Конструкторлық және технологиялық қҧжаттарға метрология-

156 
қҥрудың оңтайлы жолдары қалыптасқан. Бҧл жолдар мемлекеттік стандартпен 
бекітілген. 
Онда жаңа бҧйымның қажеттілігі мен пайдалылығы, оны ӛңдеу, ӛндіру 
және пайдалану мезеттері анықталады немесе тексеру, қҧрылымы бойынша 
принципиалды және нақты техникалық шешімдер қҧрылады. Осы кезеңдегі 
жҧмыс кӛлемі мен ӛңделуге арналған конструкторлық қҧжаттар мемлекеттік 
стандарттармен бекітілген. 
Бҧйым жасау, оның жҧмыс сызбаларын қҧрудан басталады. Одан ары 
қарай бҧйымның тәжірибелі ҥлгісін жасайды, онда туатын келістіктерді тҥзейді 
сӛйтіп техникалық қҧжаттарға қажетті туындаған ӛзгерістерді енгізеді.
Кейде бҧйымның сызбалары ӛзгертілген стандарттарға қарай тҥзетіліп 
отырады. 
Конструкторлық қҧжаттаманың сапасы ӛндірістік ҥрдіс және бҧйымды 
қолдану кезінде тексеріледі. Қҧрастыру сапалылығы кӛбіне, бҧйымның 
технологиясымен анықталады, яғни оны талап етілген параметрлермен 
материал және уақыт ҥнемділігі мҥмкіндігіне қарай жетілдіріп отырады. 
Метрологиялық сараптама шығарылатын бҧйымның сенімділігі мен 
беріктілігін арттыру мақсатында жҥргізіледі. Ол жобалау кезеңінде ӛткізіледі. 
Бҧл қателерді және ақауларды жӛндеген кезде ақталмайтын шығындарды 
болдырмау ҥшін ӛткізілетін ҥрдіс. 
Метрологиялық сараптаманы, метрологиялық тҧрғыда қамтамасыз ету 
МИ 1325-86 стандартымен реттеледі, оның ішінде ӛңдеу, шығару, зерттеу және 
ӛнімді пайдалану кезеңдерінде бақылау-ӛлшеу операциялар нәтижелігін 
қамтамасыз ететін бірқатар жағдайлар қарастырылған. 
Сол жағдайлардың бәрі – ӛлшенетін параметрлердің оңтайлы 
номенклатураларын анықтау. Зерттеу ҥрдісінде ӛлшенетін және бақыланатын 
параметрлер номенклатурасының жеткіліктілігі мен негіздемесін орнату қажет, 
сонымен қатар олардың қысқаруы немесе олардың ӛзгеруі, бақылау 
шығындарын азайтады. Техникалық талаптарды сипаттау ҥшін стандартталған 
терминдер қолданылады. Ерекше терминдерді қолданғанда, олардың мағынасы 
тҥсіндірілуі тиіс. 
Дайын 
бҧйымның 
техникалық 
шарттарға 
сәйкестігін, 
оның 
технологиялық параметрлерін анықтайтын зерттелетін параметрлер толық 
номенклатурасын анықтау талап етіледі. Еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ауаның 
ластануы, 
материалды 
қҧндылықтар 
есебіне, 
шарттарына 
бақылау 
талаптарының жеткіліктігіне айрықша мән беріледі. Басқарылатын немесе қиын 
бақыланатын параметрлер номенклатурасының қысқаруы есептік немесе 
эксперименталды зерттеулер негізінде орындалуы мҥмкін. Параметрлер 
номенклатурасы, оның толықтығы және дҧрыстығының негіздемесі, олардың 
жеткіліктігі, әдістеме және олардың байланысы эксперименталды зерттеу 
нәтижесінде негізделуі керек. 
Метрологиялық сараптама жҥргізуде бҧйымның конструкциясы, ӛзінің 
бойындағы тҥгелдей параметрлерін қажетті, сенімді дәлдік деңгейінде оның 
ӛмірлік циклінің барлық сатысында анықтауға мҥмкіндік туғызуы қажет. Атап 
айтсақ, бҧйымды жасау, сынау, пайдалану және жӛндеу.

157 
Бҧйым тетіктерінің бетінің сапасын тексеруде, оларға тексеру 
қҧралдарының ҧштары жетіп тҧруы қажет. Егер мҧндай мҥмкіндіктер болмаса, 
онда бҧйымның конструкциясын ӛзгертуге мәжбҥр болуымыз мҥмкін.
Бҧйымның ӛлшеу қажеттігіне әсер ететін қасиетіне талаптар 
орнатылғанын тексеру қажет. Мысалы, сызықтық ӛлшемдері ӛзгергенде, беттің 
кедір-бҧдырлығы мен ӛнімнің материалына талаптар қойылады (алғашқы 
ӛлшеу қҧралдары және ӛнім бетінің байланыстылығы, ӛлшеу қателігін 
анықтайды, ал екіншісі температуралық қателікпен байланысу қателігін 
анықтайды). 
Бақылау дҧрыстылығы және нәтижелігі талаптарына ӛлшеу дәлдігі 
кӛрсеткіштерінің сәйкестігін орнату, сонымен қатар технологиялық ҥрдістердің 
оңтайлы режимдерін қамтамасыз ету метрологиялық сараптаманың негізі 
болып табылады. Осыған байланысты ӛлшеудің әрбір нәтижесі, алынған 
негізінде, ӛлшеу қателігінің мәндерін кӛрсетумен жалғастырылады. Ӛлшеу 
қателігі 2 топқа бӛлінеді, олар қолдану аймағы мен кӛрсетілу тәсілдерімен 
ерекшелінетін 1 топты талаптарға немесе конструкторлық немесе техноло-
гиялық қҧжаттардағы рҧқсат етілген мәндерге, ӚӘ немесе басқа ҒТҚ-да 
берілетін сипаттарға жатады. Бҧл топтың сипаты кездейсоқ мәннің қосылу, 
болжам қасиетін білдіретін – ӛлшеу қателігі. Сипаттар мәні – орнатылған 
талаптарда рҧқсат ету мәнінің шегіне немесе максималды мҥмкін мәндер – 
ӛлшеу нәтижелерінің қосындысына жазылады. Осы топтың сипаттар қолдану 
аймағы – ӛндіру және бҧйымды пайдалану ҥрдістерінде, ӛндірісті
технологиялық дайындау кезінде орындалатын ортақ техникалық ӛлшеу.
Екінші топқа ӛлшеу кезінде бағаланатын сипаттар және олардың 
нәтижелер ӛңделуі жатады. Бҧл сипаттар бірінші топтың қателер сипаттарының 
статистикалық бағасы болып табылады және бӛлек ӛлшеу нәтижелерінің 
жақындығын кӛрсетеді.
Олардың қолдану аймағы – ғылыми-зерттеулер мен метрологиялық 
жҧмыстарды ӛткізгенде орындалатын ӛлшеулер. Мысалы, ӛлшеу қҧралдарын 
аттестациялау кезінде, физикалық константаны анықтағанда кездеседі. 
Ӛлшеу нәтижелеріне мәселелерді қолданып есептелетін жауапкершілігіне 
сҥйене отырып, ӛлшеу қателігі таңдалатын сипаттар номенклатурасы әртҥрлі 
болуы мҥмкін. Бағалау кезінде ӛлшем нәтижелерін ӛңдеу статикалық тәсілдерін 
кеңінен қолданып жҥргізіледі. 
Метрологиялық сараптамада дәлдік нормасы да анықталады. Дәлдік 
нормасын анықтаусыз ӛлшеу қҧралдарының типін таңдау мҥмкін емес. 
Қҧжаттамада дәлдік нормасының негіздемесі келтіріледі. 
Бақылаудың анықтылығын айқындайтын негізгі принцип болып оның 
нәтижелерін аз қателікпен табу болады. Осыдан шығатыны, қҧжаттамада – 
конструкторлық параметрлерге рҧқсат етілген ауытқулар мен олардың 
бағалануының рҧқсат етілген қателіктері, технологиялық қызметте қажет 
дәлдікпен ӛлшеуді жҥзеге асыру қамтамасыз етілетін әдістеме кӛрсетіледі. 
Дәлдік нормаларын бекіту мен рҧқсат етілген ауытқулар бақылауы 
тӛмендегілерге негізделеді: 

158 
1. 
Нәтижелер дәлдігі мен анықтылығына қойылған талаптар 
экономикалық және техникалық тҧрғыда негізделген болуы керек; 
2. Ӛлшеу қателігі, шақтама мен тепе-тең және әдістемелік, қҧралдық 
қҧрылыммен байланысқан болуы керек; 
3. Қателіктің кездейсоқ және кӛзделген қҧрамдастары тепе-тең болуы 
тиіс;
4. НТҚ-ы дәлдік сипаттамаларының талаптары мен қызметтерін және 
оларды бақылауды мекеменің әртҥрлі бӛлімдері немесе қызметкерлер жҥргізе 
береді; 
5. Ӛлшеу дәлдігінің нормаларын тҧрақтандыру арқылы іс-жҥзінде 
кездесетін ӛндірістік ауытқуларды болдырмауға жол ашылады;
6. Ӛлшеу ауытқуларының жалғасу функциялары болмаған жағдайда 
ӛлшем қателігін кепілдікпен алады. 
Ӛлшеу дәлдігі нормаларын бекіткенде оның деңгейін айқындайтын 
жағдайларды ескеру қажет, оларға: 
1. Бҧйымның сапасын айғақтауға қажетті параметрлердің мәні; 
2. Ӛлшеу деңгейінің мәлімділігі; 
3. Белгілі параметрге қойылған ӛлшем шақтамашысының ӛрісі; 
4. Ӛлшеу ауытқуларының жайғасу заңдылығы жатады. 
Мысалы, ӛндіріс жағдайында қалыптасып жҥріп жатқан технологиялық 
прогрестердегі дәлдік нормасы, әрбір ӛлшемнің шақтама ауытқуының ортасына 
орналасуы қажет. Егер технологиялық процестің келтірілуі ӛлшем 
шақтамасының бір жиегіне қарай ығысса, онда ӛлшем дәлдігінің шеті азаяды.
НТҚ-қа ӛлшеу дәлдігі нормаларын орнатуда ӛлшеуді ӛткізуге және 
олардың нәтижесі туралы ақпарат беретін қҧжаттарда мазмҧндайтын 
ақпараттарға талаптар нақты тҧжырымдалу керек. 
Метрологиялық сараптаманың негізгі ҧстанымына: 
1) Ӛлшеу қҧралдары мен ӛлшеу әдістерін жҥргізуге толық және дҧрыс 
талаптар қою, оларды таңдап алуды мҧқият жасау;
2) Ӛлшеу ҥрдісінің дәлдігін және ӛнімділігін арттыру ҥшін бір 
ыңғайландырылған, стандартты ӛлшеу қҧралдарын қолдану;
3) Тексеру операцияларының ӛзіндік қҧны мен еңбек сыйымдылығы 
технологиялық процестің сондай параметрлерімен ҥйлесімді болуы; 
4) Ӛлшеуді жҥргізу әдістерін тиімді пайдалану; 
5) Физикалық мәндер мен олардың ӛлшем бірліктерінің атауын және 
белгіленуін дҧрыс қою; 
6) Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету ҥшін ӛлшеу ҥрдісін мҧқият істеу 
және ӛткізу бойынша бҧйрықтардың дҧрыстығын анықтау; 
7) Ӛлшеу нәтижелерін компьтерлік ӛңдеу арқылы ӛткізу; 
Ӛлшеу қҧралдарына талаптар қҧрудың негізгі принциптері: 
1) Таңдап алынған талаптардың ҧтымдылығы мен жеткіліктілігі; 
2) Ӛлшем қҧралдарының конструктивті ерекшеліктері мен жҧмыс істеу 
принциптерінің метрологиялық мақсатқа сәйкестігі; 
3) Ӛлшеу қҧралдарының ӛлшеу жағдайларына сәйкестілігі; 

159 
4) Технологиялық процестерді ӛлшеу қҧралдарымен қамту мҥмкіндігі;
5) Ӛлшеу қҧралдарының ӛнімділігінің процес ӛнімділігіне сәйкестігі. 
кіреді 
Метрологиялық сараптаманың нәтижелерін метрологиялық тҧжырымда 2 
данамен бекітеді. Бір данасы НТҚ жасаушыда, ал екіншісі сараптама жҥргізген 
мекемеде қалады. 

жүктеу/скачать 3.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: