Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі

97 
Іріктеп алынған формаларды сұрыптау және будандастыру арқылы 
бастапқы популацияға қарағанда басқаша белгілері бар линиялар жасауға 
болады. Бұл оның гетерогендігін көрсетеді. Бұл тәжірибеде қолдан сұрыптау 
бір белгі бойынша жүргізілді. Ал табиғатта табиғи сұрыптау көптеген 
белгілер бойынша жүргізіледі.
6.2.5. Еркін өсіп-өну популяцияларының құрылымы және Харди-
Вайнберг заңы. Популяциядағы кез келген малдың генотипіне байланыссыз 
шағылысатын (панмиксиялық) популяцияларды еркін өсіп-өнетін деп айтуға 
болады. Мұндай популяциялар табиғатта жиі кездеседі. Оларды мал 
шаруашылығында да кездестіруге болады, әсіресе аталық пен аналық арнайы 
жұпталмай, 
мал 
тұқымын 
асылдандыруға 
көңіл 
бөлінбейтін 
шаруашылықтарда.
Панмиксиялық популяцияда келесі ұрпақтың тұқым қуалаушылық 
құрылымы ұрпақтану кезінде әр түрлі гаметалардың сан алуан үйлесулері 
есебінен пайда болғандықтан белгі бір генотип иелерінің саны ата-
аналарынан берілген гаметалардың түрлі типтеріндің жилігіне байланысты 
анықталып отырады. Мұндай популяцияның генетикасын зерттеу 
жолдарының бірі ондағы жеке гендер бойынша гомозиготалы және 
гетерозиготалы өкілдерінің таралу жилігінің сипатын анықтау болып 
табылады. 
1908 жылы Г. Харди мен В. Вайнберг бір-біріне тәуелсіз еркін өсіп-
өнетін популяцияда генотиптердін таралуын көрсететін формуланы ұсынды. 
Оны Харди-Вайнберг формуласы деп атады. Бұл формуладан еркін өсіп-
өнетін популяция, егер онда ешқандай сұрыптау жүрмесе, тепе-теңдікте 
болады, яғни ұрпақтан-ұрпаққа өзгермейді және генотиптердің белгілі бір 
қатынасы болады деген қағида шығады.
p
2
AA+2pqAa+q
2
aa=1 мұнда популяциядағы (А) гаметасының қатынасы 
немесе 
шоғырлануы 
(qa-a) 
генінің 
жиілігі. 
Аталық-аналығының 
гаметаларында (А) немесе (а) гені болғандықтан (рА+qa=1). Осыдан барып 
келесі ұрпақта мынадай арақатынас шығады. 
Осы деректерді қосу арқылы популяциядағы генотиптердің таралу 
ретін көрсететін Харди-Вайнбергтің формуласы алынады: (р²АА + 2рqAa+ 
q²aa =1), ал (рА+qA=1²) (3-кесте) 
3-кесте 
♂ 
♀ 
рА 
qa² 
pA 
p²AA 
PqAa 
qA 
pqAa 
q²aa 
Мұндай популяция құрамында (А) және (а) бар гаметалар береді. (АА) 
тек (А) гаметасын ғана береді және ол популяциядағы жиілікке байланысты, 
яғни (р²Аа)-ның жарты гаметасы (А), ал қалған жартысы (а) ,себебі 
популяцияда оның шоғырлануы (2рq) оның (рd) жартысы (А) болады және 
соншама (а) гаметасы жартысы (А) болады және соншама (а) гаметасы 

98 
(рq)болады. Генотипі (аа) болса гаметалар (а) ғана,ол популяцияда (q²), демек 
(а) гені бар гаметаларда соншама. 
Сонымен (А) гаметасының жалпы қатынасы р²+рq=p(р+q)=q себебі 
р+q=1; 
(а) гаметасы -рq+q²(р+q)=q.Бұл популяциядағы гаметалар құрамы 
рА+qa=1,алдыңғы ұрпақтардағыдай, яғни гомо және гетерозиготалар 
малдардың қатынасы өзгермейді. 
Белгі толық доминантты болса популяция осы белгі бойынша 2-ге 
бөлінеді, бір жартысы доминантты белгілер р²АА+2рqAa-дан, екіншісі-
рецессивті белгісі бар q² тұрады. Осыдан рецесивті белгінің қатынасы белгілі 
болса, гомозиготалы және гетерозиготалы доминанттылардың қатынасынан 
шығару оңай. Мысалы, ірі қараның популяциясында 16% сиырлар рецессивті 
қызыл түсті және 84%-доминантты қара болса, онда q²=0,16, осыдан түбір 
астынан q=0,4 аламыз. Ал рА+qa=1 болғандықтан рА=1-0,4=0,6 тең болады. 
Демек бұл популяцияда қара гомозиготалы сиырлар:р²=0,06²=0,36 болуы 
керек,ал гетерозигаталы қаралар: 2рq=0,62²=0,36 болуы популяцияның 
құрамы: 36% AA+48% Aa +16% aa болады. 
Харди-Вайнберг формуласын аутосомды аллельдердің тек бір жұбы 
есепке алынғанда, шағылысу және популяция да гаметалар үйлесулері 
кездейсоқ жүргенде, тіке және кері мутациялар сирек кездесіп, олар есепке 
алынбағанда, зерттеліп отырған популяция өкілдерінің саны көп болған 
жағдайда пайдалануға мүмкіндік туады. 

жүктеу/скачать 2.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: