Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі шәКӘрім атындағы семей мемлекеттік
жүктеу/скачать 461.5 Kb.
|
1 сурет – ы, і әріптерін қысқартып жазу сатылары Мұндағы “баспалдақтар” қазіргі қазақ орфографиясындағы барлығына бірдей тарайтын жазу ережесінен “семантикалық қарсылыққа ұшырайтын” (Н.Уәлиұлының термині), сондықтан сөз талғап ықшамдалатындарға қарай тарыла сатыланады. Жоғарыдағы кең сатыда орфограмма таңдау қиындығы кездеспесе (І – V), төмендеген сайын (VI – IX) емле ережелерінің соңында ескерту көбейе түседі. Ы, і әріптерінің жазылуына қатысты қиындықты шешу үшін біз А.Байтұрсынұлынша мсқ, бл, қр деген, Қ.Жұбановша блек, қрау, блім, қрық, балқ, бөрк, қрман, қпал деген орфограммаларды нормалай алмаймыз. Бірақ VI – IX сатыдағы ы әрпін үнемдеу заңдылығын сол позициядағы барлық сөзформаларға қолдану керек деп ойлаймыз. Дәріс -15 Қазақ графикасындағы һ, х, ф, қ-к, ғ-г әріптерінің емлесі Кезінде А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов одағайларда бар дыбысқа әріп арналуы керек деген, Орынбордағы емле құрылтайының қарары әліпбиден һ әрпін шығаруды қабылдаған [17, 98б.], ал соңғы фонологиялық зерттеулер қазақ тілін тұтынушы санасында [х], [қ], [һ] дыбыстарының типтік бейнесі біреу, тұтынушы - [халық]-[қалық], [хан]-[қан], [рахат]-[рақат], [қалұуа]-[халұуа] варианттарының қайсысымен сөйлесе де, қайсысын естісе де, ортақ типтік елес - <қ> фонемасы арқылы танитынын айтады. Бірақ қазіргі қазақ жазуында һ әрпімен жазылатын аһ, аһылап-уһілеу, аһылау, бәһра, гауһар, еһ, еһе, еһе-һе, еһе-һелеу, жаһан, жаһіл, қаһар, қаһарат, қаһарман, түуһ, уһ, уһілеп-аһылау, уһілеу, жиһад, жиһаз, жиһан, жиһангерлік, жиһанкез, мәшһүр, мүһәзин, паһ, паһ-паһ, жауһар, жаһіл, оһ, оллаһи, оһо, паһ-паһ, түуһ, шаһар, шаһбаз, аждаһа, айдаһар, асфаһани сөздері, біздіңше, жазылуына қарай [һ] дыбысымен оқылмайды және қазіргі тілтұтынушы бұл сөздерді [қ] фонемасы арқылы дыбыстай алмайды. Сондықтан х әрпінің сөздің жазба тұрпатына дифференциация жасайтын, һ әрпінің бейүндес буын жігін бейтараптандыратын, сөйтіп, сөздің бірыңғай үндесімде айтылуына маркерлік ететін қызметі ([р'ах'мет], [емт'ійх'ан]) бұл таңбалардың қазақ әліпбиі құрамында болуын уәжді етеді. Дегенмен һ әрпін шығыс тілдерінен, х әрпін орыс тілінен енген термин сөздерде пайдаланудың қажеті аз, екі әріпті бір таңбаға сидыруға болар еді дейміз. қ-к, ғ-г әріптерінің графемдік мәртебесі. Қазақ тіліндегі дауыссыз фонемалардың мәртебесі олардың тоғыз түрлі сингармовариантта кездесуіне байланысты анықталады. Осы қағида негізінде <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларының төмендегідей дыбыстық қоры көрсетіледі: [ <  қ>
[қОІ] [қОІәзір] қазір, [тығішіңе] тық ішіңе, [қөлет] қол ет, [қІұдірет] құдірет. [  ғо] [ғасыр] ғасыр, [шығын] шығын, [ғой] ғой, [ғұн] ғұн
< ғ>
[ғОІ] [жоғән] жоқ ән, [қырығішік] қырық ішік, [ағөлөң] ақ өлең, [жоғүн] жоқ үн. [ го] [көгала] көк ала, [көгұрсұн] көк ұрсын, [теготұрұу] тек отыру
< г>
[гОІ] [гәп] гәп, [jегіз] егіз, [jегде] егде, [бүгүн] бүгін, [гөрү] гөрі, [гүр] гүр. Сөйтіп, <қ>, <к>, <ғ>, <г> фонемаларына әріп арналудың уәжі бар деп білеміз.
№1-семинар. Тақырыбы: Жазу тілдің жазба жүйесі ме, әлде жазба формасы ма; Жазба тіл мен ауызша тілдің өзіне тән ерекшеліктері Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №2-семинар. Тақырыбы: Жазба тіл мен ауызша тілдің өзара кодталу сатылары. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №3-семинар. Тақырыбы: Үндесім заңы мен жазу теориясының қатысы Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №4-семинар. Тақырыбы: Сөздерді бірге, бөлек таңбалаудың ұғымдық және тілдік дискреттілікке қатысы Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №5-семинар. Тақырыбы: Қазақ тілі орфографиялық сөздіктерінің түзілу принциптері мен жетілдіру бағыттары. ҚТОС-тың V-басылымындағы өзгерістердің сөзжасамдық, семантикалық уәждері. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №6-семинар. Тақырыбы: Әліпбиге и, у, я, ю әріптерін алудағы емле қиындығы мен жазу экономиясы. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №7-семинар. Тақырыбы: Дыбыстық емес графикалық белгілер: босаралықпен, босаралықсыз және қосаралықпен жазу. Өзгешеліктері мен ерекшеліктері. Бірге жазылатын сөздердің формалды белгілері. Ұластыруыштар. Аффиксойдтар. Құрастыруыштар. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №8семинар. Тақырыбы: Бірге жазылатын сөздердің семантикалық белгілері. Қосаралық (дефис) қызметі. Босаралық – қосаралық – босаралықсыз жазу эволюциясы. Дефиспен жазылатын сөздердің орфограммасы. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №9-семинар. Тақырыбы: Бас әріп қызметі. Кіші әріп қызметі. Символика. Қазақ тіліндегі бас әріппен жазылатын сөздердің типтері мен топтары. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №10-семинар. Тақырыбы: Кірме сөздерге қазақ тілінің қосымшаларын жалғаудағы ерекшеліктер.т.б. Дыбыстық жағынан толық игерілген және жартылай игерілген кірме сөздердің орфограммалары. Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. №11-семинар. Тақырыбы: Жазу тілдің жазба жүйесі ме, әлде жазба формасы ма; Жазба тіл мен ауызша тілдің өзіне тән ерекшеліктері Әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12. Әдістемелік нұсқау Семинар тақырыптары, онда қарастырылатын сұрақтар курстың өзекті теориялық және методологиялық мәселелерін кеңінен қамтиды. Студенттің білімді өз бетімен алуға ұмтылушылығын, ізденімпаздық қабілетін арттыру мақсат етіледі. Студенттен әр семинардың берілген сұрақтарына тыңғылықты әзірленуі талап етіледі. Ол үшін студент көрсетілген әдебиеттер бойынша әрбір сұрақтың мәнін ашатындай конспект әзірлеуі қажет. Бұл біріншіден, білімінің жүйелілігін, үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Екіншіден, дайын конспектінің өздік жұмысты орындау, коллоквиум, кезеңдік және қорытынды бақылауға дайындалу барысында пайдасы зор. Семинардың тақырыбымен танысып алған соң, қажетті әдебиеттерді іріктеп алу керек. Бір сұрақтың айналасында айтылған түрлі авторлардың пікірлеріне іштей салыстырулар жасап, түйінді жерлерін қағаз бетіне түсіру керек. Осы мәселе төңірегіндегі өз ойыңыз қандай, соны дәйектеңіз. Бұдан соң белгілі бір тұжырымды дәлелдеу үшін өзіңіз оқыған көркем туындылардан, сын мақалалардан мысалдар келтіріңіз. Келесі семинарларда алдыңғы өткен сабақтарда дайындаған материалдарыңызды, алған біліміңізді дұрыс пайдалана біліп, жаңа тақырыпппен байланыстырып отырыңыз. Әр тақыпрыпты өткен кезде ұсынылып отырған көркем мәтіндермен мұқият танысып, көрсетілген әдебиеттерді оқу қажет. Семинар барысында теориялық мәселелерді меңгерумен қатар мәтінді білу талап етіледі. Емтихан алдынла мәтіндік тест алынады. 4. СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫ ШЕГІНДЕГІ САБАҚТАР ЖОСПАРЫ (СОӨЖ) №1 сабақ тақырыбы: Тіл және мәдениеттану №2 сабақ тақырыбы: Тіл және этнография №3 сабақ тақырыбы: Тіл және өлкетану №4 сабақ тақырыбы: Этнолингвистикалық бірліктер №5 сабақ тақырыбы: Қазақ этнолингвистикасының өзіндік ерекшеліктері №6 сабақ тақырыбы: Этнолингвистиканың базалық ұғымдары №7 сабақ тақырыбы: Ұран, ру таңбаларының этнолингвистикалық cипаты №8 сабақ тақырыбы: Этнотопонимдердің этнолингвистикалық сипаты (әркім өз ауданына қатысты материал негізінде жазады) №9 сабақ тақырыбы: Тұрақты теңеулер - Этнолингвистикалық арналардың бірі №10 сабақ тақырыбы: Қазақтар дүниетанымындағы кеңістік пен уақыт №11 сабақ тақырыбы: Этнонимдердің этникалық сипаты (әр студенттің өзіне қатысты СОӨЖ жүргізу формасы: ауызша және жазбаша. Әдістемелік нұсқау: СӨЖ тапсырмалары сұрақтар және жазбаша жұмыс (бақылау жұмысы) түрінде берілген. Сұрақтарға жауаптарды конспект түрінде дәптерге жазып өткізу қажет. 1-кредит бойынша 3,6-апталарда, 2-кредит бойынша 11, 14-апталарда СОӨЖ сабағында тексеріледі. Сабақ барысында студенттің теориялық білімі, белсенділігі, ынтасы және шығармашылық шешім таба білу дағдысы бағаланады. 5. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ (СӨЖ) 1. Жазу мен ойлаудың арақатынасы. 2. Қазіргі қазақ әліпбиінің құрамы. Әріп аттары. Әріп реті. Қазақ тіліне тән дыбыстарды таңбалайтын әріптердің тұрпаты мен орналасу реті. Бір фонемаға бір әріп сәйкесетін таңбалар, екі дыбыс тіркесін беретін әріптер, үш дыбыс тіркесін беретін әріптер, кірме сөздерді таңбалау үшін алынған әріптер, дәстүрлі жазу үшін алынған әріптер. 3. Қазіргі қазақ жазуындағы үндесімнің буын шегінде таңбалану уәждері. Қазақ ауызша тілінің негізгі дыбыстық заңы. Тіл үндестігі. Ерін үндестігі. Тіл үндестігінің дауысты дыбыс әрпі арқылы берілуі. Тіл үндестігінің дауыссыз дыбыс әрпі арқылы берілуі. Тіл үндестігінің дәйекше арқылы берілуі. Артықшылықтары мен олқылықтары. 4. Қазақ тіл біліміндегі жазба тіл, тіл формасы, жазба дәстүр ұғымдарының сипаты 5. Қазақ графикасын ауыстыру мәселесі: ұсыныстар, жоба 6. Жаңа қазақ әліпбиінің жобалары. 7. Латын графикасына негізделген жаңа әліпбидің негізгі жобасының тілдік және тілдік емес негіздері 8. Латын графикасына көшудің алғышарттары мен себептері 9. Кірме сөздерді таңбалаудың орфографиялық ережелері: өткеніміз, бүгін және болашақ 10. Халықаралық терминдерді таңбалау: тарих және бүгін. 11. Бірге не бөлек жазылуы қиындық тудыратын тұрақты тіркестердің орографиясы 12. Ауызша ғылыми сөз бен жазбаша ғылыми сөздің құрылымдық ерекшеліктері 13. Ауызша шаршысөз бен жазбаша шаршысөздің құрылымдық ерекшеліктері 14. Ауызша іскери сөз бен жазбаша іскерисөздің құрылымдық ерекшеліктері 15. Ауызша монологтік сөз бен жазбаша монологтік сөздің құрылымдық ерекшеліктері 6. Курс бойынша емтихан сұрақтары 1. Жазудың маңызы мен бүгінгі күн тұрғысынан қызметі. 2. Жазба тіл мен тілдік жүйе арасындағы қатынас. Жазудың негізгі категориялары. 3. Әліпби және әліпбидегі әріп пен фонема қатынасы. 4. Көне түркі жазуының әліпбиі, графикасы, орфографиялық ерекшеліктері, кейбір дыбыстардың таңбалану жүйесі. 5. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының ерекшеліктері, жәдид және қадим жазуының өзара айырмашылықтары. 6. Латын графикасына негізделген қазақ жазуының әліпбиі мен емле ережесі. 7. Орыс графикасына негізделген қазақ жазуының әліпбиі мен емле ережесі. 8. А.Байтұрсынұлының емле ұстанымы, орфограммалау тәсілдері. 9. Қ.Жұбановтың әліпби, емле туралы тұжырымдамалары. 10. Қазақ емлесіндегі ерін үндестігінің таңбалану уәждері. 11. Қазіргі қазақ графикасындағы әріп-фонема-дыбыс қатынасы. 12. Қазақ орфографиясы негізгі ережелері 13. Қазіргі қазақ орфографиясы негізгі принципі. 14. ы, і, ә әріптерінің орфограммасы. 15. Қазақ графикасындағы һ, х, ф, қ-к, ғ-г әріптерінің емлесі. 16. Жазу тілдің жазба жүйесі ме, әлде жазба формасы ма; Жазба тіл мен ауызша тілдің өзіне тән ерекшеліктері. 17. Жазба тіл мен ауызша тілдің өзара кодталу сатылары. 18. Үндесім заңы мен жазу теориясының қатысы. 19. Сөздерді бірге, бөлек таңбалаудың ұғымдық және тілдік дискреттілікке қатысы. 20. Қазақ тілі орфографиялық сөздіктерінің түзілу принциптері мен жетілдіру бағыттары. ҚТОС-тың V-басылымындағы өзгерістердің сөзжасамдық, семантикалық уәждері. 21. Әліпбиге и, у, я, ю әріптерін алудағы емле қиындығы мен жазу экономиясы. 22. Дыбыстық емес графикалық белгілер: босаралықпен, босаралықсыз және қосаралықпен жазу. Өзгешеліктері мен ерекшеліктері. Бірге жазылатын сөздердің формалды белгілері. Ұластыруыштар. Аффиксойдтар. Құрастыруыштар. 23. Бірге жазылатын сөздердің семантикалық белгілері. Қосаралық (дефис) қызметі. Босаралық – қосаралық – босаралықсыз жазу эволюциясы. Дефиспен жазылатын сөздердің орфограммасы. 24. Бас әріп қызметі. Кіші әріп қызметі. Символика. Қазақ тіліндегі бас әріппен жазылатын сөздердің типтері мен топтары. 25. Кірме сөздерге қазақ тілінің қосымшаларын жалғаудағы ерекшеліктер.т.б. Дыбыстық жағынан толық игерілген және жартылай игерілген кірме сөздердің орфограммалары. 26. Жазудың жалпы даму тарихына шолу. 27. Жазу процесін меңгерудің физио-психологиялық ерекшеліктері. 28. Бейүндес буынды сөздер. Кірме сөздер мен бірге жазылатын сөздердің шеніндегі бейүндесімділік. 29. Орыс графикасына негізделген қазақ әліпбиінің жобалары (ХІХғ.). 30. Төте жазудың графика-орфографиялық ерекшеліктері. 31. Қазақ жазба тілі мен ауызша тілінің айырмашылықтары. 32. Түркі халықтарына ортақ әліпби жасаудың 30ж. тәжірибесі. 33. Орфографиядағы қосымша жалғау арқылы тексеру әдісі. Жұпсингармодауыстылар сыртындағы жұпсыз е дыбыс-әрпінің қазақ тілі тіл үндесімімінің доминанталық сипатын күшейтетенідігі туралы. 34. Қазіргі түркі халықтарының әліпбилерін бірдейлестірудің қажеттіліктері мен ортақ әліпби жобасының құрамы. 35. Екі бітеу буын аралығында жазылатын ы, і әріптерінің емлесі. 36. Бірге не бөлек және дефис арқылы жазылуы қиындық тудыратын үстеулердің және есімдіктердің емлесі. 37. Бас әріппен жазылатын сөздердің типтері мен түрлері . 38. Түрік жазуының әліпбиі, графикасы, емле ережесі, емле ережесіне енген өзгерістердің сипаты. 39. 1929-1940жж. Латын графикасымен жазылған мәтіндердің орфографиялық ерекшеліктері. 40. Қазақ жазуындағы й, у әріптерінің тарихы мен емлесі. 41. Жазу мен ойлаудың арақатынасы. 42. Қазіргі қазақ әліпбиінің құрамы. Әріп аттары. Әріп реті. Қазақ тіліне тән дыбыстарды таңбалайтын әріптердің тұрпаты мен орналасу реті. Бір фонемаға бір әріп сәйкесетін таңбалар, екі дыбыс тіркесін беретін әріптер, үш дыбыс тіркесін беретін әріптер, кірме сөздерді таңбалау үшін алынған әріптер, дәстүрлі жазу үшін алынған әріптер. 43. Қазақ ауызша тілінің негізгі дыбыстық заңы. Тіл үндестігі. Ерін үндестігі. Тіл үндестігінің дауысты дыбыс әрпі арқылы берілуі. Тіл үндестігінің дауыссыз дыбыс әрпі арқылы берілуі. Тіл үндестігінің дәйекше арқылы берілуі. Артықшылықтары мен олқылықтары. Қазіргі қазақ жазуындағы үндесімнің буын шегінде таңбалану уәждері. 44. Қазақ тіл біліміндегі жазба тіл, тіл формасы, жазба дәстүр ұғымдарының сипаты. 45. Қазақ графикасын ауыстыру мәселесі: ұсыныстар, жоба. 46. Жаңа қазақ әліпбиінің жобалары. 47. Латын графикасына негізделген жаңа әліпбидің негізгі жобасының тілдік және тілдік емес негіздері. 48. Латын графикасына көшудің алғышарттары мен себептері. 49. Кірме сөздерді таңбалаудың орфографиялық ережелері: өткеніміз, бүгін және болашақ. 50. Халықаралық терминдерді таңбалау: тарих және бүгін. 51. Бірге не бөлек жазылуы қиындық тудыратын тұрақты тіркестердің орфографиясы. 52. Ауызша ғылыми сөз бен жазбаша ғылыми сөздің құрылымдық ерекшеліктері. 53. Ауызша шаршысөз бен жазбаша шаршысөздің құрылымдық ерекшеліктері. 54. Ауызша іскери сөз бен жазбаша іскерисөздің құрылымдық ерекшеліктері. 55. Ауызша монологтік сөз бен жазбаша монологтік сөздің құрылымдық ерекшеліктері.
8. ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ 4-Кесте Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы
жүктеу/скачать 461.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|