Ќазаќстан республиканыњ білім жєне ѓылым министрлігі

мұндағы, Rопф- негізгі өндірістік қорлардың рентабельділігі; П- өнімдерді сатудан табыс; ОПФ - негізгі өндірістік қорлардың орта жылдық құны; ВП және РП - өндірілген немесе сатылған өнімдердің сәйкес құны; ФО – қор қайтарымы; R , R - өндірілген немесе сатылған өнімдердің рентабельділігі. [10]

Негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымына әсер ететін бірінші деңгейдегі факторлар негізгі өндірістік қорлардың жалпы сомасындағы қорлардың белсенді бөлігінің үлесінің өзгеруі, және қорлардың белсенді бөлігінің қор қайтарымының өзгерісі болып табылады:

ФО = УД . (3)

Қорлардың белсенді бөлігінің қор қайтарымы тікелей оның құрылымынан, жұмыс уақытынан және орта сағаттық өндіруден тәуелді.

Талдау үшін келесі факторлық модель қолданылады:

. (4)

Қорлардың рентабельділігінің деңгейіне қор қайтарымының өзгеруіне факторлардың әсері i- ші фактор есебінен қор қайтарымының нақты өсімін өнімдердің рентабельділігінің жоспарлы деңгейіне көбейту арқылы анықталады.

Негізгі өндірістік қорлардың тиімді пайдаланылуының жеке көрсеткіштерін талдаудан кейін машиналар мен жабдықтардың жеке түрлерін пайдаланудың дережесі талданады.

Жабдықтардың жұмысын талдау оның санын, жұмыс уақытын және қуаттылығын пайдалануды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесіне негізделеді.

Жабдықтардың қолда бары және орнатылған (экспуатацияға берілген), өндірісте нақты қолданылып жүргендері, жөндеудегі және модернизациядағы және резервтегі болып бөлінеді.

Өндіріске жабдықтарды тарту дәрежесін сипаттау үшін келесідей көрсеткіштерді есептейді:

нақты бар жабдықтардың паркін қолдану коэффициенті:

Кн = Пайдаланылған жабдықтар саны / Нақты бар жабдықтар саны;

орнатылған жабдықтардың паркін пайдалану коэффициенті:

Жабдықтарды орнатудың деңгейін сипаттау үшін оның жұмыс уақытының балансы зерттеледі. Оларға келесілер жатады:

уақыттың календарлық қоры – жабдықтар жұмысының максимальді мүмкін уақыты (есепті кезеңдегі календарлық күндер саны 24 сағатқа және орнатылған жабдықтардың бірлік санына көбейтіледі);

уақыттың режимдік қоры – (орнатылған жабдықтардың бірлік саны есепті кезеңдегі календарлық күндеріне және күнделікті жұмыс сағатына көбейтіледі);

жоспарлық қор – жоспар бойынша жабдықтардың жұмыс уақыты. Режимдік уақыттан жабдықтардың жоспарлы жөндеуі мен модернизацияда болуымен ерекшеленеді;

іс жүзіндегі қор – жұмыс уақытының іс жүзіндегі қоры.

Жабдықтардың жұмыс уақытын пайдалануды талдауды сипаттау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады:

уақыттың календарлық қорын пайдалану коэффициенті:

Кк.ф. = Тф / Тк; (5)

уақыттың режимдік қорын пайдалану коэффициенті:

Кр.ф. = Тф / Тр; (6)

уақыттың жоспарлы қорын пайдалану коэффициені:

Кп.ф. = Тф / Тп; (7)

календарлық қорда тұрып қалулардың үлес салмағы:

УДпр = ПР / Тк, (8)

мұндағы, Тф, Тк , Тр , Тп- жабдықтардың жұмыс уақытының сәйкес іс жүзіндегі, жоспарлық, режимдік және календарлық қорлары; ПР- жабдықтардың тұрып қалуы.

Талдаудың соңында өнімдер өндіруді және қор қайтарымын жақсартудың резервтерін есептейді. Оларға орнатылмаған жабдықтарды іске қосу, ауыстыру және модернизациялау толық күндік және ішкі сменалық тоқтап қалуларды қысқарту, сменалық коэффициентті жоғарылату, ғылыми-техникалық прогрестің шараларын енгізу.

4. Материалдық қорларды талдаудың қайнар көздері болып шикізаттар мен материалдарды жеткізудің келісім шарттары, материалдық қорлардың түсуі, шығындалуы және қалдықтары бойынша талдамалық бухгалтерлік есептің деректері, бухгалтерлік баланс табылады.

Материалдық қорларды пайдалануды талдаудың негізгі мақсаттары өндіріс көлемін қажетті материалдық қорлармен жабдықтау деңгейін анықтау, материалдық қорларды пайдаланудың тиімділік деңгейін бағалау, материалдық қорларды үнемдеудің ішкіөндірістік резервтерін айқындау болып табылады. Үздіксіз өндірістік үрдіс үшін материалдық қорларға қажеттілікті қамтамасыз етудің қайнар көздерін анықтап алған дұрыс. Олар ішкі және сыртқы болады. Сыртқы қайнар көздерге келісім шарттар бойынша жабдықтаушылардан келіп түскен материалдық қорлар, ал ішкі қайнар көздерге шикізат қалдықтарын азайту, шикізатты екінші рет пайдалану және үнемдеу жатады. Ұйымның материалдық қорлармен қамтамасыз етілуін талдаған кезде материалдық жабдықтау бөлімі жоспарларының сапасы тексеріледі.

Материалдардың мөлшерінен (З), материалдар мен шикізаттың қалдықтарынан (О_ст), материал қалдықтарынан (О_тх), өнім бірлігіндегі шикізат шығынының үлесінен (УР) өндіріс көлемінің өзгеруі анықталады. Бұл көрсеткіштердің әсерін келесі формуламен есептейді.

Материалдық қорлардың пайдалану тиімділігін сипаттау үшін жалпылама және жеке көрсеткіштердің жүйесі қолданылады. Жалпылама көрсеткіштерге материалдық шығындардың 1 теңгесіне пайда, материалқайтымдылығы, материалсыйымдылығы, өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығындардың үлестік салмағы, материалдарды пайдалану коэффициенті жатады.

Материалқайтымдылығы өндірілген өнім құнын материалдық шығындар сомасына бөлу арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш өнідірілген өнімнің әрбір теңгесінен тұтынылған материалдардың қайтысын сипаттайды.

Өнімнің материалсыйымдылығы – материалдық шығындардың өндірілген өнім құнының қатынасына тең. Өнімнің бір бірлігіне кеткен материал мөлшерін білдіреді.

Өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығындардың үлестік салмағы материалдық шығындардың өндірілген өнімнің толық өзіндік құнына қатынасына тең. Бұл көрсеткіштің динамикасы өнімнің материалсыйымдылығының өзгеруін сипаттайды.

Материалдық шығындардың коэффициенті іс жүзіндегі материалдық шығындардың жоспарлы өнім қатынасы арқылы анықталады. Ол өндіріс кезіндегі материалдардың үнемді пайдалануын көрсетеді. Егер коэффициент 1-ден көп болса, материалдардың артық шығындалғанын, ал егер 1-ден аз болса, материалдық қорлардың үнемді пайдаланылғанын көрсетеді.

Материалсыйымдылығының жеке көрсеткіштері материалдардың жекелеген түрлерінің тиімді пайдалануын сипаттау үшін қолданылады. Үлестік материалсыйымдылығы құндық мөлшерде және табиғи бейнеде есептелуі мүмкін.

Материалсыйымдылығы материалқайтымдылығы сияқты шығарылған өнім көлемінен және материалдық шығын сомасынан тәуелді. Жалпы өнім көлемі (ТП) шығарылған өнім санынан (VBП), оның құрылымынан (Уd_i) және босату бағалары деңгейінен (ЦП) тәуелді түрде өзгереді. Материалдық шығындардың (МЗ) сомасы өндірілген өнім көлемінен, оның құрылымынан, өнім бірлігіне материадар шығынынан (УР), материал құнынан (ЦМ) тәуелді.

Материалдық қорлар шығындарының өзгеруіне, материалсыйымдылығының деңгейіне әсерін төмендегідей анықтайды:

∆ (10)

Мұндағы, ∆МЕ_xi, ∆МЗ_xi, - і фактор есебінен материалсыйымдылығының және материалдық шығындардың абсолютті өсімі.

Егер қандай да бір фактор материалдық шығындар мен өнім көлеміне қатар әсер ететін болса, ол төмендегі формуламен анықталады:

∆ (11)

Материалды қорларды пайдаланудың тиімділігі өнім көлеміне әсер етеді. Оны әртүрлі деңгейде анықтауға болады. Бірінші деңгейдегі факторлардың әсерін төмендегідей анықтайды:

Мұндағы, МЗ – материалдық қорлар шығындары; МО – материал қайтымдылығы. Егер материалқайтымдылығы қандай себептен өзгергені болса, өнім көлемінің өзгеруінде тез анықтауға болады, ол үшін материалдық шығындардың іс жүзіндегі сомасына і фактор есебіне материалқайтымдылығының өзгеруін көбейту керек