Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені


Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар



бет6/24
Дата23.02.2016
өлшемі2.25 Mb.
#3116
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24

3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушылар. Жоңғар-қазақ мемелекетінің соғыстарын қорытып айтсақ, қазақтардың жоңғарлармен соғыстарының сан қырлы салдарлары болды. Жоңғар феодалдарының Қазақстанға және Орта Азияға басқыншылықтары кезінде сәулетті қалалар талқандалып, көшпенділердің түрмысы күйзеліп, сан мындаған бейбіт халық қырғынға үшырады. Басқыншылар малдарды мыңдап айдап әкетті, түгін тартса майы шығатын қүнарлы жерлерді тартып алып, нәрсіз тақырға айналдырды. Сауда және керуен жоддары да елсіз қалып, қаңырап жатты. Осынау қанды-қырғынның өзіндік ғибраты болғанын да мойындаған жон: екі ғасыр бойына дерлік созылған Жоңға-риямен күрес қазақ халқының үлттық сана-сезімінің өсе түсуіне үлкен ықпал жасады.

Ойрат мемлекеті Қазақ хандығына қарағанда мемлекеттік орталықтандыруы жағынан жоғары денгейде түрды. Жоңғария билеушілерінің қолында аса қуатты, тәртіпті және қарақұрымдай қаптаған әскер болуының бір себебі де осында.

Сондыктан қазақ әкімдері әшейін де әдетке айналған өзара қыркыстан бас тартып, үлттың қүрып кету қаупі төнген қатерлі сағатта жауға қарсы күреске жұмылып үйымдасуға мәжбүр болды. Баскаша айтар болсақ, Жәңгір, Тәуке және әсіресе Абылай басқарған кезендегі Жоңғария басқыншылыгына қарсы күрес Қазақ мемлекетінің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етті. Шайқастарда екі жақтың да жауынгерлік шеберліктері шындалды, әскери тактикалар жетідцірілді. Жоңғарияға карсы күрес ұлы даладағы қоғамдық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоңғарлармен ұрыс дала-сында қазак батырларының жаңа үрпағы өсіп шықты және олар қоғамдық өмірде ықпалды күшке айналды. Соғыс барлық әлеуметтік процестердің шапшаң өркендей түсуіне жол ашты.
Бекіту сұрақтары:

1. Отан соғысының басталуының себебін айтыңыз?

2.Шешуші шайқастар балған жерлердіатаңыз, олардың тарихи маңызы қандай болды?

3.Батыр-билер жауға қарсы тойтарысты ұйымдастырушы батырларды атаңыз?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.
Лекция №6 ХҮІІІ ғ. басындағы Қазқстандағы саяси жағдай.
Негізгі ұғымдар: Протекторат, бодан, тәуелдлік, суверенитет, егемен.
Мақсаты: Қазақ жүздерінің Ресей протекторлығын қабылдауының тарихи жағдайындағы объективтік-субъективтік себептерін талдап ашу. Әбілқайыр ханның Ресейге қосылуға ұмтылу себептерін ашып, Әбілқайырхан өлгенінше Ресейге мойынұcsнбау әрекетінің себебінен Ресейліктердің Барақ сұлтанды қарсы қоюларының себебін дәлелдеу.

Жоспар:

1. Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының Ресей протекторлығын қабылдауы.

2. ХҮІІІ ғ. 40 жылдарындағы Қазақ-ойрат қатынастары.

Лекция


1.Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының Ресей протекторлығын қабылдауы. Әбілқайыр хан тұсындағы Кіші жүз қазақтарының Ресейге қосылуының тарихи себептері орыс патшалығы тұсындағы ғалым саяхатшылардың қолжазба еңбектеріне түскен. Солардың бірі. Л.Мейер өзінің еңбегінде: «Қалдан Серен Түркістан ханын құртуды ойлап, ұтымды сәтін күтіп жүрген болатын. Қазақ хандығының Ресейден қолдау тапқандығын біліп, 1723 жылы Түркістан қаласын алды. Барлық орданы өзіне бағындырғысы келгенімен Орта жүз бен Кіші жүз солтүстік пен батысқа қарай үдере көшті». Бұл «Ақтабан шұбырынды» кезі еді. Л.Мейер өзінің еңбегінде қазақтардың қоныс ауып келгендегі әрекеті туралы баяндай келіп, орыс патшасының қазақ халқын түбі бағындырып, мойынсұндыру туралы отарлық саясат бағдарын байыппен баяндаған пікірі мынадай: «Әбілқайыр хан бастаған Кіші жүз қазақтарының Елек, Еділ, Жайық бойына көшіп келіп башқұрт, қалмақтарды ығыстырғанымен, өзінен күші басым Орыс мемлекеті түбі өзіне қаратпай қоймас еді» деген пікірін қалдырды. Хан Әбілқайыр өлгенше қалмақ- жоңғарлармен күресіп, Ресей патшасымен одақтасу арқылы айласын асырып, халқын тәуелсіз ұстауға тырысты. Сол үшін бар жігер-күшін салды. Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың Ресей қарамағына иек артуының себебін П.И.Рычков:« Өте ақылды Кіші жүздің ханы Әбілқайыр сол кездегі тығырықтан шығар жол Ресеймен бірге болу екенін білді », – деп көрсетті.

1730 жылы башқұрт Алдар тарханмен бірге қазақ елшілерінен Ресей патшалығына халқымен Ресеймен бірге болу ниеттегі ресми хатын жолдаған Кіші жүз ханы Әбілқайыр Ресей протекторлығында болуда жалғыз шешім қабылдамаған.

Башқұрт тархандары дипломатиялық тапсырмаларды да орындады. Елшіліктің құрамында Қалмақ тайшыларымен, Сібір ханзадаларымен қазақ хандарымен т.б. келіссөздерге барған елшілік өкілдерімен бірге жүрді. Қалмақтардың Ресей мемлекетіне қосылуына байланысты жүргізілген келіссөздерге қатысқан. Башқұрт тархандары көбіне Уфадан жіберілген елшіліктер құрамына кірді. Башқұрт тархандары қалмақтардың Ресейге қосылуы қарсаңында да елшіліке жіберілген. Қазақтың Кіші жүзінің Ресейге қосылуы қарсаңында да башқұрт тархандары елшілік қызметке жүрген.

Әбілқайыр хан Уфа қаласына бригадир Бутурлинге, башқұрт тарханы Алдардың бастауымен қазақ елшілері – Құлұмбет Құлтаев пен Сейітқұл Құйданқұловты жібереді. Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы өтінішімен елшілер Уфаға 1730 жылдың маусым айында барады. Бутурлин оларды Петерборға жібереді. Елшілер 1731 жылдың басында Петерборға Әбілқайыр ханның хатын жеткізеді. Елшілермен бірге 1731 жылдың май айында шет елдер іс коллегиясының аудармашысы татар А.И.Тевкелевке қазақтардан «бодан болуға» ант алғызу, Әбілқайыр ханға татар тілінде хат түсірту және аманат алу, башқұрттар сияқты жасақ салығын төлеуге міндеттеу тапсырмасы беріліп, бір топ адамдарымен елшілікке аттандырды. Елшілер құрамында екі геодозист жер бұдырын зерттеушілер – Алекс Писарев пен Михаил Зиновьев, бірнеше Уфа дворяндары мен казактарын бастап, башқұрт тархандары Алдар Есенгелдин мен Таймас Шаимовтар барды.

Бүгінгі таңда тарихшы ғалымдар Әбілқайыр ханның татар тілінде хатқа түсірілген Ресей патшасына жазылған хаттың аудармасының түп нұсқадағы мазмұны мен орысша аудармасының әдейі бұрмаланған түрде берілгенін дәлелдеп отыр.

1730 жылы Әбілқайыр ханның тарихи хатының түпнұсқасы ғылыми айналысқа 2001 жылдан бастап енді. Ол тарихи хатта бодандық туралы немесе Ресейге қосылу туралы ештеңе де жоқ. Хатта отаршылдық пиғыл жоқ, саясаттандырылған сөздермен мағыналық аудармасы өзгертіліп аудармада әдейі бұрмаланып берілгені белгілі болды.

Орыс тарихнамасында Кіші жүз бен Орта жүздің Ресейге бодан болуының үш негізгі себептері ерекшеленеді: бірінші, сыртқы саяси себеп (қазақтардың қауіпсіздігіне төнген қауіп-қатер); екінші, ішкі саясаттағы келіспеушілік (өзара қақтығыстар); үшінші, Әбілқайыр ханның жеке мүддесі.

Бұл мәселелер бойынша тарихшылар еңбектерінде сараланып, ақтаңдақтары ашылды десе болғандай. Қазақ хандығы Ресейге қосылғанға дейін, қуатты жауынгер заманына лайықты көшпенділер ішіндегі мықты мемлекеттердің бірі болды. Сондықтан Ресейге өздерімен тең қарым-қатынаста болатын одақтас ел керек емес еді. Ресейге патша өкіметіне бағынышты, тәуелді болатын, қазақ елі керек болатын. Сондықтан Ресей патшалығын жан-жақтан жау анталап қыспаққа алған тұсындағы әлсірей бастаған қазақ даласына назар аударды. ХVІІІ ғасырдың 30 жылдарына дейін де Қазақ хандығы Ресей патшалығын әскери одақтасы санатында көргісі келсе, Ресей Қазақ хандығын тәуелді отар елдерінің қатарында көргісі келген еді.

ХVІІІ ғасырдың І жартысындағы қалыптасқан геосаяси жағдайға байланысты Батыр сұлтан иелігіндегі қазақтарға қауіп Хиуадан, Әбілқайыр хандығы үшін қауіп-орыс империясынан, ал Орта жүзге Жоңғар мемлекеті тарапынан төнгенде ел басыларына ауыз бірлік жетіспеді. Әрқайсысы өздеріне төнген қауіпті сейілтуге күш салуды көздеді. «Бодан болудың жолын ғана қарастырды» деген ойдан қашық болуымыз керектігін, ал сол кезде ел билеген елбасылары қазақ елдігінің сақталып қалуына септігі тиетін одақтас табу мәселесінде түрліше көзқараста болғандығын ғана көрсетті. Таңдаудың өзі дұрыс болғанда да отаршылдық пиғылды көздеген Ресей патшалығы сияқтылар өз мүдделеріне икемдеуге бейім тұрғанын естен шығармау керектігін алға тартқан Арынғазытанушы Ұ.Ахметованың пікірі орынды.

Қазақтың Кіші жүзінің Ресейге қосылуы туралы мәселеде Әбілқайыр ханды жақтаушы тархан, би-батырлар болды. Олар Тама Есет Көкіұлы, Арғын Жәнібек Қошқарұлы, Табын Бөкенбай Қарабатырұлы, Құдайназар т.б. Сұлтан Батыр, қожа-сұлтандар бастаған топ Әбілқайыр ханның Ресейге қосылуы туралы шешіміне қарсы болып, бір жаққа шықты. Екі жақ бір-бірімен айтысып, тартысып ел бірлігіне нұқсан келген тұста Тама Есет Көкіұлының қарсы топқа берген жауабы кезінде Ресейге иек артқысы келген топтарды айыптаған. Оның ішінде Есет тарханды да кінәлаған. Оларға Есет тарханның қайырған жауабы:

...Қытайдың шабынып тұр Жоңғарлары

Есіл дерті қазақтың жер мен малы,-

немесе:

...Орыстың қаруы бар Қытай келмес

Көп халық қарусызға теңдік бермес

Орыстың қаруымен біз қорғансақ

Елдің де, молданың да оты сөнбес... – деп, жауап қайырған.

Есет Көкіұлының Кіші жүздің Ресейге қосылуындағы Әбілқайыр ханды қолдауының саяси себептері Тама Есеттің Ресеймен әскери одақтас болып, Ресейден от қару алып, жоңғарлардан қорғануды ойлағаны халық жадында сақталған жыр жолдарынан да анық көрінеді.

Ол кездегі уақыт талабына сай сыртқы саяси жағдайға байланысты дербес тәуелсіз болуды қалағанымен, елдің міндеттілікке айналып бара жатқандығын сездіруі деп ұққан дұрыс. XVIII ғасырда қуаты артқан патшалы Ресейдің өзі көрші елдер ықпалдастығымен өзінің тұрақты мүддесін жүзеге асыруға нағыз боданы етуге күш салды.

2007 жылы Уфа қаласында басылып шыққан Башқұртстан Республикасы тарихи-мәдени энциклопедиялық атлас кітабында Кіші жүз 1730 жылы, Орта жүз 1740 жылдан бастап Ресей боданына айналды деп көрсетеді.

Қазақстанның Ресейге қосылуы мәселесіне қатысты Қазақ хандығының Орыс патшалығына протектораттық бағыныштылығы хақында, тарихшы ғалым В.Я.Басин: «Кіші және Орта жүз «бодандықты» қабылдап ант бергенімен, қазақ хандығы, шын мәнінде, Ресей протектораты болмады», – деп тұжырым жасайды. Біріншіден, Қазақстанда XVIII ғасырдағы саяси жағдай басқаша болды, XIX ғасырда батыс пен шығыстағы бәсекелестеріндей үнемі саяси қақтығыстар аймағына айналмаған болатын.

Екіншіден, қазақтың Кіші және Орта жүзін Ресей толық тәуелді етіп, бағындыра алмады. Сондықтан, қазақ қоғамында ерекше құқыққа ие болатын отаршылдық мұраттарына жету үшін тархандық институтты пайдалануды көздеді. Жалпы алғанда, автор пікірінше, протектораттыққа қатысты белгілер болды. Дегенмен, «шын классикалық мәніндегі протектораты болды деп санауға болмайды»– деген пікірі ойымызды қуаттайды.

Ал, Ресейді Қазақстан протектораты деген ұғым қанағаттандырды. «Протекторат пен протектор», ұғымы шет тілдер сөздігінде мынадай ұғымды білдіреді; Протектор [лат.protector] – 1) қолдаушы, қорғаушы; қамқоршы, жақтаушы ұғымын білдіреді. Қазақтың белгілі батыр-билеріне тархандық атақ пен тархандық грамоталар Ресей патша үкіметі тарапынан берілуі оларды Ресей үкіметі тарпынан есепке алып қамқоршы, жақтаушы рөлінде көрсетпек болғандықтары да бодан болмағандықтың белгісі екендігін көрсетеді. 2) отарлық үстемдікпен бүркемеленген, жасырын формадағы тең емес келісім шарт негізінде және тәуелді елге басымдылық белгілері бар – протектор-мемлекет империалистік держава; 3) осындай тәуелді мемлекет немесе территория; 4) Англиядағы басқару формасы 1653-1659 жылдары республика басында өмірлік лорд-протектор тұрды. «Протекторат» және «протежирлық» – феодалдық қоғамдағы қалыптасқан жағдайдан туындайтын өзара белгілі қатынас келісім міндеттері бар қатынастың түрі.

Егер Орта жүз қазақтары мен Ресейдің 1740 жылғы шартына келсек, ол да жалаң сөз жүзінде қалды. 1740 жылдың күзіңде Қытаймен бейбіт бітім жасасқан Жонғарлардың калың қолы Орта жүз қазақтарына тұтқиылдан және бірнеше бағытта шабуыл жасағаны белгілі. Күтпеген соққыға тап болған Әбілмәмбет хан әскерімен Кіші жүз жеріне қарай шегінуге мәжбүр болған кезде Ресей Орта жүз казақтарын қорғаймыз деп аддағанына және оның екіжүзді саясатын, айталық, Сенаттың Орта жүз ханына Орынбордан баспана беру туралы Орынбор экспедициясының бастығы В.А.Урусовке 1741 жылы 18 ақпанда жіберген жарлығынан-ақ көруте болады, онда: "... Егер Әбілмәмбет хан озі қорғану үшін қалаға етсе, онда оны және жанындағы бірнеше игі жақсыларын өткізіндер, ал әскерлеріне мүндай рақым жасалмасын. Олар қамалға ғана емес, шекарадан да аттап баспасын, мүмкін болса, кері, Ор өзенінің ар жағына қайтарылсын...", — деді.



Осы келтірілген қүжаттан шығатын қортынды: 1741 жылғы Жоңғар шапқыншылығы кезінде Ресей дүшпандық саясат ұстады және 1740 жылы Орта жүз қазақтарымен жасасқан шартты бүзды. Яғни Орта жүзді сыртқы жаудан қорғаймыз, орыс азаматтығын береміз деген уәдесін бүзды. Сондықтан Орта жүздің 1740 жылғы Ресейге қосылу туралы келісімі жай ғана соз жүзінде қадцы, ешқандай саяси мағынасы болмады. Бүдан шығатын қортынды: болашақта Әбілқайыр ханды сатқын деп, Ресейге Кіші жүз Орта жүз өз еркімен қосылды деп дәлелдеудің тарихи шындығы жоқ секілді. Сонымен бірге бүрындары тарихшыларымыздың қазақ елі Ресейге оз еркімен қосыдды дегенді "тыққыштай" берген себебі, екі еддің достығы ертеден басталған дегенді дәлелдегісі келгеңдіктен болар. Бірақ та аранъш ашқан Ресей империясы мен қазақтың бүқара халқьш қосақтаудың ешбір жөні жоқ.

2. ХҮІІІ ғ. 40 жж. Қазақ-ойрат қатынастары. Қазақ тархандар институты тарихына қатысты бір ойға келетін мәселе неге Арғын Жәнібекке бірінші кезекте тархандық атақ берілді? Енді осы сұрақтың жауабына кезек берейік. 1740 жылдың басындағы уақытта Орта жүздегі қалыптасқан саяси жағдайға байланысты туындаған себептеріне тоқталсақ: Біріншіден, Ақтабан шұбырындыда «Арқаға көшкен ел (арғын, найман, қыпшақ, керей, уақ рулары) бірнеше жыл хансыз тұрды». Осы тұста Шақшақ Жәнібек – Арқаға көшкен елге басшылық жасаған хан дәрежесіндегі елдің батыр биі болған. Екіншіден, Шақшақ Жәнібек 1736 жылдан бастап Кіші жүздің батыр биі Тама Есетпен бірге одақтасып, екі орданың елдігін сақтау үшін серт байласып, Әбілқайыр ханды ел бірлігін сақтау үшін қолдайды. Үшіншіден, Әбілмәмбет хан солқылдақ болды. Сондықтан, Жәнібек батыр өз ұлысымен іргелес жатқан Кіші жүзбен тығыз байланыс, қарым-қатынаста болады. Төртіншіден, Шақшақ Жәнібек аузы дуалы, парасатты би болғандықтан, өз ұлысында билігі жүріп танымал тұлға бола тұра хандық билікке қолдау көрсете отырып, бар күшін елдің елдігін сақтауға күш салған еді. Бесіншіден, осындай Орта жүз қазақтарының ішкі саяси әл-ахуалын біліп отырған патша өкіметінің әкімшілігі Арғын Жәнібекке тархан атағын беру арқылы тегі қарадан шыққан батырды Ресей патша үкіметіне арқа сүйетіп, Орта жүздегі билікке қол жеткізуге болатын пендешілік үмітін ояту болады. Сонымен қатар, биліктен үміттендіру. Шақшақ Жәнібекке тархандық грамота беру арқылы Орта жүзге өздерінің отарлық саясатын тархандық институты арқылы жүзеге асыруды көздеген. Алтыншыдан, Арғын Жәнібекке тархандық атақ берілуінің Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынында болуы кезеңіне дәл келуінің де бір саяси астары бар. Өйткені: 1729-1738 жылдары жеңіліс тапқан жоңғарлар 1741 жылы қазақ еліне шабуылын қайта бастап, тағы соғыс ашады. Бұл соғыста қалмақтар қазақты ығыстырып, бір талай жерлерін жаулап алады. Абылай сұлтан 200 кісімен қалмақтардың қолына тұтқынға түседі. Ал, енді Абылайдың қалмақ тұтқынынан 1743 жылдың қыркүйегінде құтқарылу себебіне келсек, тарихи басылымдарда оны бір ауыздан Ресей өкіметінің іс-әрекетімен байланыстырады. Оған тілге тиек етіп жүрген құжат, Жоңғар хандығына Орынбордан жіберілген майор Миллер басқарған орыс елшілігінің белсенді қимылының нәтижесінде Абылай сұлтан 1743 жылы тұтқыннан босатылғандығы жөніндегі пікірді жақтаушылардың қатарында Т.Шойынбаев та болды. Мұндай көзқарасты ұстанушылардың бірі В.Я.Басин болды.

«Мәдени мұра» бағдарламасы аясында басылымнан шыққан, Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы жинағында, «Абылай сұлтан майор К.Миллер бастаған орыс елшілігінің нәтижесінде Жоңғар тұтқынынан босатылды» деп көрсетілді [26, с. 300].

Ж.Қасымбаев], М.Мағауин зерттеулері К.Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағандығы жайлы деректі мәліметтер береді. Бұл авторлар пікірін соңғы шыққан зерттеулер де қуаттап отыр. Мәселен, Ә.Мұқтар зерттеуі Карл Миллерге берілген нұсқауда Абылай сұлтанды босату орыс әкімшілігі үшін басты мәселе болмағандығын дәлелдейді.

Міне, осындай мәліметтер топтамасынан кейін біздер Абылай сұлтанның тұтқыннан босауына орыс елшісі майор Миллердің қатысы жоқ деген бағытты ұстана отырып, бұл мәселеге өз пікірімізді деректерді талдау арқылы жеткіземіз.

Тарихи еңбектерде жоңғар тұтқынынан Абылай сұлтанды босатудағы қазақ тархандарының рөлі жөніндегі деректер жоқтың қасында. Осы орайда, XVIII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын қазақ қоғамындағы тархандар институтының пайда болуы мен Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынында болу уақыт арасында бір байланыс бар. Орта жүзден тархандық Шақшақ Жәнібекке берілуінің де бір саяси астары бар. Олай дейтініміз, Абылай сұлтан болса жоңғарлардың тұтқыны. Осы кезде Ресей патша өкіметі Орта жүз қазақтарын өздерінің боданы етіп көрсету үшін тархандық атақ беріп, қазақ хандығының ішкі билік мәселесіне араласуды көздеді. Бірінші себебі, жоңғар билеушілерінің Абылай сұлтан арқылы Орта жүз қазақтарын жоңғарлармен одақтасуға көндіруі қаупін болдырмау болды. Бұл бір елшілік мақсаты дерегінде: «Елшіліктің басты мақсаты, жоңғар билеушілеріне қазақтар Ресей патша өкіметінің боданы екендігіне көздерін жеткізу»,– деп мәлімдеген. Екіншіден, жоңғар билеушілерінің қазақ ордасымен елдесу немесе одақтасу мәселесінде алдын орап кету үшін олардың қазақ хандығына қатысты саяси сенімсіздік көзқарасын қалыптастыру. Орта және Кіші орда қазақтарының Ресей боданы екенін айтып, жанталасып жоңғар билеушілерінің есіне салуы осы пікірді қуаттайды.

Профессор Ә.Қ.Мұқтар: «Әрине, өш алу мақсатында Абылайды өлім жазасына қия салу жоңғар билеушісі үшін ешқандай қиындығы жоқ екендігі түсінікті. Қаншама туысын жоқтағанымен, Қалдан Серен үлкен саясаткер болған. Жоңғария елшілері қазақтар қолында «атақты жоңғарлардың қыздары, әйелдері қалғандығын» және оларға қоса көптеген тұтқындардың бар екендігін алға тартып, қазақтардың жиі-жиі шабуылдарын тоқтату қажеттігін ұсынғанымен, түпкі мақсат – қазақ халқын Жоңғарияға бағындыру, соған мәжбүрлеу, боданы ету сияқты жоспарларын бүркемелей білді. Қалдан Серен Абылай сұлтан арқылы қазақтың хандары мен би-батырларын да бағындырмақшы болды. Әбілқайыр ханның 1740 жылы күзде Құтылымбет батырды Жоңғар әскерінің оңтүстік бағытының басшысы Сары Манджаға жіберіп, Жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті қайтарса, ұлы Айшуақты аманатқа беретіндігін хабарлағандығын еске алды. Оны Қошке нойан Әбілқайыр ханға келген тұста 1742 жылы 10 қаңтарда поручик Д.Гладышевке ескерткен. Қошке нойанның айтуынша Ұлы жүздің 8 жылдан бері Жоңғарияға аманат беретіндігін, 1741 жылдың күзінде Әбілмәмбет хан, Барақ сұлтан, Жәнібек батырдың Қалдан-Серенге елші жібергенін айтып өтеді. Аталған кезеңде Ұлы, Орта, Кіші жүз басшылары үнемі өзара кеңестер өткізіп, ақылдасып, жоңғар билеушісімен келіссөздер жасауды шешкен. Әбілқайыр ханның айтуынша, 1741 жылы Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтан өзімен "Ресей бағытын" ақылдасса, көп ұзамай 1742 жылы көктемде Әбілмәмбет, Күшік, Барақ, Есет, Жәнібек, Алтабай, Терек, Жапақ, Төле батыр т.б. бірігіп, төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатады». Осыдан кейін жоңғарлардың Арғын Малайсарыдан бастап тархан атағын беруі қазақ қоғамына тархандар институтын енгізу арқылы саяси қарым-қатынас жасаудың жаңа бір кезеңі басталады. Байланыс жасаудың жаңа кезеңі жоңғар билеушілерінің қазақ елімен ендігі жерде елдесуге, одақтасуға бет бұрған сипаттағы саясатарының бастамасы болатын.

Қазақ қоғамындағы дәстүрлі хандық биліктің нығаюына күш-жігерін жұмсаған Жәнібек батыр жоңғарларға аманатқа ұлын беруден бас тартқан тархан Ресей бағытын ұстанып, қалмақ-жоңғар қатынасында қазақ елдігін сақтауды ұтымды пайдалана білді.

Бір кездері төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатқан батырлардың бірі – Есет тархан Абылай сұлтаннан бұрын жеті жыл қалмақ тұтқынында болған. Есет тарханды да тұтқыннан аман-есен босатқан болатын. Мұнан біз бір кездері тұтқынға алынған белгілі батыр-сұлтандар арқылы жоңғар-қалмақ билеушілері мемлекеттік саяси мәні бар мәселелерді шешуде тұтқындағы танымал батыр, би, сұлтандар арқылы келіссөздерге қол жеткізу амалдарын жасайтын саясат бұрыннан болғанын дәлелдейді. Тұтқындағы беделді тұлғалар арқылы саяси мәселелерді, сыртқы ымыраластық мәселелерін шешуге пайдаланса, аманат инстиуты арқылы да саяси мәселеде үстемдікке ие болу тәсілдерін жасаған. ХVІІІ ғасырдың 40-шы жылдары тархандық атақ беру арқылы саяси мәселедегі ымыраластықтың жаңа бір түрін енгізуге мүдделі болғандығынан тархандар институтын қайта жаңғыртқан ел билеушілерінің отаршылдық мүдделерінен туындаған. Жау қолындағы батырдың тұтқыннан босатылуы, батырмен бейбіт келісім-шарт жасалуы, біріншіден; өзінің үстемдігін мойындата білсе, екіншіден; тұтқынға алу арқылы белгілі саяси келісім мен бітімге қол жеткізудің жолы болды.

Олай дейтініміз, қазақтың беделді, белгілі батырларына жоңғар билеушілерінің және Ресей патша үкіметінің жаңа тархандық институтын енгізіп, пайдаланулары ойымызды қуаттай түседі.

1742 жылы майор Миллер Абылай сұлтанды тұтқыннан босатуға қол жеткізіп, Ресей қазақтарды өздерінің «боданы» ретінде қорғайтындарын айтса, сенат 1742 жылдың 2 мамырында «қазақтарды қорғайтыны туралы және Жоңғар шапқыншылығының қаупін болдырмау» сияқты сылтаумен бекіністік қорғаныстарды күшейтуге жарлық береді. Осы уақытта Ресей өкіметі Жәнібек Қошқарұлына тархандық атақ беріп, Ресей бағытына тартуды көздеді. Міне, осылайша Абылай сұлтаның тұтқындағы кезінде саяси аренаға қазақтың алғашқы тархандарының пайда болуымен қатар қазақ тархандар институты қайта жаңғырды.



Бекіту сұрақтары:

1. Кіші жүз және Орта жүз қазақтарының Ресей протекторлығын қай жылдары қабылдады?

2.Абылай сұлтан қалмақ тұтқынында қай жылдары блды?

3.ХҮІІІ ғ. 40 жж. Қазақ-ойрат қатынастарына байланысты Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынынан босануының себептері туралы орыс тарихшыларының көз қарасы туралы не айтасыз?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.

Лекция №7 Қазақ билеушілерінің Ресей протекторлығын қабылдау.
Негізгі ұғымдар: Саяси отарлау, қазақтар отарлау, саясатында бекініс, отарлық саясат.
Мақсаты: Қазақстанның Ресейге қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттарын анықтау арқылы қазақ хандығының саяси жағдайының ішкі-сыртқы жағдайына баға беру.

Жоспар:

1. Әскери бекініс шектерінің салынуы.

2. Қазақстан ресей қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттары.

3. Қазақстан даласындағы Ресей саясаты.

Лекция

1.Ресей үкіметінің қазақ жеріне бекіністер мен шептерді салудағы мақсаты (XVIII ғасыр) Қазақ халқынын XVIII-XIX ғасырда Ресейге өз еркімен қосылғаны туралы және отаршыддықтың бүкіл зардабын Әбілкайыр хан есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті дедік.

Қазақ халқының Ресейге оз еркімен қосылмағаны туралы және Әбілқайыр ханның Ресейдің боданы болдым деген қүжат жоқ екені туралы мағлүмат беретін қүжаттар мен әдебиеттер баршылық.

Біріншіден, Қазақстан жалпы алғанда бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосыдды. Шын мәнінде қазақ жерінде бұл іс қаңды Ермак (1582) жорығынан басталған, өйткені Ермак жаулап алған Ібір-Сібір халқы негізінен қыпшақ, арғын, найман, керей, табын, жалайыр руларынан түратын. Көшім түрғандағы Ібір-Сібір хандығына қазіргі Батыс Сібірдің барлық жері Оңтүстік Орал еңірі, Ертіс, Есіл, Тобыл езендерінің сағаларын алып жатқан Сол-түстік Қазақстан жерлері кірді. Қазақ рулары Тобылдың, Есіл мен Ертістің Орта ағысы бойында қоныстанған сол өл-кенің түрғылықты халқы болған1.

Ермактің Сібірді қалай жаулағандығын орыс тарихшыларының атасы: Н.М. Карамзин былай қорытындылайды: "Сібірдің жаулануы көп жағдайда Мексикамен Перудың жаулануына үқсайды: жалын сүсты қарумен қаруланған Ермактың қарақшылары мыңдаған қолы оп-оңай бағын-дырды. Откені Солтүстік Моңғолдар мен түркілер оқ-дәріні пайдалануды білмейтін. XVI ғасырдың соңындағы олардың бар қаруы Шыңғысхан дәуіріндегі қару ғана болатын".

Бүдан шығатын қорытынды Солтүстік қазақ жерін Ресей-дің жаулап алуы Әбілқайыр ханнан 150 жыл бүрын іске аса бастаған болатын.

Екіншіден, бірінші Петрдің өзі 1722 жылы "Бұл Орда (Қазақ хандығы) бүкіл Азия елдері мен жерлеріне кілт және қақпа"... "Мейлі миллионнан ассын, орасан зор шығынға Қарамай бағындырып алу керек"3 деген екен.

Осы мақсатты іс жүзінде асыру үшін 1734 жылы Сенаттың Обер секретары И.К.Кириловтың (1689-1734) Қазақстан мен Орта Азиядағы Россия иеліктерін нығайту үшін, осы еддермен сауданы дамыту үшін қалалар мен қорғаныс шептерін салу жөніндегі ұсынысын Сенат және Сыртқы істер коллегиясы қабылдады1, 1734 жылдың 1 мамырыңда Сенат жарлығымен И.К.Кирилов басшылық еткен Орынбор экспедициясы2 қүрылды.

Экспедицияның мақсаты: "Қазақстан, Башкирия, Қарақал-пақстанның Оңтүстік аудаңдарының шаруашыльнын, олардьщ пайдалы табиғи қазбаларын пайдалануға дайындау", -болды. Бұл уақытта қазақ халқы жоңғарлармен соғыстың ауыр кезеңін бастан өткізген еді. Соны пайдаланып Ресей империясы Ор (Тобылдың бір тармағы), Жайық өзендері қүйылысында бекініс шептерін сала бастайды. Жайық өзе-нінің алдыңғы түсында орыстың бекіністі сауда орталығы -Орынбор (1735-1738) қаласының іргесі қаланды. Хиуа, Бүхара, Ташкент бағытында орыстың сауда керуеңдері жүрді, қалаға қарай ағылған орыс көпестеріне үш жылға дейін алым-салық алынбайтын сауда жүргізуге (1735-1738) рүқсат етілді4.

XVIII ғасырдың өзінде Жайық өзені бойында 14 қамал салынды. Жайық қалашығынан бастап Звериноголовск бекінісіне - 770 шақырымға созылған Уйск шебі (әскери ли-ния" аяқталды. 1752 жылы тоғыз қамал, 58 бекіністен түра-тын 540 шақырымға созылған - Жаңа Есіл шебі оны 950 шақырымға созылған Ертіс - Сібір шебімен жалғастырылды.

Алғашқы кезде қазақ жерін отарлау екі бағытта жүргізілді: Қазақстанның Батыс белігінде (Кіші жүзде), Солтүстік пен Шығыста (Орта жүзде). Бұл бөлікгің барлығыңда да Ресейдің казак өскерлері бекініс шептер яғни қамалдар түрғызды. XVIII ғасырдың бірінші жартысында үзындығы 1780 шақырымды қамтитын Атырау (Гурьев) қалашығынан басталып, Жайықтың бойымен Алабүға шебіне дейін жеткен Жайық бекініс шебі салыңды. Содан соң Орск (1735), Верхнеуральск (1745), Есіл (1735), Омбы (1705), Семей (1718), Оскемен (1720) т.б. бекіністерінің іргесі қаланды. Сөйтіп Жайық, Орынбор және Сібір шептерінің бойында казак қоныстарын салу кешпенді қазақ елі пайдаланып келген жерлерді орыстар жоңғарлармен бірге қазақтардан тартып алуға кірісті. Соның салдарынан дәстүрлі кошіп-қону жолдары бүзылды.

Ал 1738 жылы салынған Ертіс линиясы, Жаңа Сібір және Есіл, Орынбор линиясы тірек (форпостқа) дейінгі жерге дейін жалғастырыдды. 1745 жылы Ертіс шебіне генерал-майор Киндерманның басшылық етуімен екі жаяу жөне үш атты әскер полктары орналастырылды1.

Сенат жарлығы бойынша 1752 жылы Қазақстанның Солтүстік жағында тағы бір нығайтылған Преснегорьковск линиясын (шебін) салу басталды .

"4 шіддеде 1752 жылы Омбыдан 546 шақырым қашықтықта Звериноголовск бекінісінің ірге тасы қаланған еді. Оған қоса Нашебурск және Вологодск полктерінің солдаттары мен драгундері Қызылжар сайында Луцк драгун полкінің өскери күзетімен әулие Петр, болашақ Петропавловск қамалын салды3. Оны Ешім өзенінің еңселі биігіне түрғызып екі қатар ағаш қабырғалармен қоршап тастады. Топырақ жолдары көмкерген қамал француздардың әскери инженері Вобанның жүйесімен салынды және шептегі басты тірек пункті болып табылды. 1753 жылы шеп салынып бітті. Оның қүрамына 10 қамал. 31 редут және 40 маяк енді. 1758 жылы Горький шебіне (Ашы көлдер) 2 жылға Орал және Дон әскерлерінің 2 мың казактары жіберілді. Үкімет қазақ жерін отарлау саясатының әскери тірегі ретінде қараған Сібір әскерлері күшейтідді.

Бекіністер шебі қазақтардың ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген жайылымдарына шек қойды. Жерден патшалық қысым көрген рулар бір-бірімен бәсекелесіп өзара қырқысты. Жердің иесі қазақтарды қыспаққа алу енді ғана жоспарлы түрде іске аса бастады. Бір жағынан қазақтардан қүнарлы, шүрайлы жерлерді тартып алды. Екінші жағынан жаңа бекіністерге және оның маңайындағы қоныс тебе бастаған орыс шаруаларын, қамал горнизондарын азық-түлікпен, есіресе, астыкпен қамтамасыз ету мақсатымен — Сібірден Россияның ішкі түбірінен шаруаларды қоныстандыру басталды.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет