтүстікте өз мемлекеттерінің шекарасын кеңейтіп, Тараз қаласының шетіне дейін жетті, мұнда Қанжиек, Сеңгір бекіністерін тұрғызған. Балқаш көлі қыпшақтар мен қараханидтер арасындағы табиғи шекара болды. Шығыста, Алтай мен Ертістің жоғарғы ағысында қыпшақ жерлері қаңлы, найман және керейіт иеліктерімен шекараласты. Қыпшақ хандығының солтүстік шекарасы қазіргі қазақ даласын Сібірден бөліп тұрған орманды-далалы аймақтан өтті. Батыста қыпшақтардың көршілері Еділ мен Орал маңындағы бұлғар және башқұрт халықтары болды. Қазақстан аумағындағы қыпшақтардың көшіп-қонып жүретін жерлері Есіл, Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу қойнаулары болған еді. Маңғыстау мен Үстірттегі қыстақтарынан олар жаздыгүні Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық (Орал) өзендерінің алабындағы жайлауларына көшті. ХІІІ ғасыр бас кезінде Мұхаммед (1200-1220 жж.) басқарған Хорезмшах мемлекетінің құрамына қыпшақтардың Сығанақ облысы да кірді, алайда Сығанаққа деген иелігін жоғалтқан қыпшақ хандары Хорезммен күресін тоқтатқан жоқ. 1216 жылы осындай Қадыр-ханға қарсы жорықтардың бірінде олар Ырғыз өзеніне дейін жетеді де, Торғай даласында қыпшақтарға қашқан меркіттерді қуып келе жатқан Шыңғысхан әскерімен кездесіп қалады. Бұл моңғолдардың Қазақстан аумағына бірінші рет келуі еді. Осыдан кейін көп ұзамай-ақ моңғол шапқыншылығы басталды. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|