Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

166 
Шоқан Домбауыл деген қалмақтың ханы дейді. Ноғайлының ханы 
Тарғынға қосып берген үш батырдың біреуі -Қарасай ұлы Көбен. 
Шоқанда Орақ ұлы Қарасай бұл Қарасай да да, Домбауыл 
сияқты ертегіден көшкен, «Орақ батырдың» жырынан «Ер Тарғын» 
жырына көшкен-ау, деймін. Қыр баласы. 15. 05. 23. М» [246, 62-66
б.
]. 
Міне, мұндағы ғылыми түсініктеменің берілуі жинақтың ғылыми 
сипатын танытса, сондай-ақ мәтіннің Ә:Бөкейханов тарапынан түрлі 
қысқарту мен өңдеуге түскендігін көрсетеді. Ал, бұл әлемдік 
фольклортану ғылымында мәтінді өзгертпеу шартының бұзылуына 
әкелді Демек бұл олардың арнайы фольклортанушылық білімі 
болмағандығымен және дәуір талабын өзінше ұғынуымен т.с.с. 
түсіндіріледі. 
Жырды, яғни фольклорды көркем шындық ретінде бағалау ғалым 
Ә.Бөкейханов тарапынан орын алған. Жырдағы түрлі тарихи 
оқиғаларды, бейнелерді, тіпті кездесетін жер-су аттарын т.с.с. 
түсіндіру мақсатында ғалым көптеген тарихи деректерді сараптаған. 
Бірақ келтірілген тарихи деректердің қайдан алынғаны
көрсетілмейді. Сондай-ақ түсініктеме ішінде ғалым ертегі жанры 
мен эпос жанры арасында, немесе бір жыр мен екінші бір жыр 
ішіндегі кездесетін батырлар есімдері арасыннда ұқсастық пен
төркіндестіктің тууы себебінің- олардың өзара кейіпкерлерінің
алмасуынан туу мүмкіндігін алға тартады. Демек бұдан ғалым 
Ә.Бөкейханұлы тарихи шындық пен көркем шындықты бір-бірінен 
ажырата білгендігі дәйектеледі. 
Сонымен қатар бұл кітаптың да әр 16 бетінен кейін «Ер Тарғын»-
2,3,4,5 деген белгілер қойылған. Кітап соңына қарай өз алдына бет 
көрсеткіштері бар мазмұны [246,67
б.
] да; «Ер Тарғын» жырындағы
кездесетін ел, ер, жер, су, қала, ат аттарының тізімі де берілген [246, 
67-70
б.
]. Кітап соңы баспаханада сатылатын кітап аттары мен оларды 
қай елді-мекеннен, кімдерден сатып алуға болатынын айғақтайтын 
жарнамамен аяқталған [246, 71-73
б.
]. 
Түйіп айтқанда, Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметі тұсында 
фольклорды жариялағанда: біріншіден, кітаптың атын, шыққан жерін, 
қаласын, жылын, баспахана мекен-жайын, жинаушы мен бастырушы 
есімдерін т.с.с. екі тілде, яғни қазақша-орыс тілдерінде берумен қатар, 
ара-тұра олардың кімнен жазылып алынғандығы да ескертілген. 
Екіншіден, кітаптың алғысөзі міндетті түрде сол кездегі саяси- қоғам 
қайраткерлерінің сөзімен бірге басылуы да кітап мазмұнына өз 
ықпалын тигізіп отырған. Үшіншіден, кітап соңы міндетті түрде 
ғылыми түсініктемемен, әрі жарнамамен бірге т.с.с. аяқталуы да әрі 
ғылыми-көпшілік сипатта жарияланған фольклор үлгілерінің арнайы 

167 
басылым түрі болумен қатар, әрі кезең талабына бейімделушілікті 
танытады. 
1924 жылы Мәскеу қаласында Нысамбай жыраудың «Кенесары-
Наурызбай» атты кітабы басылды [247]. Мұндағы мәтіннің жазып 
алушы Басығараұлы Жүсіпбек тарапынан өзгерістер мен түзетулерге 
ұшырауы т.с.с.- бәрі сол тұстағы фольклор мен ауыз әдебиеті 
үлгілерін жинауда, әрі жариялауда ғылым дамуындағы балаңдықтан 
кеткен кемшіліктерді айғақтайды. Кітаптың 5 беттік алғысөзін белгілі 
қоғам қайраткері Н.Төреқұловтың басқарма талаптары тұрғысынан 
жазған [247,2
б.
]. Тек, бір қызығы бұл деректер кітаптың ішінде 
кездеспейді, сыртқы мұқабадан кейін шығарма мәтіні бірден 7- 
беттен басталып кетеді. Ал, арадағы үшінші беттен жетінші бетке 
дейінгі кітап парақтарының жоқ болуы көңіл бөлерлік. Түсіп қалған 
деуге келіңкіремейді. Тіпті, кітап соңында берілген бет көрсеткіші бар 
мазмұнында 3-ші бет тұсында «басқармадан» деген ескерту де
сақталған [247, 73
б.
]. Демек Мәскеу қаласында орналасқан Ресейдің 
В.И.Ленин атындағы Ұлттық мемлекеттік кітапханасында сақтауда 
жатқан бұл кітаптың 5 бетінің болмауының екі себебі болуы мүмкін: 
біріншісі, не заман өзгерісіне сәйкес әдейілеп алынып тасталды деп 
есептеуге болады. Екінші себебі, кітаппен жұмыс істеген азаматтар 
тарапынан жоғалуы мүмкіндігін де естен шығармауымыз керек. 
Нұсқа іші 1-ден 156-ншы ретке дейінгі сандармен мағыналық 
жағынан ажыратылған 156 бөліктен тұрады. Жыр жолдарының 
шумақтары ажыратылмаған, ұйқасы, буын саны аралас келеді. 
Кітаптың әр 16 беті Кеңес үкіметі тұсында шыққан кітаптардағыдай: 
«Кенесары-2», «Кенесары-3», «Кенесары-4», «Кенесары-5» деп, бет 
соңына қарай белгіленіп отырған [248]. Шамасы, бұл басылымның 
көлемін ажырату үшін қажет болумен қатар, кітапты басуда да, 
шығаруда да, санын көбейтуде де баспахана тарапынан әрі
жаңылыспас үшін, әрі жұмысты жеңілдендіру үшін т.с.с. 
ойластырылған іс-шаралардың бірі болуы керек. 
Сонымен қатар кітапта қырғыздан қашып құтылып, елге келген 
Нысамбай жыраудың Кенесары мен Наурызбайды жоқтаған жыры да 
кірістірілген [247,67-71
б.
]. Нұсқаны жазып алған Басығараұлы 
Жүсіпбектің «Кенесары-Наурызбай» жырына қатысты енгізген 
қосымшасы да өз алдына жеке берілген [247, 71-72
б.
]. Қосымша 11 
буынды, 3 бунақты, 11 шумақтан тұрады. Бұл өлең жолдары Жүсіпбек 
Басығараұлының нұсқаны жазып алуына қатысты берген 
түсініктемесі ретінде және кейінгілерге арнаған өсиет тәрізді 
берілген. Яғни онда автордың мәтінді түзегені; маржанды жіпке 
тізгендей шығарманы реттегені; жасы кіші балаларға насихат 

168 
айтылғаны; әдеп сақтау; талап қылу; ұрлықты, алдауды қою; бір 
Алладан мұқтажыңды сұрай берсең де, пенде алдына телміріп 
баруыңды қой т.б. деген тәрізді үгіт-насихат сөздерінің кейінгілерге 
арналғаны ескертілген. Кітап соңында басылым кезінде техникалық 
себептермен кеткен, яғни басқарма тарапынан болмаған едәуір 
қателер тізбегі беріліп, мәтінді оқымастан бұрын ескертілген
жаңылыстармен танысу қажеттігі айтылған [247, 74-75
б.
]. Соңынан 
Ұлттар Комиссариаты қарауындағы Күншығыс баспасы басып 
шығарған кітаптар реті жарнамаланады [247, 76
б.
]. Демек Қазан 
төңкерісіне дейінгі кітап бастыруда, жариялауда болған жарнамалау, 
әрі тарату, әрі сату т.с.с. дәстүрі кейінгі Кеңес үкіметі тұсында да
сақталғанын танытады. Жалпы кітапқа осындай үлгілердің берілуі- 
сол кезде нарық шарттарының сақталғанын көрсетеді. Таралымы, 
таратылуы, сатылуы көрсетілуі т.б.- кеңес үкіметі тұсында 
фольклорды жинауда және жариялауда, сонымен бірге зерттеуде 
болған басты ерекшелікті танытады. 
1924 жылы Ташкент қаласында «Мұрат ақынның сөздері» атты 
кітап жарық көрді [249]. Кеңес үкіметі тұсында шыққан кітаптардан 
бұл үлгінің басты ерекшелігі: біріншісі, «Қазақтың ел әдебиетінен» 
деген айдармен басылым көруі; екіншісі, сыртқы мұқабасындағы 
барлық паспорттық деректер тек араб әрпінде берілуі. Кітап соңында 
мазмұны берілген, онда Мұрат ақынның 20 шақты туындысының 
тақырыптары мен беттік көрсеткіштері бар [249, 152
б.
]. Кітаптың 
1000 данамен басылым көргені турасындағы дерекпен бірге, «Мұрат 
ақын туралы қысқаша мағлұмат» беретін Досмұхамбетұлы Халелдің 
1923- нші жылдың 15-нші ноябрь күні жазған алғысөзі орын алған 
[249, 3-8
б.
]. Алғысөзде: Мөңке баласы Мұраттың 1843-нші жылы 
дүниеге келіп, 1906-ншы жылы 63 жасында опат болғаны; Кіші 
жүздегі Байұлы- Беріш деген рудың Қаратоқай деген Арысынан, 
Аққұлы деген бөлімінен тарайтыны; туған жері Орал облысы, Гурьев 
уезі Қарабау деген жер екендігі; ақынның жүрген жерлері- Бөкейлік, 
Орал, Маңғыстау маңайы екендігі тәрізді т.с.с. өмірбаяндық деректер 
жинақталған. Сондай-ақ Х.Досмұхамедұлының бұл алғысөзде 
Мұраттың ата-тегі мал баққан шаруақор деп көрсетуінен т.б. Кеңес 
үкіметі тұсында әдебиет пен мәдениет т.с.с. атаулыға «таптық» 
тұрғыда қарауға бейімделе бастауды көреміз. Бұдан кез-келген 
кітапты шығару үшін ақын-жазушылар өміріне таптық тұрғыдан қарау
міндетті бола бастағанын аңғару қиын емес. Одан әрі Мұраттың
туысқан ағасы Манайдың да ақын болғандығы; тіпті нағашылары 
Адай: Азамат, Саламат, Самет дегендердің заманында білімпаз, 
айтқыш адамдар екендігіне Х.Досмұхамедұлының назар аудартады. 

169 
Мұның бәрі де Мұрат Мөңкеұлының ақын болып қалыптасуына туған 
ортасы, ағайын- туысқандарының да т.б. әсері болғандығын 
танытады. 
Сонымен қатар ақын Мұраттың аз-кем оқығандығы; бала күнінен-
ақ өлең шығара бастағаны; заманындағы шешендермен 
айтысқандығы; ақындығымен қатар ескі сөздерді де айтумен өмір 
кешкендігі; ақын сөздерінің көбі осы кітапқа кірмегені; өлеңмен 
мақтаған кісісінің бірі Сырым батырдың немересі Қазыұлы Омар 
екендігі сөз болады. Сондай-ақ Мұраттың он жеті жасында Жылқышы 
деген ақынмен сөз қағысқаны; ескі тарихи сөздерді, елдің 
шежірелерін өте жақсы білгендігі; оның ақындығына жол сілтеген, 
ақыл-кеңес айтқан Есет би екендігі; Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, Асан 
қайғы, Қазтуған секілді өткен замандағы адамдар хақында көп 
өлеңдер шығарғаны т.с.с.- бәрі ғалым Х. Досмұхамедұлы тарапынан 
жан-жақты сарапталынған. 
Ғалым 
Х.Досмұхамедұлы 
Мұрат 
ақынның 
фольклорды 
орындаушылық шеберлігіне де тоқталады. Мәселен, «Қарасай-Қази» 
жырын Мұрат ақынның екі күндей айтатыны да ескертілген. Мұрат 
сөздерінде жерлердің аттары көп ұшырайтыны да, олардың көбі ескі 
атаулар екендігі де, тіпті сөз арасында кездесетін көптеген ерлер 
есімдерінің белгісіздігі де т.с.с. ғалым Х.Досмұхамедұлы тарапынан 
сөз болады.
Х.Досмұхамедұлы Мұрат ақынның, бір жағынан өткенді жетік 
білген шежіреші, әнші ретінде халықтың мұңын, елдің зарын 
толғайтын әлеуметшіл ақын екендігіне де т.б. көңіл бөледі. Мұрат 
ақын өлеңдерінде патша үкіметінің саясатының қазақ халқы мүддесіне 
қарсы бағытталғаны; ұлықтардың жақсы жерлерді тартып алғаны; ел 
қамын 
жегендердің 
қуғындалғаны, 
құртылғаны 
шынайы 
бейнеленген,- деген пікір айтады Х.Досмұхамедұлы.
Х.Досмұхамедұлы Мұрат ақын өлеңдерінде кездесетін орыс 
туралы айтылған кей сөздердің бүтін орыс еліне емес, керісінше 
патша үкіметінің ұлықтарына ғана арналғанын түсініп ескеруге 
шақырады. Демек, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында –ақ «ұлы орыс 
халқы» туралы теріс сөз, ой-пікір т.с.с. айтудың қаншалықты қауіпті, 
зиянды екендігін сол тұстағы қазақ зиялылары түсінсе керек. Сол 
себепті де сол тұстағы шығарылған қазақ кітаптары арасында ондай 
үлгілердің не басылмауы, не шыға қалған жағдайда өткір тұстары 
жұмсартылып берілгені, не оған саяси мән берілмеу жағын қарастыру 
үстем болғаны байқалады. Ендеше бұл өз кезегінде кез-келген 
мәселені шешу төңірегінде Мәскеуге жалтақтай қараудың негізі
қаланғандықты да аңдатады. 

170 
Алғысөз соңында ғалым Х.Досмұхамедұлы Мұрат ақын 
өлеңдерінің маңыздылығына тоқтала келе: «Мұрат сөздерінің елге 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: