Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Ноғай Ордасының құрылуы
   
2. 
   Ноғай Ордасының саяси құрамы
   

2.Ноғай Ордасы Қазақстанның қай бөлігін қамтыды?

1. 
   Оғыздардың астанасы
   

В:Суяб

Д. БАласағұн

Е. Сығанақ

2. 
   Оғыздар мемлекетінің бсшысының титулы?
   

В.Сұлтан

Д.Хан

3. 
   Оғыздарда жабғудың орынбасарын кім деп адайды?
   

В.Сюбашы

Д.Атабек

4. 
   Жабғудың мұрагерінің атағы ?
   

В. Бек

Д. Шад

5. 
   Оғыз мемлекетінде маңызды рол атқарған оғыз әскерінің басшысы қалай аталады?
   

В.Инал

Д. Сардарбек

Е. Атабек

6. 
   Оғыздар Киев Русімен одақтасып қай жылы қай мемлекетті Талқандады?
   

В.840ж Ұйғыр қағанатын

С. 945ж Қимақ қағанатын

Д.995ж Саманилер Мемлекетін

Е. 1065ж Қыпшақ қағанатын

7. 
   Оғыздар 985ж қай мемілекетті талқандады?
   

В.Киев Русн

С.Қимақ қағанатын

Д.Хазар қағанатын

Е. Қарлұқ қағаантын

8. 
   Оғыздардың соңғы жабығуы – Шахмәлік Хорезімді қай жылы басып алды?
   

В.1051ж

Д.1141ж

А. Қыпшақтар

В. Қимақтар

С.Қарлұқтар

Д.Хазарлар

Е.Түркештер

10. 
    ытай деректерінде қимақтар қашан және қандай атпен кездеседі?
    

B.Ivғ қидан

C.Vғ болат

Д.Viғ сеяньто

E.IIIғ шато

10. 
    Алғашында қазіргі солтүстік-батыс Монғолияда мекендеген қимақтар VIIғ ортасында қайда көшті?
    

В.Маньчжурия өлкесіне

С.Байкал аймағына

Д Жетісуға

Е. Сыр бойына

10. 
    Мемлекет құрғанға дейін (VII-Ixғ орт) қимақтар тайпасың атағы қандай болған?
    

В.Елтебер

С.Жабғу

Д.Хан

10. 
    Қимақ қағанатының аумағы негізінен қазіргі қазақстанның қай аймақтарын алып жатты
    

В. Оңтүстік Қазақстан

С. Жетісу

Д. Батыс Қазақстан

Е. Шығыс Қаз-н мен Жетісу

10. 
    Қимақ қағанатының астанасы қай қала және ол қайда орналасқан?
    

В.Суяб

Д. Сығанақ Сырдың орта ағысында

Е. Баласағұн Жетісуда

10. 
    Қимақ қағанатында малынан айрылып отырықшыллықа көшкен келейлер қалайт аталады
    

В.Жатақтар

С.Байғұстар

Д.Диқандар

Е.Бақытсыздар

10. 
    Қимақ қағанатын қай тайпа және қашан құлатты?
    

B.XIIғ Қарахандар

C.XIIIғ б монғолдар

Д.Xғ оғыздар

E.IX ғ қарлұқтар

10. 
    М.Қашқаридың айтуынша 24 рудан тұрып, «Бұзықтар» мен «ұшықтар» болып екі топқа бөліеген мемлекет?
    

В.Қимақтар

С. Қарлұқтар

Д.Түргештер

Е.Қидандар
18. Қарахан мемлнкетінің негізін салушы.

А. Сатұқ Боғра хан .

В. Әли Арслан хан .

С. Қадыр хан Жебірейіл.

Д. Білге Күл Қадыр хан.

Е. Боғра хан Харун.

А. 960 ж .Мұса хан;

В. 942 ж. Сатұқ Боғра хан;

С. 970 ж. Әли Арыслан;

Д. 980 ж. Қадыр хан;

Е. 992 ж .Боғра хан Харун;

А. Яғма;

С. Үйсін;

Д. Қаңлы ;

Е. Шігіл;

А. 942-1210 жж.

В. 932-1200 жж.

С. 952-1220жж.

Д. 912-1190жж.

Е. 922-1128 жж.

А. Мауренахһрдағы Саманилерді;

В. Жетісудағы Қарлұқтарды;

С. Сыр бойындағы Оғыздарды;

Д. Ертіс бойындағы Қимақтарды;

Е. Қашқариядағы Ұйғырларды;

А. ХІ ғ 30 ж.ж. аяғы .

В. ХІ ғ 20 ж.ж аяғы.

С. ХІ ғ 40 ж.ж аяғы.

Д. ХІ ғ 50 ж.ж аяғы.

Е. ХІ ғ 60 ж.ж аяғы

А. Баласағұн;

В.Суяб;

С. Қоялық;

Е. Алмалық;

А. Ихта;

С.Сойырғал ;

Д. Тархан ;

Е. Тудун ;

А. Ихтадар;

В. Тудун ;

С. Селиф ;

Д. Тархан;

Е. Мехтар;

А. 1141 ж.

Б. 1137 ж

С. 1128 ж.

Д. 1155 ж.

Е. 1161 ж.

А. 1141 ж.

В. 1128 ж.

С. 1137 ж.

Д. 1161 ж.

Е. 1155 ж.

А. ІҮ ғ Қидан.

В. Ү ғ Болат.

С. ҮІІ ғ Яньмо .

Д. ҮІІ ғ. Сеяньто.

Е. ІХ ғ Хтай .

А. Тархан;

В. Қаған;

С. Хан ;

Е. Боғдыхан ;

8-апта Ауызша сауылнама баллы 1,5

№8.Сабақтың тақырыбы:Қазақстанның XIІІ-XV ғғ. мәдениеті.

1. 
   Мал шаруашылығы мен егіншілік.
   
2. 
   Әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
   
3. 
   Қалалар, қалалық және селолық қоныстар.
   
4. 
   Қолөнер.
   
5. 
   Керуен жолдары, сауда және ақша айналымы.
   

  Шаруашылықтың негізгі түрі жыл бойы тебінді жайлымда жүретін жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Онымен қатар Қазақстанның оңтүстік аудандарында Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерінің жағалауында отырықшы мал шаруашылығы да таралды.

Қазақтар негізінен жылқы, қой және түйе өсірумен шұғылданды, ал отырықшы шаруашылықпен айналысатындары ірі қара мен ешкі де өсірген. Бойы ұзын, қысқа аяқты жылқыларды қазақтар қысы-жазы мал бағуда мініске ұстайтын, олар қазіргі “жабы” дейтін жылқылар тұқымына ұқсас келеді. Қазақтар асыл тұқымды сәйгүліктер мен арғымақтарды өсіру мен де жақсы айналысқан.

Қазақ халқы түйе өсіруге көп мән берген. Себебі көшпелі және жартылай көшпелі өмірде түйе негізгі көлік ретінде пайдаланылѓан, суыққа және шөлге төзімді жануар. Түйе жыл бойы үй маңында ашық далада жатады, тек қатты суық түскенде ғана үстіне киізден жабу жабатын. ХV-XIXғ. қазақтар жалғыз өркешті “қар түйелерді” өсірсе де, шаруашылыққа қолайлы қос өркешті түйелерге көбірек мән берген.

Қазақтар ірі құйрықты қойлар мен қатар ұсақ, биязы жүнді қой өсірумен де шұғылданған. Табиғи жағдайдың ерекшелігіне байланысты мерзімдік жайылымдары болған. Қыста қыстап шығу үшін өзен бойына, қамысты жерлерге, тау аңғарларына, жота бөктерлеріне, орманды жерлерге қыстау салған. Ал қоры ерте кететін жас төлдің жайылымына ыңғайлы жерлерді көктеуге қойған. Көктеуден соң жаздың нағыз ортасында қойдың жүнін қырқып, шыбыны мен масасы аз, шөбі шалғын, суы мол жайлауға көшкен. Күз түсе қайтадан қыстауларына жақындау жерге көшіп келген, оны “күздеу” дейді. Мұндай айнала көшудің себебі, мал жеп кеткен шөптің қайта өсуін қамтамасыз ету, малға жақсы жағдай жасау.

Қазақстанның шөлейт аудандарында малды қолдан суару үшін құдықтар қазып, қауғамен су алатын. Қауға теріден тігілетін үлкен шелек тәрізді ыдыс, онымен бірнеше мәрте құдықтан су алып бүкіл табынды суару оңай емес, сондықтан оны тартуға түйе мен өгізді жиі пайдаланған. Терең, тас құдықтардан қауға тарту ісі – Маңғыстау мен Үстірт жерлерінде жиі пайдаланылған.

Қазақтар малын жайылымға қыста да шығаратын болған, оны “тебінді жайылым” деп атаған. Себебі қар астында қалған шөпті мал тұяғымен теуіп, тартып, жұлып жейтін болған. Ондай жерлерге алдымен жылқыны, одан соң сиыр мен түйені жайған, олар қарын аршып бетіндегі шөбін жеген соң, аршылған жерге ұсақ малды, қойды жайып отырған.

Кейбір жерлерді қиын-қыстау кезең үшін әдейі сақтап “қарамал жері” деп қорып отырған.

Малшылар үшін ең қауіпті жағдай-малдың жаппай қырылуын-жұт дейді. Жаздың құрғақ болуы, шөптің шықпай қалуы, қыстың қатты болуы немесе ауа-райының күрт өзгеруі жұтқа ұшыратқан. Қыс қатты болған жылдары қазақтар “күрек-ашу” деген әдеті қолданып күрек, бөренелерді арқанмен атқа байлау арқылы жайылымды қардан тазартқан.

Қыстауға көшіп келген соң әр жан соғымға ең семіз малдарын сойып, бір-бірін қонаққа шақырысып “соғым басын” берген. Соғымнан қалған қазы-қарта көктемгі жаңа жыл мерекесі-наурыз тойына дейін жеткен. Наурызда жеті түрлі азық-түлік түрінен наурыз көже жасалып (халық мейрамы) ойын-сауығымен қызған халықтық мереке өткізіліп тұрған.

Суды бұрып пайдалану қиынға соғатын жерлерде оны арнаулы құралдармен көтеріп арықтарға құю арқылы пайдалану әдістері де қолданылған. (“Атпа”, “Шығыр” қолдану арқылы).

Қазақтарда жер суландырудың үш түрлі әдісі болған: жаппай суландыру, атыздар арқылы және бороздалар бойымен суландыру.

ХІХ ғасырдың басына қарай табиғи (құрғақшылықтың әсері) және саяси (Ресейдің отарлық саясатының күшеюінен) жағдайларға байланысты суландыратын жерлердің көлемі қысқара бастады. Бірақ Қазақстанның оңтүстігі мен орталық аудандарда Жем, Торғай, Ырғыз бойында және Қазақстанның солтүстігі мен шығысында жер өңдеу қазақтардың қосалқы шаруашылығы ретінде дами берді.

 

9-апта Ауызша сауалнама баллы 2,5

№9.Сабақтың тақырыбы:Қазақ халқының қалыптасуы.

Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   Антропология деректері бойынша қазақ халқының этногенезі.
   
2. 
   Монғол шапқыншылығыннан кейінгі этникалық процестер. Халықтың аумақтық орналасуындағы, рулық-тайпалық құрамындағы өзгерістер.
   
3. 
   Қазақ этногенезінің қайнар көздері және қазақ халқының қалыптасуының негізгі кезеңдері.
   
4. 
   Қазақстан аумағында этносаяси қауымдастықтың қалыптасуы.
   
5. 
   «Қазақ» термині туралы.
   
6. 
   Қазақ жүздері. Этникалық аумақ.
   

Қазақстан территориясындағы этникалық процестің кезеңдері. Сак-үйсін дәуіріндегі этникалык процестер. Мәдениеттегі ортақ негіздердің қалыптасуы. Түркі қағанаттары дәуіріндегі этникалық процестер. Мәдениеттегі ортақ негіздердің одан әрі нығая түсуі. Өзін-өзі тану процесі. Қыпшақ дәуіріндегі этникалық процестер. Саяси-территориялық ұйым және оның этно-генетикалық процесте алар орны.

Алтын Орда, Ак, Орда, Моғолстан және Әбілхайыр хандығы тұсындағы этникалық процестер. Мұхаммед Хайдар дулат қазақ халқының қалыптасуы және Керей мен Жәнібек хандар ұлысына қазақ этнонимінің орнығуы жөнінде. Дешті Қыпшақ тайпаларына қазақ этнонимінің таралуы. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы.

 

Қазақ халқының қалыптасуы. Этногенез мәселесі. Қазақстанның этникалық тарихы да Орталық Азияның барлық аймақтарындағыдай өте күрделі. Ғасырлар бойы бұл аймақта да көптеген халықтар мен тайпалар тағдыры тоғысып, небір тарихи оқиғалар өтті. Олар туралы шығыс және европа халықтарының тілдерінде жазылған деректер де баршылық. Шығыстанушылардың бірнеше ұрпақтары да этникалық тарихшы зерттеумен айналысып, көп еңбек сіңірді.

Ғылыми әдебиеттерде “этнос” деген түсінікті (яғни халық, тайпа, ұлт т.б.) тарихи қалыптасқан, адамдардың тұрақты тобы. Олардың тек сыртқы физикалық белгілері ғана ұқсас емес, тұрақты мәдениеті (тілі), психикасы және өзге де ерекшеліктері ортақ болып келеді. Этностың қалыптасуы мен сақталуын қаптамасыз ететін оның өзіне тән мекендейтін территориясы болады.

XV—XVI ғғ. Қазақ халқының және оның этникалық территориясының қалыптасуының ұзаққа созылған процессі негізінен аяқталды. Қазақ халқының этникалық құрамын Орта Азияның басқа да түркі тілдес халықтарындағыдай әр тілді тайпалар мен халықтар құраған. Олар: сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, түрік, түргеш, қарлұқ, оғыз, қимақ, қыпшақ, найман, арғын, керей, қоңырат, жалайыр, дулат және т.б. Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар. Бұлардың көпшілігінде өз уақытында мемлекеттері болған. Ертедегі түріктердің көптеген ру-тайпа аттары қазақтарда күні бүгінге дейін сақталған.

Қазақ халқының шығу тегіне жағдай жасаған этногенетикалық процесстердің негізі алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Бастапқы кезде бұл процесстер автохтонды тұрғындармен байланысты болды. Бірақ та келесі даму барысында олар Орталық Азияның этникалық процестеріне тікелей тәуелді болды. Қазақстан территориясындағы этникалық тарихтың қозғалысы, ірі этникалық және Этносаяси қауымдастықтардың құралуы, түптеп келгенде қазақ халқының қалыптасуы шаруашылықтың, көшпелі мал шаруашылығының, жер шаруашылығы мен қала мәдениетінің өзара байланысты дамуына тікелей байланысты болды.

 Этногенездің қалыптасу кезеңі. Этногенетикалық процесстер даму барысында бірнеше этаптарға бөлінеді. Антропологиялық зерттеулерге қарағанда ұзақ мерзімді этникалық даму барысында тұрғындардың европоидтық нәсілі тұрақты сақталса да, уақыт өте келе монғолоидтік нәсіл басым бола түскен. Тілдік тұрғыда да өзгерістер болып, осы территорияларда өмір сүрген ертедегі иран тілдес тайпалар түркі тілдес тайпаларға ауыса бастайды.

Европалық кескіндегі үндіирандық андронов тайпалары қола дәуірінде мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысқан. Олардың ерте темір дәуіріндегі мұрагерлері сақтар мен совроматтар .

Евразияның далалық аймақтарын бүтіндей алғанда және Қазақстандағы этникалық процесстердің шешуші кезеңі б.з.б. 1 мың жылдықтың ортасындағы түркілердің батысқа қарай жаппай қоныстануымен тікелей байланысты болды...

Кең байтақ территорияда оңтүстік, оңтүстік-батыс бағытта солтүстік Монғолиядан Әму-дарияға дейінгі (Жетісуды қоса) аймақта түркі тайпалары біртіндеп қоныстана бастаған.

Ежелгі сақ, сармат, үйсін, қаңлы тайпаларының ұрпақтары болып табылатын бұғы, бойырқу, беклі, қыбыр, түргеш, бұлақ, қарлұқ тайпалары Қазақстан жерінің негізгі тұрғындары.

VI ғасырдағы жаңа әлеуметтік қатынастар, ерте феодалдық түрік мемлекеті — Түрік қағанатының, кейінгі Батыс түрік қағанатының құрылуы түркі тілдес тайпалардың батысқа қарай үздіксіз ағысуына түрткі болды.

VIII—Xғғ. Қарлұқ федерациясына “қарлұқ” деген жалпы атпен көптеген: тукси, шігіл, азкіші, дулу, чоджи, чорук, арғу, барсхан тайпалары кірді. Сонымен қатар оғыз, ұйғыр, жетісулық соғдылар тобы да кірді. Қарлұқ этносаяси бірлестігінде аудан монғолоид нәсілі араласқан европеоид нәсілі басым болды. Қарлұқтардың үлкен бір бөлігі Мәуеренахр жағына кетіп, өзбек халқының қалыптасуына негіз болған.

Оңтүстік Қазақстан территорияда қаңлы, қанғар-печенег (Сырдария даласын мекендеген), арал-каспий бойынан ас және аландарды және Жетісудан батысқа қарай жылжыған қарлұқ, холодж, чагра, чарук тайпаларын біріктірген оғыз мемлекеті (ІХ—ХІ ғғ.) өмір сүрді.

Оғыздар антропологиялық жағынан монғолоид нәсіліне жатты. Оғыздардың үлкен бөлігі Орта Азияға қарай жылжып Қазақстан территориясында құрылған жаңа этно-саяси бірлестік қыпшақ мемлекетінің құрамына енді.

VIII—XI ғғ. Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аудандарында өздерінің ерте феодалдық мемлекеттерін құрған қимақ және қыпшақ тайпалары өмір сүрді. Қимақ саяси бірлестігінің құрамына көшпелі және жартылай көшпелі түрік тайпалары қыпшақ, эймур, имақ, татар, баяндур т.б. кірді. Қимақ мемлекетінің мұрагерлері қимақ бірлестігіндегі ењ ірі тайпа қыпшақтар болды.

Қыпшақ тайпаларының мемлекеттік бірлестігі (ХІ—ХІІ ғғ.) құрамына көптеген түрік тайпаларын біріктіре отырып Ертістен Оралға және Еділден батысқа дейінгі, оңтүстікте Балқаш көлінен оңтүстік—Батыс Сібірдің орманды алқаптарына дейінгі жерді алып жатты. Қыпшақ этносы жақын, туысқандық тегі жағынан емес, аймақтық-шаруашылық байланысы негізінде біріккен көптеген рулар мен тайпалардан тұрды (қимақ, баяндұр, боғут, қаңлы, урох, югур, тоқсаба, өлтүрлі, иет, бұржоғлы, анджоғлы, дұрұт т.б.).

ХІ ғасырдың екінші ширегінде сол кезге дейін жазба деректерде “Оғыздар даласы” аталып келген дала Дешті-Қыпшақ атата бастады. Дешті-Қыпшақтың тарихи-географиялық аумағы Ертістек Днестрге дейінгі аймақты қамтыды... Оны шартты түрде Еділ өзені бойымен екі ірі этноаумаққа: Батыс қыпшақ және Шығыс қыпшақ бірлестіктеріне бөлуге болады.

Шаруашылықтың бірдей түрімен айналысуы, қоғамдық қатынастарының ұқсастығы, тілдерінің түсініктілігі бұл этникалық топтардың бір-бірімен бірыңғай этносқа жататындарын сезікті, қыпшақ атауын қабылдап, бірігіп кетулеріне көмектесті.

Кейінгі жүз жылдықтағы саяси оқиғалар, түрлі соғыстар қыпшақ бірлестігін де ыдыратып, шығыс қыпшақтардың қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, ноғай халықтарының шығуына негіз болуына алғышарттар жасады.

ХІІІ ғасырдың басында Шығыс және оңтүстік-шығыс Қазақстанға Монғолия мен Алтай жерлерінен Шыңғысхан жаулауынан ығысқан өздерінің саяси мемлекеттік бірлестіктері бар түркі тілдес наймандар мен керейлер келіп орналаса бастады. Кейіннен олар да түркі халықтарының қалыптасуына өз әсерін тигізді.

Сөйтіп ХІІІ ғасырдың басында-ақ Қазақстан жерінде тұрғындардың этникалық жағынан бірігуі басталды. Орта ғасырда Қазақстанда отырықшы, қалалық, көшпелі және далалық мәдениет қалыптасты. Бірақ, тұрғындардың этникалық жағынан бірігуін монғол шапқыншылығы тоқтатты.
Монғол дәуіріндегі этникалық процесстердің ерекшеліктері. Монғол шапқыншылығы мен үстемдігі Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан шаруашылығы дамуының экономикалық негізін бұзуы, бұл аудандардың бірігу процессін тежеді, өзара және іргелес жатқан кең-байтақ дала халқымен шаруашылық, этникалық және мәдени байланыстарын тиянақсыздыққа ұшыратты, халқын құлдыққа мәжбүр етті. Жаулап алынған елдердің көшпелі және жартылай көшпелі халқы Шыңғыс ұлдарының ұлыстары құрамына еніп, жергілікті халықтың рулық-тайпалық құрылымы бойынша ондық, жүздік, мыңдықтарға бөлінді, мұның өзі рулық бөлінушілікті ұзақ уақыт сақтап қалуға әсер еткен маңызды фактордың бірі болды. Жошы ұлысы (кейіннен Алтын Орда) Ертіс пен Алтайдан Дунайға дейінгі қыпшақ жерлерін иеленді. Алайда бірте-бірте шаруашылық өмір қалпына келе бастады. Қазақстанның оңтүстігінде қалалар тұрғызыла бастады. Бұрынғы отырықшы мәдени аймақтардағы жер шаруашылықтары қалпына келтірілді, тауар айырбас кеңейді, әр-түрлі облыстар халықтар шаруашылықтары қалпына келе бастады. Бұл рулардың, ру бірлестіктерінің, басқа да этно саяси топтардың өзара қарым қатынасын қамтамасу етті. Бұл процесстер Ақ орда, Әбілхайыр хандығы Ноғай ордасымен Моғолстан мемлекеттерінің пайда болу және нығаю тарихымен байланысты. Осы мемлекеттердің шеңберінде Монғол ұлыстарына қарағанда Шығыс қыпшақ және Жетісу халықтарының саяси, шаруашылық және әлеуметтік дамуы үшін өте ыңғайлы жағдайлар туды, барлық қоғамдық өмір нысандарындағы өзара қарым-қатынаспен өзара әрекеттестік пайда болды.

Рулардың этникалық территориясын саяси түрде біріктіре отырып Алтын Ордамен Шағатай мемлекетіндегі өзара жанжал мен соғыстың нәтижесінде пайда болған кіші ұлыстар мен иеліктер, осы аталған мемлекеттер өзіне кірген рулармен ру бірлестіктеріне территориялық және саяси бірлікті, экономикалық мәдениетті әр аудан халықтарының бейбіт тіршілігін дамыту мүмкіндігін қамтамасыз еткен ең этникалық себептелген мемлекеттік ұйым болып табылды. Рулардың халық болып қалыптасуының маңызды шарты сол шаруашылықтың, шаруашылық байланыстарының дамуы болып табылатындағы белгілі. Нақ осы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезінде отырықшы – жер шаруашылығы және қала мәдениеті аралас территориясыменен шаруашылық байланыстары аса қажеттілікпен орнады. Шаруашылық, сондай-ақ, этномәдениетілік, этносаяси тұрғыда халықтардың тұрақты байланысының арқасында біріңғай экономикалық аймақ жасалды. Жақын этностар өкілдерінің сондай-ақ, басқа да этникалық топтардың арасында тұрмыстық қарым-қатынастар орнатыла бастады.

Бұлардың бәрі түрік және түріктенген рулар мен тайпалар болды.

Орта Азия Қазақстанның түрік халықтарына ортақ және ХІІІ-XIVғ. болған оқиғаларға байланысты осы үлкен территорияда шашылып араласып кеткен тайпалар болды. Бұл халықтар Орта ғасырдың даму дәуірінде бір мезгілде қалыптасты. Бұл қалыптасу оңаша емес, этникалық топтардың тығыз қатынасы мемлекеттік бірлестіктердің саяси байланыстары, халықтардың шаруашылық және мәдени өзара қарым-қатынасы арқасында қалыптасты. Этносаяси даму процессі осы мемлекеттердегі өзбектер, ноғайлар, қарақалпақтар, сібір татарлары, қазақтар үшін белгілі дәрежеде артық болды.
 Қазақ этнонимі. Қазақ түрік сөзі. Оның бастапқы түрі екі к дыбысы. Левшиннің қазақтар туралы (1932) белгілі кітабы шыққан уақыттан бері кейбір ғалымдардың еңбектерінде Фирдаусидің “Шах-наме” Рустам тарауында қазақ халқымен қазақ хандары туралы айтылады мыс деген пайымдаулар тарады. Алайда бұл шындыққа негізделмеген. Данышпан Фирдаусидің өлмес шығармасының мазмұны ориенталистерге жеткілікті мәлім, онда қазақ сөзі туралы еш нәрсе жоқ.

Қазақ сөзі жөніндегі ерте естеліктерді мұсылман жазба ескерткіштерінде ол мүмкін мысырда құрастырылып 1245 қолжазба бойынша белгілі және 1894 Лейденде басып шығарылған, осы анонимдік түрік араб сөздігінде кездестіреміз, оның мәні “үйсіз”, “панасыз”, “кезбе”, “құылған” дегенді білдіреді.

Тарихи әдебиетте қазақ сөзінің шығу туралы әртүрлі түсіндірмелері бар. Олардың бірін түрік етістігі “қаз”, “қазу” деген сөздермен байланыстырады. Ал енді бірі бұл сөзді “қаз”, қазу және “ақ” деген сөздердің этнимологиясынан құрайды. Енді бір зерттеулер қазақ деген сөзді манғолдың көсек-терген деген арбаның түрін білдіретін сөзден шығарады.

Қазақ сөзінің пайда болуы қандай болмасын оның бастапқы мағынасы “еркін” “үйсіз”, “кезбе”, “қашқын” деген болымсыз мәні болған сөзбен байланысты.

Сонымен не саяси мәні, не этникалық мазмұны жоқ “қазақ” сөзі өз халқынан не руынан немесе өз иесінен бөлініп шыққан және көп жағдайды бастан кешіруге мәжбүр, еркін адам дегенді білдірген. Орыс тіліндегі “казак” деген сөзі де осыдан шыққан. Русьте “казактар” деп белгілі бір қызметі және тұрақты тұрғын жері жоқ адамдарды, еркін адамдарды, сондаяқ еркін жалданушы батрактарды айтқан. “Казак” сөзі XIVғ. аяғ. Русьтің солтүстігінде тіркелген болса да алайда орыс казактарының бастапқы отанын тарихшылар қыпшақ даласымен араласып жатқан, осы еркіндікке әскери қоғамдық сипат беретін Русьтің оңтүстік жағын айтады.

Сонымен сол ежелгі уақытта қазақ болып қалыптасты. Қазақтардың өмір тіршілігін белгілеу үшін мұсылмандардың сөздерінде қазақылық деген зат есім құрылды. Қазақтық кезіндегі түсінік әдетте: қазақылы қтарда (түркі тілдерінде) дар-аями и казак, мудатти казак иран тілдес сөздерде деп белгіледі.

Қазақтың өмір сүру тіршілігі қарапайым болғаны белгілі. Осыдан қазақ және яғни қазақша “қарапайым” түріктің сөзінен шығып парсының казакане “ане” деген жалғау қосылып жазылған. Мыс: осы сирек сөздің ортағасырдағы мәтіндерде қолдануының мысалы Шағатай сұлтан Ахмад нағыз дала ұлы болды. Ол да қатаң өмір тіршілік етті. Бабыр Сұлтан Ахмадты 1502ж. танбала әмірге қарсы жорық кезіндегі үй жайын сипаттайды, былайша: “Сұлтан Ахмад жер шалғайында өмір сүргендіктен оның шатыры мен тұратын жағдайы қарапайым қазақша болатын. Қауындар, жүзім, ат әбзілдері барлығы осы шатырда жататын, ол осылайша өмір сүрді. (Бабыр-нама с 133: бабыр-нама факсимиле 1861).

Қазақ әр қашан жалғыз “Қазақшылаған” жоқ. Еркін қазақтың ерекше өмірін сұраған адам қазақдаштанып кетеді. Қазақдаш сөзі мынаны түсіндіреді: юлдаш – “серік”, аркадаш “дос”, аул-дат “жерлес”, ватандаш – “құрдас” орта ғасыр мұсылман авторлары.

Мұндай коллективтер әр уақытта, әр жерде, әртүрлі себептерге байланысты туды. Өз уақытында XVғ. тарихшысы Абд ар-Раззак Самарканд, “қазақ болып кеткен өзбек әскерлерінің біразы Мазандеранға келіп, онда ұрлық істеп қайта артқа кетті. Кейде “қазақ қоғамы” престолға қарсыластарынан қашып құтылғандармен, оларға берілген жақтастарынан тұрды, олар қала мен ауылдан шетте, ойын-сауық іздеушілер. Қазақ сөзі тағы мемлекеттен алыс тек соғыс кезінде бірігіп тұратын көшпенділер тобына да қолданады. Міне Абылхайыр ханның мемлекеттерінің көшпенділері мынадай коллектив болды, оған қарсы шығып, 1459ж. оның үстемдігінен кеткен, басына Ұрыс хан тұқымы Кереймен Жәнібекті қойып, басқа жерден бақыт іздеген. Өзбек ұлысының біраз адамы біраз уақыт Жетісу маңын мекендеп, “өзбек-қазақтар” деген атқа ие болады.

Қос ат бізді таңдатпауы, ұялтпауы керек. Біздің қарап отырған дәуірде, қазақ сөзі бөлек халыққа, этникалық, саяси және т.б. топтарѓа және біз білетіннен де көп жеке адам атына да қойылады..... могол қазақтары, дешті-қазақтары, чу-тур қазақтары (кавказда), тағы да “Әмір Тањбала қазақтары”, “біздің қазақтар” (Бабур сөзі), “шибан-қазақтары” және т.б. яғни қос терминді Мұхаммед Хайдар өзінің оқушыларына Керей мен Жәнібек және оның ұрпақтары шынымен Өзбек ұлыснан шыққан деп ескертеді. Сонымен өзбек тектес қазақтар Кереймен Жәнібек: ол Өзбек ұлысынан қашқандардан құралған, бұл өзбек-қазақтар деген алғашқы мағынадан алған. Көрші Моғолыстанның батыс аймақтарындағы “өзбекеш-қазақтар” бойынша: олар өз жерінен бостандық үшін қашқандармен байланысты. Бұдан мынадай сұрақ туады көшпенді Керей мен Жәнібек қазақ халқының этногенезінде қандай роль атқарады? Өзбек ұлысының көшпенді Керей мен Жәнібегі Жетісуда қазақ халқының этногенезінде шешуші роль атқарды. Тек халықтың құрылуын, тек оның атына ғана емес, яғни 1945ж. көшу, қазақ халқының пайда болуын айқындады, оның құрылыс процесін тездетті. Осы процестің өтпелі суреттемесі “өзбек-казах” терминімен айқындалады. Осыған байланысты мынаны айтуға болады, қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы – бұл бөліну процесі, бір факторға байланысты белгілі тайпа тобының жекеленуі, өзінің полиэтникалық ерекшеліктеріне қарап, конгломерат, руынан, тайпа мен халық құраушылар; Өзінің әртүрлі даму этапында тұрған XVғ. ІІ жартысының басындағы Шығыс Дешті-қыпшақ тұрғындары қандай болды: Әбілхайыр хан мемлекеті, Ноғай ордасы мен басқа саяси құрылыстар?. Бұл енді бөлінген тайпа немесе тайпа бірлестігі емес. Бұл құрама халық арасында көршілерге белгілі болған өзбек деген атпен әлдеқашан бірнеше халықтардың нығаю процесі жүріп жатқан, кейіннен казақ деген атпен алады. Басқа сөзбен айтқанда, Әбілхайыр ханның саясатана наразы, бірақ румен Дешті-қыпшақтағы Ұрыс хан тұқымдарының халқы қосылған руымен тайпа қосылысы Жетісуда қоныстанып, өзбек ұлысынан белінгендер.

Бір сөзбен айтқанда 1459ж. көшу қазақ халқының құрылуының басы не аяғы емес . Бірақ бұл көп процестің ішіндегі басты кезең: 1459ж. Жетісу жерінде халықтың бірігуінде тарихи кездесу болды. Яғни Керей мен Жәнібектің көшуі – қазақ сөзінің тарихтағы бастамасы.

Шыныменде. Міне Ұрыс ханның ұрпақтары өздерінің ұлыстарымен Батыс Жетісуды мекендеді. Дұрыс айтқанда сол оқиғалардан кейін Қазақстан тарихының жаңа белестері ашылады. Көршілес тұрған Әбілхайыр ханның үлкен топтары, бұрынғы қарамағындағылар көшпелі өзбектерге соғыс тұғызды, бұл 1468ж. ханның өліміне байланысты тоқтайды. Әбілхайыр өлген соң Керей мен Жәнібектің қоластындағыларға өзбек ұлысына қайтуына жол ашылды, келіп өздерінің қарсыластарын қуып, жоғарғы билікті қолдарына алады. Өзбек ұлысының ғулетін Шыңғыстың басқа тұхымының ауыстыруы “өзбек-қазақ”экономикалық және әлеуметтік құрлысына ең өзгеріс әкелмеді. Одан кейін көп өзбектердің басына өзбек ұлысынан отырды. Буған бұрынғы Ишбан ұрпақтарынан бақталастар туды.

Бұрын Өзбек ұлысындағы рулар бір сөзбен өзбектер деп аталса, енді олар: өзбектер (Ишбаниттер), қазақтар (қазақтар) және манғыттар (ноғайлар) деп аталды. Ал Дешті-қыпшақтағы сарай тарихшыларының бірі Ибн Рузбихан бұл этносаяси жаѓдайды былай суреттейді. “3 тайпа өзбекке жатады. Олардың бірі – ишбаниттар және осылар басшы болған. 2 ші тайпа қазақ, дүние де даңқымен, қайратымен, қорықпас-қайсарлығымен танылған, 3ші маңғыттар астрахан хандары. Өзбектердің жерлері теңізбен шектес, ал басқасы – Түркістанмен, 3-ші Дербентпен, 4-ші – Хорезммен, 5-ші – Астрабадпен. Осы жердің бәрі көшпелі өзбектердің, жаздық және қыстық қоныстары болды. (“Ибн-Рузбихан. пер., с.62).

 
Бақылау сұрақтары

1. Антропология деректері бойынша қазақ халқының этногенезі.

2. Монғол шапқыншылығыннан кейінгі этникалық процестер.

3. Халықтың аумақтық орналасуындағы, рулық-тайпалық құрамындағы өзгерістер.

4. Қазақ этногенезінің қайнар көздері және қазақ халқының қалыптасуының негізгі кезеңдері.

4 . Қазақстан аумағында этносаяси қауымдастықтың қалыптасуы.

6 . «Қазақ» термині туралы.

7 . Қазақ жүздері. Этникалық аумақ

10-апта Ауызша сауалнама баллы 2,0

1. 
   Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары.
   
2. 
   Әбілқайыр хандығының әлсіреуі. Жәнібек пен керей хан ұлысы адамдарының Жетісуға көшіп келуі.
   
3. 
   Қазақ мемлекетінің құрылуы.
   
4. 
   Жетісудағы қазақ хандары билігінің орнауы.
   
5. 
   Мұрындық хан.
   
6. 
   Сыр бойындағы қалалар үшін күрес.
   

Шамамен Хиджраның 870 жылы, яғни 1465—1466 жыл қазақ мемлекеттігің құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Мұхаммед Хайдар бұл тарихи оқиғаны Жошы ұрпағы Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр ұлысынан бөліке көшіп, сол кезде Мағұлстанға қараған Шу бойындағы Қозыбашы атты мекенге келіп дербес хандықтың шаңырағын көтерулерімен байланыстырады. Бұл әрине көздейсоқ оқиға емес-тін. Деректік материалдар Әбілқайыр ұлысынан біраз жұрттың жаңадан өмірге келген хандыққа бет бұрып, жарыла көшуі бір емес, бірнеше мәрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Өзбек ұлысынан бөліне көшуіне себепші болған негізгі жағдай — халықтың қалың арасындағы ықпалды билеуші топтарының ішінде саналы әрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымды көздеген әрекеттің орын алғандығы. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін қырағы бақылай отырған ортағасырлық деректер қара халықтың терең ортасынан бастау алған белсенді әрекеттерге самарқау қараған. Сондықтан да болу керек тарихи маңызы бар істерге келгенде қара халықтың шешуші қызметі мен рөлі қалтарыста қала береді, халық үнсіз тобырдың орнында жүреді.

Басқаша айтқанда, кезінде XIVғ. соңына қарай Жетісуда біраз уақыт патшалық құрған Ұрыс Ханның ұрпағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың XVғ.екінші жартысында мұнда қайта оралып жаңа хандықтың негізін қалауы, әрине тіптен де кездейсоң құбылыс емес. Жәнібек пен Керей сұлтандарға Ұрыс хан “атасының ұлысын” жаңғырту жөніндегі ұсыныстың жергілікті халықтың билеуші топтары тарапынан да түскендігі анық. Ал Ұрыс хан болса, тарихшы Қадырғали бидің айтуына қарағанда, Алтын Орда тарихында аласапыран кезеңі басталғанда (XIVғ. 60-70жж.) өз әскерімен Жетісуға келіп хандық құрады. Оның ұлы Құйыршық сұлтан да әкесінің ұлысын билейді. Ал бұл оқиғалар қазақ хандығы шаңырақ көтерген тұста “өмірде кеше ғана болып өткен істер” еді.

Сонымен, Шыңғыс хан Әулеті билеген ортағасырлық кеңістікте кең қолданыста болған “әке ұлысы”, “ата ұлысы” деген ұғымдар қалыптасып, артынша ыдырай жатқан мемлекеттік құрылымдарды мұраға иемденушіліктің өзіндік бір көрінісі болатын.

Сондай-ақ XIV—XVI ғасырларда ортаазиялық кеңістікте ру-тайпааралық сапырылыс, аралсумен бір мезгілде пәрменді жүріп жатқан ұлттық екшелеу және қалыптасу процестеріне “ата ұлысы” бейімделген аса қолайлы идеологиялық және саяси фактор есебінде ешқандай кедергі жасаған жоқ.

Жергілікті билеуші топтардың төре тұқымына Жетісу жерінде мемлекеттік дәстүрді қайта жандандыру жөнінде ұсыныспен қайрылуына негіз жетерлік еді. Солардың негізгісі, әрине, Жетісуға көрші жоңғар қалмақтары тарапынан төнген қауіп болатын.

XVғ. орта тұсына қарай бүкіл батыс мағұлдарды (ойраттарды) мемлекеттік шеңберде біріктірген Тоған тайшаның ұлы Есен тайша шығысындағы Мин империясы әскерімен болған шайқаста жеңіске жетіп, император Чжу Цисженді тұтқындайды. Бұл жеңістен соң қанаттанған Есен тайша енді құнарлы Жетісу өңіріне көз сала бастайды.

1452ж. Есен тайшаның қолдары Моғолстанға басып кіріп, сонан соң Жетісуға еніп, одан ары оңтүстікке бет алып Сыр бойы өңірін, Түркістан, Ташкент. Отырар сияқты орталықтарды тонап, Сығанаққа жақын Көк Кесене атты жерде Әбілқайыр ханның әскерімен кездесіп, оны талқандай жеңеді. Қалмақтардың бұл жорығы 1455 жылы Есен тайшы өлгеннен соң аяқталады.

Қуатты қалмақ мемлекетінің өмірге келуі бұл кездегі Мағұлстан билеушісі Исабұғы ханды, көрші қырғыз жұртын, Алаш елі мен оның билеушілерін де терең ойға батырғандығы анық. Сондықтан да Исабұғы ханның жергілікті қазақ жұртының басшыларына, Керей мен Жәнібек сұлтандарға қызу қолдау көрсетіп Шу бойындағы Қозыбашыда қазақ хандығының шаңырағын көтеруге ықылас білдіруін қалмақтар тарапынан төнген қауіпке тосқауыл қою қажеттігінен туған шара есебінде қарауға толық негіз бар. Бұдан былайғы кезеңдегі тарихи оқиғалар бұл шешімнің әбден орынды қабылданғандығын көрсетті. Қазақ хандығы XVI—XVIII ғасырларда мағұл хандығы ортаазиялық кеңістікте ыдырай жоқ болғаннан кейінгі кезеңде тұрақтылыққа, сондай-ақ түрлі мүделер арасындағы ара салмақты теңестіруге қажет саяси күшке айналды.

Қазақ елінің тарихына қатысты ішкі және сыртқы дерек көздерімен жақсы таныс болған тарихшы Қадырғали би Қосымұлының көрсетуіне қарағанда қазақ елі өмірге тайпалар одағы ретінде келген, ал бұл одақтың бастапқы аты “Алаш мыңы” қалыптасқан мезгілі шамамен ХІІІғ. орта тұсы — XVIғ. бас кезі. Бұл Орталық Азиядағы көне түркі және мағұл елдері арасында ерте кезеңдерден орныққан ру-тайпа аралық дәстүрлі қатынасқа сүйенген бұл одақтың құрамында кейіннен, яғни уақыт өте қазақ ұлтының негізін құраған үйсін, қаңлы, дулат, арғын, найман, қыпшақ, керей, алшын сияқты ірі ортағасырлық тайпалардың бөліктері болғандығы күмән тудырмайды. Өйткені Әбілқайыр хан ұлысы, яғни Өзбекия (XVғ. алғашқы жартысы) құрамында болған Алаш мыңы үш сан, басқаша айтқанда үш жүз ұлы, орта, кіші жұрттан тұрды. Үш жүзге бөлудің негізінде мағұлдар империясы кезіндегі қатал әскери өмірге, қажеттілікке бейімделумен қатар, одан да бұрын тамыр жайған ру-тайпалық қауымдастықтың ішкі өмірін оның әрбір мүшесіне тиесілі орынын анықтау арқылы реттеу дәстүрлі жатты.

Қазақ тарихына қатысты аса құнды деректерді айналымға қосқан тарихшы Мұхаммед Хандар “қазақ” есімін белгілі бір себептерге байланысты көрші елдердің бергендігін білдіріп, ал оның орныққан мезгілі ретінде XVғ. орта тұсын атайды.

Сонымен “Алаш мыңы”, “Алаш” ХІІІғ. екінші жартысынан бері келе жатқан халықтың бастапқы ішкі өз аты, ал “қазақ” шамамен XVғ. орта тұсында оған Өзбек ұлысындағы көршілері берген есім. Алаш мыңы осы аталған мерзімде қалыптасқан қазақ ұлты мен оның мемлекеттігінің ұйытқы элементі болды.

Сонымен біздің көз алдымызға қазақ хылқының қалыптасу кезеңдегін жетерліктей айғақтайтын екі кезеңнің сұлбасы келеді. 1) XVғ. алғашқы жартысы — Әбілқайыр хан ұлысы (Өзбекия) құрамындағы үш сан жұрттан тұратын Алаш мыңы одағы; 2) XVIғ. екінші он жылдығы — көрші мемлекеттер дербес ел ретінде мойындаған Қасым хан билігіндегі үш жүзден тұратын қазақ ұлты. Яғни, бұл арада қазақ ұлтының қалыптасу процесінің аяқталуы қазақ мемлекеттігінің құрылуымен тұс келіп, бұл екі процесс өзара үйлесімділік тауып, бірін-бірі толықтырды.

 Қазақ мемлекетігінің нығаюы. Дербес қазақ хандығының өмірге келуі Өзбек ұлысының ханы Әбілқайырға жайсыздық туғызып, бөліне көшкен сұлтандарды жазалау үшін 1468 жылы Жетісуға жорыққа аттанған хан кенеттен жолда өз ажалынан қазаға ұшырайды. Әбілқайыр қазасынан соң Өзбек ұлысында берекесіздік етек алады. Билік үшін тынымсыз талас бұл кездегі жалпы ортаазиялық кеңістіктегі мемлекеттерге тән құбылыс-тын. Бұл жағдай жаңа ғана өмірге келген мемлекеттің нығаюына қолайлы жағдай туғызған еді.

Өзбек ұлысындағы дағдарыс Керей хан мен Жәнібек сұлтанға 1468 жылдан кейінгі уақытта стратегиялық тұрғыдан аса маңызды аймақ Сырдың орта ағысындағы қалалар, Түркістан үшін күрес жүргізуге мүмкіндік береді. 1470ж. бастап Сыр өңірінде қазақ қолдары көріне бастайды. Осы кезден бастап XVIғ. екінші он жылдығына шейінгі мезгілде бұл өңір үшін күрес қазақ хандары қызметінің негізгі мазмұнына айналды. Сыр өңірі және Қаратау етегіндегі қалалар үшін табанды күрес жүргізудің мынадай себептері бар еді.

Орта Сыр өңірі қалалары ерте кезеңдерден дәстүрлі экономикалық, саяси және рухани орталық міндетін атқарып келді. Ал Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығы кезеңінде көшпелі мал шаруашылығы аудандары мен отырықшы егіншілік оазистерін жалғастырып жатқан бұл өңірдің стратегиялық маңызы арта түспесе кеміген жоқ. Сондықтан да қазақ хандарының қазақ мемлекеттігінің болашағын Түркістан мен оған таяу орналасқан Отырар, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Созақ сияқты қалалармен байланыстыруы толық негізді шешім еді.

 Мұрындық хан. Жас Қазақ хандығы өзінің құрылғанынан бастап барлық қазақ тайпаларын біріктіру мен Сырдария маңы қалалары үшін күрес жүргізді. Мұса мырзаның өлімінен соң ноғайлықтардың бір бөлігі Қазақ хандығына қосылды да оның аумағы батыста Еділге дейін жетті.

Керей өлген соң 1474 жылы оның ұлы Мұрындық хан болды (1474-1511). Оның билігі тұсында мемлекеттік билікті орталықтандыру, хандықтың Қазақстанның батыс және оңтүстік аудандарында позициясын нығайту жолында едәуір шаралар жүргізілді.

80 жылдардың басынан Мұхаммед Шайбанимен сырдария жағалауы қалалары үшін күрестің жаңа кезеңі басталды. Ферғана мен Сырдарияның орта ағысын иемденуге ұмтылған моғол хандарының араласуымен бұл күрес тіпті шиеленісіп кетті. 1482-1485 жылдары Ж‰ніс хан Сайрам мен Ташкентке ие болып, Мұрындық Мұхаммед Шайбани иеліктеріне таяу келді. Соңғыға аз уақытқа Сығанақты иеленудің сәті келді. Қазақтар Отырарды, Түркістанды, Арқұқты қоршап, Шайбаниді бұл жолы Хорезмге қашуға мәжбүр етті. Сайрам мен Ташкентте билік еткен Моғол ханы Сұлтан Махмұд Түркістанда өзінің ықпалын кеңейтуге тырысты және осы мақсатпен 90 жылдардың басында Мұхаммед Шайбаниді одақтасы ретінде қолдап, Отырарды бағындырды. Бұл стратегиялық қатынаста маңызды қаланы иеленген Шайбани Сауран мен Түркістанды басып алды. Сауранда Мұхаммедтің бауыры Махмұд сұлтан отырғызылды.

Моғолдардың өзбектермен одақтасуына алаңдаған қазақ сұлтандары әскерлерін Сырдария алқабына тағы қозғады. Екі рет болған шайқаста моғолдар талқандалды, ал Сауран тұрғындары өзбек гарнизонына қарсы көтеріліс жасап, Махмұд сұлтанды серіктерімен қазақтарға ұстап берді. Мұрындық хан Отырарды бағындырғысы келгенімен, оның сәті түспеді, Отырар Түркістан сияқты Шайбанидың қолында қалды. Сонымен XV ғасырдың соңына таман Сырдария алқабы үш мемлекеттің – Өзбек, Қазақ және Моғол арасында бөлінді.

Қазақ хандары мен Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан арасындағы Сыр бойы қалалары үшін күрес XVғ. 80-90-шы жылдары ымырасыз және тынымсыз соғыс жағдайында өтті. Бұл талас нәтижесіне әмір Темір мұрагерлері мен Мағұлстан хандары да мүдделілік танытып, ауық-ауық араласып отырды. Дегенмен, қазақ ханы Мұрындықтың (1474—1511ж. билік құрған) бұл соғысты XVғ. соңына қарай жеңіспен аяқтау мүмкіндігі болған жоқ. Тынымсыз күрес нәтижесінде шайбанилар Отырар, Ясы (Түркістан), Арқұқ және Өзгеннен әмір Темір мұрагерлерін ығыстырады. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі Арқұқ, Өзгеннен басқа Сығанақ, Созақ және Аққорғанды (1446ж.) Әбілқайыр ханның уақытша иемденгені болмаса, өзге қалаларды Мұхаммед Шайбанидың ата мұрасы санауға ешқандай да негізі жоқ-тын. Ал Ташкент пен Сайрамда бұл кезде Мағұлстан ханы Сұлтан Махмұд билік құрды.

Қазақ хандары Сығанақты, Сауранмен қоса Түркістанның солтүстік жақ бетін, Қаратаудың Созақ және басқа елді мекендерімен бірге солтүстік және оңтүстік беткейін, Сырдария төменгі ағысы өңіріп, Арал жағалауын иемденді.

XVғ. соңғы он жылдықтарында шайбанилар мен қазақ хандары арасындағы күрес Түркістан мен Қаратау өңірі қалалары үшін жүргендей көрінгенімен, шын мәнінде бұл күрес белгілі дәрежеде Орталық және Оңтүстік Қазақстан далалы аймақтарын мекендеген халықтарды да өз биліктеріне қарату үшін болған талас еді. Сондықтан да Жетісу, Түркістанның солтүстік бөлігін, Қаратау мен Сырдың төменгі ағысы өңірлерін билеген қазақ хандары, осы аймақтарға жалғасып жатқан дала халқын да біртіндеп өзіне қарата бастайды. Мұхаммед Шайбани болса бұл мезгілде Түркістанның тек оңтүстік бөлігін ғана иемденіп, одан ары ұзап шыға алған жоқ.

Соынмен, XVғ. соңы алғашқы қазақ хандарының қазақ мемлекеттігін нығайта түсуге тікелей қатысы бар маңызды шараларды атқарған тарихи кезең болды. Мұхаммед Шайбани хан атасы Әбілқайыр ұлысын енді қайтып сол бұрынғы аумағында қалпына келтіре алған жоқ. Дегенмен, бұл тарихи мезгіл қазақ хандығының нығая түсуінің алғашқы кезеңі ғана еді. XVIғ. бас кезінде Мауреннахрды әмір Темір мұрагерлерінен тартып алған Мұхаммед Шайбани ханмен күрес жаңа қарқын алды. Тура осы мезгілде Шығыс Түркістанды (Қашғария) билеген Мағұл хандары бірнеше мәрте қазақ хандарынан Жетісуды тартып алу әрекетін жасап көрді. Қайткенде де Сыр бойы қалаларына орнығу міндетін алдына қойған Мұрындық хан Жетісу, Орталық және Оңтүстік соңынан біртіндеп Батыс Қазақстан өңіріндегі көшпелі ру-тайпаларды хандық билігінің төңірегіне жұмылдыра білді.

XVIғ. алғашқы он жылдығы қазақ хандығы үшін Мұхаммед Шайбани хан қолдарының тегеурінді шабуылына топтарыс беру жағдайында өтті.
Бақылау сұрақтары

1. Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары.

2. Әбілқайыр хандығының әлсіреуі.

3. Жәнібек пен керей хан ұлысы адамдарының Жетісуға көшіп келуі.

4. Қазақ мемлекетінің құрылуы.

5 XV ғ. соңғы үштен біріндегі Қазақ хандығының нығаюы.

6 Жетісуда Қазақ хандары билігінің орнауы.

7 Мұхамед Хайдар Дулат пен Қадырғали бидің еңбегіндегі Қазақ хандығының тар

11-апта ауызша сауалнама

№11.Сабақтың тақырыбы:XVI ғғ. І-ші жартысындағы Қазақ мемлекеті.

1. 
   Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы.Хандықтың өрлеуі.Жер аумағының кеңеюі.
   
2. 
   XVI ғ. ІІ ширегіндегі қазақ әміршілері. Ішкі саяси оқиғалар.
   
3. 
   XVI ғ. 30-50 жж. Қазақтар, моғолдар және қалмақтар.
   
4. 
   Қасым ханның Мұхаммед Шайбанимен күресіндегі жеңісі және оның ішкі, сыртқы саясаты.
   

Қасым хан

• 
  Шекарасы
  

XVI ғасыр басындағы Қазақ хандығының нығаюы Қасым ханның есімімен тығыз байланысты. Деректердің хабарлауынша, “Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым хан сияқты ешкім сондай құдіретті болған жоқ және Мұрындық туралы ешкім ойламады да”. Мұрындық хан тұсында-ақ Қазақ хандығында барлық билік тұтасымен Қасымның қолында болды. 1519 жылы Мұхаммед Шайбанидің қазақ даласына шабуылы кезінде Қасым ханның қоластында 200 мың жауынгер болды. “Тарих-и рашидиде” өте қызғылықты мағлұмат бар: “Қасым ханның әмірлерінің бірі Бойын Мір Хасан Шайбанидің басып кіргенін естіп, өз адамдарын жинап, бұл тобырлы жиынға қарсы тұрды және де Қасым хан келе жатыр деген қауесет таратып, өзі осы қауесетті растау үшін алыстан бой көрсетті. Өздерінің алдарында Қасым ханның өзі екендігіне шүбәсіз сенген Шахибек ханның (Шайбани) әскері өздері тартып алған және өздерімен ала келгендерінің бәрін тастап, байбалам мен абыржуда Шахибек ханға оралып, Қасым ханның жақындағаны туралы хабар жеткізді. Бір сәт Шахибек хан шегіну дабылын қақтырып ешкімді күтпей қозғалды, үлгергені кетті, қалғаны қалды. Қыс соңында олар Самарқанға жетті”.

XVI ғасырдың екінші онжылдығының басында Қасымның жеңісімен аяқталған Мұрындық пен Қасымның арасында билік үшін күрес жүрді. 1511 жылы беделден айырылған Мұрындық қуылды да, Қасым хан билігіне толық ие болды. Осы мезгілден бастап жоғарғы билік ұзақ уақытқа Жәнібек ханның ұрпағына өтті.

XVI ғасырдың алғашқы он жылдығы Мауреннахр билеушісі Мұхаммед Шайбанимен шиеленіскен күрес кезеңі болды. Мауреннахр билеушісінің 1503-1504, 1505-1506, 1509-1510 жылдары қазақ жеріне жасаған жорықтары ол қалағандай нәтиже бермей, әр кез оңтүстікке шегінуіне тура келді. 1510 жылдың соңында Мұхаммед Шайбани хан Иран шахымен болған шайқаста қаза тапты. Қасым хан осы сәтті пайдалануға ұмтылды. 1513 жылы қазақ қолы Сайрамға таянды. Қала билеушісі Қатта бек Қасым хан жағына шығып, қаланы соғыссыз берді. Қасым хан Ташкентті де иеленуге тырысты, алайда өзбектермен болған шайқаста жараланып, кері шегінуге мәжбүр болды. Осылайша сырдария өңіріндегі қалалар қазақтарға түпкілікті бекітілді.

Қасым ханның моғол билеушілерімен қарым-қатынасы сәтті орайласты. Моғолстанның негізі аудандары болған Жетісу мен Тянь-Шань маңы Қазақ хандығының құрамына кіргендіктенде, моғол билеушілері бұл жерлерден айырылған еді. Моғол хандары негізінен Оңтүстік-батыс Моғолстанда ғана билігін жүргізіп, қазақ хандарымен одақтасуға мүдделі болды. Бұл кезде Қазақ хандығының батыстағы аумағы да кеңейе түсті. Батыстағы маңғыт жұртында билік үшін өзара күрес жүріп, ауыр дағдарысты бастан кешіруде еді. Маңғыт жұртының біраз бөлігі өз ішіндегі берекесіздіктен қашып қазақ хандығына келіп паналады.

Сонымен XVI ғасырдың екінші он жылдығында Қасым хан қазақ даласының басым бөлігіне билігін орнатты. Хандықтың шекарасы оңтүстікте Сырдарияның оң жағалауына жетіп, Түркістан аймағындағы қалалардың біразын, оңтүстік-шығыста Жетісудың тау етектері мен алқабын қамтыды, солтүстік-шығыста Ұлытау мен Балқаш көлі арқылы өтіп, солтүстік-батыста Жайық өзенінің аңғарына дейін созылды. Қасым ханның қоластында миллион адам болғанын тұстастары жеткізеді. Қазақ хандығы біртіндеп сол уақыттағы халықаралық қатынасқа тартылды. Онымен алғашқылардың бірі болып дипломатиялық қатынас жасаған Мәскеу мемлекеті болды. Қасым хан тұсында қазақтар жеке этнос ретінде Батыс Европаға да белгілі болды. Әрине XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі хандықтың нығаюын Қасым ханның жеке қасиеттерімен түсіндіруге болмайды, ол бәрінен бұрын ішкі әлеуметтік-экономикалық пен этникалық процесстің нәтижесінде болды, оған аймақтағы саяси жағдай мүмкіндік туғызды.

Қасым хан µлген соњ с±лтандар арасында билік ‰шін Талас-тартыс басталды. Соњында 1523 жылы Ғдік с±лтанныњ ±лы Таһир хан сайланды. Таһир хан мемлекет басқару ісінде жоѓарѓы қабілет таныта алмады. Ењ негізгісі хан мен ел билеушілері арасында µзара т‰сінісу болмады. Қадырѓали би ол жµнінде: “Таһир хан біраз к‰н хандық қ±рды, бірақ патшалық сырын білмеді”, — дейді. Қазақтар арасында µзініњ билігін ныѓайтуѓа ±мтылѓан Таһир Ташкент билеушісі Келді-М±хаммедтен қолдау іздеді. ¤зініњ билігі уақытша ныѓайѓанда, ол Ташкенттіњ кезекті бір елшілігін қырып, Ташкентке жорыққа дайындалды. Алайда Келді-М±хаммед бірінші болып Қазақ хандыѓына басып кіреді. Т‰ркістан мањында болѓан шайқаста Таһир жењіліске ±шырады да, оныњ иелігініњ біраз бµлігі қарсыластарыныњ қолына µтті. Таһир ханныњ мањѓыт ж±ртымен қарым-қатынасы да қарама-қайшылықта болды. Б±рын қазақ хандарыныњ билеуінде болѓан батыс, Орталық Қазақстан жерлерініњ біраз бµлігіне мањѓыт ж±рты иеленді.

Осы оқиѓалардан соњ Орталық және Батыс Қазақстан руларыныњ ‰лкен бµлігі мањѓыт билерініњ бодандыѓын қабылдады. Олардыњ арасында мањѓыт ж±ртында негізгі жерлерді – Еділ мен Жайық µзендерініњ арасын иемденген Алшаѓыр ‰лкені болып саналды. Арал мањы оныњ інісі Шаѓымныњ, ал Торѓай даласы келесі інісі Сейдақтыњ иелігіне кірді.

Қазақ хандарыныњ билігінде тек Жетісу мен сырдария қалалары ѓана қалды. Жетісудіњ билеушісі Б±йдаш қазақ пен қырѓыздыњ аз ѓана бµлігіне билік етті. Сырдарияда б±л уақытта Тоѓым хан мен Ахмет билік ж‰ргізді. Ахмет хан тµменгі Торѓайды басып алуѓа тырысты, алайда Сейдақтан тойтарыс алып, он бес баласымен т±тқынѓа т‰сті. XVI ѓасырдыњ 30-шы жылдары Орталық Қазақстан ‰шін Ахмет ханныњ ж‰ргізген к‰ресі сәтсіз аяқталды. Ахмет хан мањѓыт Орақ батырдыњ қолынан қаза тауып, б±л µњірдіњ біраз бµлігі мањѓыттардыњ билігіне µтеді.


Бақылау сұрақтары

1. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы.Хандықтың өрлеуі.Жер аумағының кеңеюі.

2. XVI ғ. басындағы Қазақ мемлекеті билеушілерінің Мауараннахрдың Өзбек хандарымен өзара қарым-қатынастары

3. XVI ғ. ІІ ширегіндегі қазақ әміршілері. Ішкі саяси оқиғалар.

5 . Қасым ханның Мұхаммед Шайбанимен күресіндегі жеңісі және оның ішкі, сыртқы саясаты.

12-апта Ауызша сауалнама баллы 2,0

№12.Сабақтың тақырыбы:XVI ғ. ІІ-ші жартысы - XVIІ ғ. басындағы Қазақ мемлекеті.

1. 
   Хақназар хан. XVI ғ. ІІ-ші жартысындағы мемлекеттің нығаюы.
   
2. 
   XVI - XVIІ ғғ. Ортиа азия шайбанилерімен және аштарханиттерімен қарым-қатынастары.
   
3. 
   Тәуекел хан тұсындағы қазақ мемлекеті.
   
4. 
   Ресеймен жақындасудың жолдарын қарастыру
   

Хақназар хан

Қасым ханныњ қазасынан кейін Қазақ хандыѓы бірнеше иеліктерге ыдырады. Сырдарияныњ орта аѓысындаѓы аумаққа Қасымныњ немересі Тоѓым хан иелік етті. Шамамен 1537 жылы Жаѓат уалаятыныњ мањында біріккен моѓол-µзбек қолдарымен болѓан ±рыста Тоѓым хан тоѓыз ±лымен қаза болды. Ал оныњ орнына Қасым ханныњ ±лы Хақназар (1538-1580) сайланды.

1577 жылы кµктемде Хақназар мањѓыттармен жања соѓысты бастап, Жайықтыњ шыѓысындаѓы барлық жерлерді иеленді. Сонымен қатар Сібір ханы Кµшіммен қажырлы к‰рес ж‰ргізді. Бірқатар жорықтардан соњ Хақназарѓа Тобыл мен Жайықтыњ жоѓарѓы жерлерін қосудыњ сғті т‰сті. Б±дан басқа оныњ қоластына б±рын Сібір мен Қазан хандыѓына қараѓан башқ±рт руыныњ ‰лкен бµлігі µтті.

Моѓол хандарымен к‰рес жалѓасып, 1560 жылы Абд ар-рашид хан Жетісуда Хақназар ханѓа соққы берді. Бірақта кµп ±замай біріккен қазақ-қырѓыз қолы моѓолдарды жењіліске ±шыратып, шайқаста Абдар-Рашидтіњ ±лы қаза табады. Келесі Емілде µткен шайқаста қазақтар жењіліп, Жетісудан шегінді. Қазақтардыњ жаѓдайы ойраттардыњ шапқыншылыѓынан одан ғрі қиындай т‰сті. Тғуекел с±лтан бастаѓан қазақ жасаѓы ойраттармен болѓан ±рыста жењіліп, Ташкентке шегінуге мғжб‰р болды. 70-ші жылдардыњ соњына таман Хақназар ханныњ билігінде тек Жетісудіњ батыс бµлігі ѓана қалды.

Қазақ хандыѓыныњ оњт‰стік шекараларында да тыныштық болмады. Батыста, солт‰стікте жғне Жетісуда қатар шайқас ж‰ргізуге мғжб‰р болѓан Хақназар 70-ші жылдары Б±хара ханы Абдаллах ІІ-шімен одақ қ±рды. Абдаллах хан болса µзініњ жауларымен, ғсіресе Ташкенттегі билікті басып алѓан Баба с±лтанмен к‰ресте қазақ хандарыныњ қолдауына с‰йенуге тырысты. 1579 жылы Хақназарѓа Қазақ хандыѓына Т‰ркістан мен Сауран µњірін қосудыњ сғті т‰сті. Бір жаѓынан қазақ, екінші жаѓынан Абдаллахтыњ ғскерінен қысымѓа ±шыраѓан Ташкент билеушісі Баба с±лтан қазақ билеушілерініњ кµзін жоюѓа ±мтылды. 1579 жылдыњ соњында ол келіссµз ж‰ргізуге келген Хақназар ханныњ екі ±лын µлтіруге б±йрық берді, ал кейіннен, 1580 жылы Хақназардыњ µзі жалдамалыныњ қолынан қаза тапты.

Хақназар хан Қасым ханныњ µлімінен кейін ыдыраѓан Қазақ хандыѓын біріктіре алды, оныњ билігініњ соњына таман хандық шекарасы батыста Жайық бойымен, солт‰стікте Есіл, Н±рамен, шыѓыста Шыњѓыстаумен, Балқашпен жғне Шу µзенімен µтті, оњт‰стікте қазақ иелігі Ташкентке таянды. Хақназар хан т±сында ноѓай, башқ±рттардыњ біраз бµлігі қазақ хандыѓына қарады.

Хақназар хан мен оныњ ±лдарыныњ қазасынан кейін мәслихатта мањѓыттармен шайқаста ерлігімен кµзге т‰скен Шыѓай с±лтан Жәдік±лы хан сайланды. Шыѓай с±лтанныњ жасы сексенге таяу болса да, беделі µте зор болды. Шыѓай хан Абдаллахпен Баба с±лтанѓа қарсы баѓытталѓан жања одақ қ±рды. Қазақ хандыѓында ел басқарудыњ тізгіні негізінен Шыѓайдыњ ±лы Тәуекелдіњ қолында болды жғне ол Ташкент билеушісімен қазақтарды жењіске жеткізген шешуші шайқасты ж‰ргізді.

1582 жылы маусымда Яссы (Т‰ркістан) қаласы мањында Тәуекел Баба с±лтанныњ ғскерін талқандап, µзін µлтіреді. “Сонан соњ ол Сатурнѓа ±қсас сарайѓа Баба мен Жан М±хаммед бидіњ бастарын ғкелді, ... хан оѓан сый ретінде Соѓда мен Самарқанныњ тамаша жері – африкен уалаятын тарту етті”. 1583 жылы Тәуекел Б±хара билеушілерімен қарым-қатынасты ‰зіп, Дешті Қыпшаққа оралады.

1582 жылы Ходжентке таяу К‰мішкент атты елдімекенде Шыѓай хан қаза тауып, сонда жерленді. Оныњ Тәуекелден басқа бірнеше ±лы болды. XVI ѓасырдыњ соњы мен XVIІ ѓасырдыњ басы кезењіндегі қазақ тарихында Ондан с±лтан (¦зын оқты Ондан – Есім хан т±сындаѓы ғскери басшы) есімі мен қалмақтардыњ билеушісі Шах-М±хаммед есімі белгілі.

Туекелге (1586-1598) еліне оралѓан соњ хан таѓына қ±қыѓын қарумен бекітуіне тура келді. Тек ‰ш жылѓы к‰рестен соњ 1586 жылы хан титулы қабылданды. Б±л уақытта Қазақ хандыѓыныњ халықаралық жаѓдайы нашарлап кеткен еді. Туекел хан µзініњ сыртқы саясатында оњт‰стік қалаларды хандыққа қосуды басты мақсат етіп қойды.

Ташкентке ие болуѓа ерекше шиеленіскен к‰рес ж‰рді. 1588 жылы қазақтарға Ташкентті басып алудың оңтайы келді. Бірақта, Самарқаннан өзіне қарай Абдолланың інісі бастаған әскер бет алған соң, Тәуекел кейін дала қойнауына шегінуге мәжбүр болды. Ташкент Бұхара билігінде қалды.

XVI ғасыр соңында Тәуекел ханның алдында екі сыртқы саяси маңызды міндет – Ташкентті бағындыру мен Сібір ханы Көшіммен күрес тұрды. Сырттан қолдау табу мақсатында Тәуекел одақтас іздей бастады. 1594 жылы Тәуекел хан орыс патшалығына Құл-Мұхаммед бастаған елшісін аттандырды. Қазақ елшілігінің алдына екі міндет қойылды. Олар: Ханның немере інісі Оразмұхаммед сұлтанды отбасымен тұтқыннан қайтару (Оразмұхаммед сұлтан тұтқынға 1580 жылы орыс қолдарының Көшім ханмен жүргізген соғысы кезінде түскен еді) және орыс патшасынан Абдаллах ханға қарсы күресте көмек сұрау. Сонымен қатар қазақ елшілігі Борис Годуновтан сол мезетте Мәскеуде болған парсы шахының өкілдерін өздерімен бірге Қазақстанға жебіруді өтінді. Қазақтар Бұхараға қарсы күресуге парсы шахымен әскери одақ құруға тырысты.

Мәскеумен келіссөз жүргізу Тәуекел ханның өзі күткендей нәтиже бере қойған жоқ-тын. Орыс патшасы Тәуекелдің “отшашар қаруға” айырбас ретінде Бұхарамен және Сібір хандығымен жеке соғысуын қалады. Қазақтарға оңтүстікте қолайлы жағдай тек 1597 жылы Бұхара хандығында талас-тартыс басталған кезде туды. Абдоллаға ықпалды адамдардың қолдауымен өз баласы қарсы тұрды. 1598 жылы Тәуекел әскері Ташкентті иеленіп, Самарқан қабырғасында Абдолланы талқандады. Орта Азияның барлық қалалары, оның ішінде Түркістан жазирасы, Ташкент, Самарқан қазақ сұлтандарына бағынды. Самарқан билеушісі болып ханның інісі Есім сұлтан тағайындалды.

Абдолланың өлімімен кейін Тәуекел Бұхараны басып алуды көздеді. 80 мыңдық әскермен ол бұл байырғы қаланы қамады. Шабуылдардың бірінде Тәуекел хан жараланып, кейін осы жарақаттан қайтыс болды. Оның мұрагері Есім хан Бұхарамен бітім жасап, Самарқан Бұхара билеушілеріне қайтарылды, ал Ташкент, Сайрам, Әндижан Қазақ хандығының құрамына кірді.
Бақылау сұрақтары

1. Хақназар хан. XVI ғ. ІІ-ші жартысындағы мемлекеттің нығаюы.

2. XVI - XVIІ ғғ. Ортиа азия шайбанилерімен және аштарханиттерімен қарым-қатынастары

3. Тәуекел хан тұсындағы қазақ мемлекеті.

4.Ресеймен жақындасудың жолдарын қарастыру.

13-апта Тест тапсырмалары баллы 2,0

А.Тәңірлік

В.Христиан

С.Ислам

Е.Иуда

А.Қарахан

В. Қарлұқ

С. Қыпшақ

Д.Түргеш

Е.Ақ Орда

3. Түріктердің жазуы туруалы ең алғашқы мәлім етіп кім қалдырды?

А. Мекандр Протектор

В.Сына Цянь

С.Чжан Цянь

Д.Марцелин

Е.Геродот

4. Көне түрік жазуының Құпиясын ашқан дат ғаламы?

А.Томсен

С.Миссернемидт

Д.Страленберг

Е.Ядринцев

5. Қазақстанның қай жерінен көне түрік жазба ескерткіштері табылды?

А. Талас аңғары

В.Сырдария бойы

С.Іле аңғары

Д. Есіл Бойынан

Е.Жайық бойынан

6. А. Яссауидің еңбегі?

А. Диуани хикмет

В. Диуани лұғат ат-түрік

С. Құтты білік

Д.Ғылымдардың шығуы

Е.Ғылымдардың шығуы

7. Шыңғысханның кезіндегі монғалдардың тұрақты әскері қанша болды?

А. 129 мың

В.130 мың

С.139 мың

Д.150 мың

Е. 120 мың

8. Шыңғысқан басып алған жерлерін неше ұлысқа бөлді?

А.4

С.6

Е.8

А.4000

С.10000

Е.20000

А. Төленің

В. Жошының

С.Шыңғысханның

Д. Шағатайдың

Е. Үгедейдің

11. Империяның орталағы қай жерде орналасқан?

А.Қарақорымда

В. Енесайда

С. Ертіс бойында

Д.Самарқанда

Е. Түркістанда

12. Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Қазақстан Кімнің Ұлысына тиді?

А. Шағатай

Б.Үгедей

С.Жошы

Е.Хулагу

А. Алларғу елі

В.Түркістан елі

С. Шағатай елі

Д. Монғол елі

Е. Қыпшақ елі

14. Қазақстандағы Жетісудың Сотүстік шығыс бөлігі кімнің иелігіне тиді?

А.Үгедей ұлысына

В. Жошы ұлысына

С. Шағатай ұласына

Д.Төле ұсына

Е. Ешкімге берілмеді

15. Қазақстан аумағында кімге ұлыс бөлінбеді?

А. Төлеге

В. Жошыға

С.Шағатайға

Д.Үгедейге

Е. Бәріне бөлінді

16.Шыңғыс хан өлген соң орнына кім ұлы хан болды?

А. Үгедей

В:Жошы

С. Шағатай

Е.Бату

А.Яссан

С.Шыңғысхан жолы

Д.Мемлекеттік заң

Е. Империя заңы

18.Үгедей қай жылдары бйлік құрды?

А. 1227-1241ж.ж

В.1227-1230ж.ж

С.1337-41ж.ж

Д.1243-46

Е.1227-1243ж.ж

19. Шыңғыс хан қай жылдары билік құрды?

А. 1206-1227

В.1155-1257

С.1227-1229

Д.1206-1228

Е.1204-1227

20. Шыңғысхан қай жалдары өмір сүрді?

А.1162-1227

В.1157-1227

С.1165-1227

Д.1162-1226

Е.1262-1228

21. 1236жылы Құрылтайда қандай мәселе қаралды?

А. Батысқа жорық

В. Ұлы хан сайлау

С. Мемлекетті бөліске бөлу

Д. Мемлекетті біріктіру

Е:. Шығысқа жорық

22. Батысқа жорықты кім басқарды?

А. Ьатый

С. Шағатай

Д. Төле

Е. Хулагу

А. 1251-1259ж.ж

В.1241-1259ж.ж

С.1251-1264ж.ж

Д.1252-1269ж.ж

Е.1248-1259ж.ж

24. Батый құрған мемлекет қалай аталды?

А. Алтын Орда

В.Кок Орда

С.Ақ Орда

Д. Ноғай

Е.Қыпшақ елі

25.Жошы өлген соң орнына кім таққа отырды?

А. Батый

С.Шайбан

Е. Хулагу

26. Батый қай жылдары билік құрды?

А. 1227-1255ж.ж

В.1229-1255

С.1236-1243

Д.1242-1258

Е.1227-1258

27. Батысқа жорық қай жылдары болды?

А: 1236-1242

В.1235-1243

С.1236-1243

Д.1237-1246

Е:1336-1342

28. Иранмен Әзірбайжан жерлерін кімнің әулеті басқарды?

А.Хулагу

С. Шағатай

Д.Үгедей

Е Төле

А.1312-1342

В.1312-1343

С.1321-1342

Д.1325-1344

Е.1212-1336

30 Алтын Орданың күш қуаты барынша кемеліне қай хандар кезінде жетті

А. Өзбек пен Жәнібек

В Орда Ежен мен Хулагу

С. Меңкутемір мен Берке

Д Қанша мен Орда Ежен

Е Жошы мен Шайбан

№14.Сабақтың тақырыбы:Қазақ хандығы кезеңіндегі саяси-құқықтық жағдай.

1. 
   Қоғамдық-саяси құрылысы.
   
2. 
   Қазақ хандығының әлеуметтік топтары.
   
3. 
   Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының ерекшеліктері.