Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| екіге бөлінген жігі ашылады»,- деуінен, біз ғалымның фольклор
бойынан адамзат тарихының іздерін тарихи тұрғыдан қарастырғанын көреміз [376, 50 б. ]. Ал, қоштасу-танысу үлгісіне зерттеуші мынадай анықтама береді: «Қыз ұзатқанда айтылатын өлеңнің бірі- қоштасу өлеңі. Ұзатылатын қыз көңіліндегі шын қайғыны білдіру керек. Туған ел, өскен жермен ақырғы айырылысу сағатында көздегі жасы, көңілдегі қайғымен арыздасқан, қоштасқан сөзін айтады»,- дейді [376, 51 б. ]. Демек, ғалым фольклорды халықты танудың құралы деп те қарағанын көреміз. «Батырлар әңгімесі» деп ғалым ол кезде эпостық жырлады атаған. Эпостың ішінде батырлар жыры, ғашықтық пен тарихи жыр қарастырылған [376, 56-106 б. ]. Мұндағы ғашықтық жыр ұғымы тек Х.Досмұхамедұлы еңбегінде (Қазақ халық әдебиеті. 1928.) кейінірек тұрмыстық жыр үлгісінде берілген. Мұнда алдымен «Едіге», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Нәрікұлы Шора батыр», «Қамбар батыр», «Алпамыс батыр» тәрізді жырлардың қысқаша қарасөзбен мазмұны берілген. Одан әрі ғалым олардың әрқайсысының мән-маңызына жеке-жеке тоқталады. Мұндағы ғалымның қазіргі қолданыстағы батырлар жыры ұғымын «әңгіме» жанры ретінде қарастырады. Бұл зерттеушінің фольклорды әдебиеттану тұрғысынан қарастырғанын танытады. Сондай-ақ мұнда: «батырлар әңгімесі» ескі заманнан басталатыны, жалпы оның түрік жұртына ортақ мұра болып табылатыны дұрыс айтылған. Көшпелі елдердің шабынгерлік, жауынгерлік кезіндегі, яғни құба қалмақ заманындағы т.б. батырлар арқасында ол кездегі тыныштық, амандық ылғи найзаның ұшы, білектің күшімен алынатыны мәлім. Елдің 292 сүйеніші қол бастаған батыры, ел бастаған ханы мен биі ел қиялында жоғары бағаланған. Болашақ батырдың дүниеге келуі әдеттегі адам тууынан өзгеше екені, олардың жаратылысына табиғаттың тылсым күш иелері, әулие, пері т.б. сияқтылар араласатын ерекшеліктері батырлар жырына тән екені жан-жақты қарастырылған. Жыр үлгілерін дәйектеуде ізденуші, көбінесе бұрыннан сақталған дәстүр үлгісі мен бергі заманда қосылған қосындының, яғни жамаудың аражігін ажырату үшін тарихи зерттеу әдісін көп қолданады. Кейбір жырларда, мәселен, «Едіге батыр» үлгісінде араб, парсы ертегілерінде кездесетін сюжет ұқсастықтары бар деуі [376, 6 б. ] т.б.- бәрі де ғалымның мәтіндердегі кездесетін сюжет сабақтастығын ажырату үшін типологиялық зерттеу әдісіне сүйенгені байқалады. Сонымен қатар жырда кездесетін басты қаһарман бейнелеріне, олардың сүйген жары, мінген аты- тұлпары, тіпті жыр оқиғасына, жер-су аттарына қатысты аңыз деректерді т.с.с. жан-жақты тарихи тұрғыдан сараптау жұмыстарын жүргізген. Демек сол заманның өзінде фольклордан тарихтың ізін, тарихи оқиғаны, ондағы жер-су, қала аттарын, тарихи тұлғаларды көп іздегені аңғарылады. Бұл сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымына орыс тарихи мектептің әсері басым болғанын көрсетеді. Дегенмен қазіргі кездегі зерттеушілер фольклордан тарихи оқиғаны іздеу дұрыс еместігі сөз болғанда, негізінен, тарихи оқиғаның ізі тек тарихи жырда ғана сақталады деген қорытындыға келіп отыр. Мұндағы Едіге батыр бейнесі талданғанда ғалым оларды әдеби образ деп қараған. Мәселен: «Едіге бұл әңгімеде түрік жұртының жақсысы, мінезді жақсы. Бұдан көрінеу жаулыққа, көрінеу қастыққа тез көрсететін қарсылық жоқ. Қуаныш пен қорқыныш, сүю мен жирену сияқты сезім билеген мінез жоқ. Ақылына билеткен, ішінде сыр сақтай білетін, кең сабырлы, қалталы батыр»,- деген [376, 60 б. ]. Әдеби бейнені талдаудағы тура мінездеу үлгісін қолданған. Бұдан кейінгі талданған жырлар («Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» т.б.) кейіпкерлерін ұнамды, ұнамсыз деп бөліп қарастырғанда, көбінесе олардың жағымды сипаттарына ғана тоқталады. М.Әуезов өзінің «Әдебиет тарихы» (Қызылорда, 1927) атты монографиясында «Ер Сайын» жырын « батырлар әңгімесі» ұғымында алып, негізгі қаһарманы- Ер Сайынның өзіндік ерекшеліктеріне: пірдің батасы, тілеуімен туып, пірдің қорғауымен тіршілік ететініне т.б. баса назар аудартады. Одан әрі жырдың қысқаша қара сөзбен баяндалған мазмұны беріледі [376, 85-87 б. ]. Жалпы мұнда қысқа да болсын (2 бет көлемінде) жырдың негізгі 293 сюжеттері толық баяндалған. Ғалым кітабының «Ер Сайын әңгімесінің мәнісі» атты бөлімінде бас қаһарманның жеке өз басына, жырдың шамамен шығу тарихына, жырдың мезгілдік-мекендік ерекшеліктеріне т.б. тоқталады. Сонымен қатар М.Әуезов Сайын бейнесіне ерекше назар аударғаны: баласыздық зарынан бастап батырдың ерекше тууы, пірлердің араласуы, жебеуі, түске кіріп аян беруі, тіпті дүниеге әлі келе қоймаған қаһарман есімдерін де түс арқылы нақты белгілеп атауы т.б. Сайынның қиындық көру себептері де біршама сөз болған: бірі-қолдаушы ата пірін ұмытқандығы себепті деп талданса; екіншісі- көнеден келе жатқан салт- дәстүрді орындамауы, яғни жауырыншының айтқан ақылына тоқтамауы; үшіншісі- ел батыры Қобыланды сияқты ағасына қарсы шығуы деп қарастырылады. Мұнда Сайын батырдың бас кемшілігі- батырлығы, ерлігінде т.б. емес, керісінше, өзінің мінез, бітім болмысында екендігін ғалым М.Әуезов былай түсіндіреді: «...Батыр құр ғана қол жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|