Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

176 
бағалы болуына күмән қылмаймыз. Бірақ «Тартуға» таза мектеп 
балаларының оқу кітабы деп қарау керек еді. Алайда мұғалім сайлау 
білсе, бастауыш мектептің соңғы сыныптарына, әсіресе, әдебиет 
теориясы оқылатын орта медреселерге һәм жалпы оқи білетін 
азаматқа «Тартудың» бірталай пайдасы тиер деп сенеміз» [253, 6
б.
].
Осы орайда мәтіннің түпнұсқасының барлығы араб әрпімен 
жазылғанын ескерген жөн. Жалпы, ХХ ғасырдың бірінші 
жартысында жарияланған бұл хрестоматияның маңыздылығы сонда: 
біріншіден, сол кезде жеткен фольклортану ғылымы талаптарына сай 
шығарылған, яғни алғысөзі, кіріспесі, бет ішіндегі түсініктемелері 
т.с.с. орын алған. Екіншіден, алғысөзде тек ғалым Ә.Диваевтың 
қысқаша 
өмірбаяны 
ғана 
берілмей, 
сондай-ақ 
оның 
фольклортанушылық еңбегі де біраз сөз болады. Үшіншіден, 
фольклордың барлық жанрын қамтыған бұл жинаққа кезінде басылым 
көрмеген жазбалардың кіргенін атап айту керек. Төртіншіден, 
хрестоматияның кіріспе сөзінде, сондай-ақ жинақтың практикалық, 
қолданбалы маңыздылығына назар аударылуы, тіпті қай пәндерді 
оқытқанда қолданыс табу қажеттілігі нақты көрсетілуі де орынды 
болды. Бесіншіден, еңбектің әрі фольклортанушы, әрі этнограф 
ғалымдарға т.б. дерек көзі болатыны дәйектелген. Мұның бәрі ХХ 
ғасырдың бірінші жартысында қазақ фольклорын әрі жариялауда, 
әрі насихаттауда, әрі оқу-ағарту ісінде жинақтың маңызы ерекше 
болғандығын діттейді. 
Жалпы, бұл жинақта қазақ фольклорының барлық түрі қамтылған 
деуге болады. Мәселен, ғалым Ә.Диваев жинаған беташар, жар-жар, 
жарамазан, жарамазаншының батасы, жоқтау [253, 7-34
б.
], бақсы 
өлең, бақсының сарыны (1 нұсқа), бақсының сарыны (2 нұсқа), бәдік,
толғау, бата, көңіл айту тәрізді 12 үлгіден тұратын тұрмыс-салт 
жырлары [253,151-192
б.
]; 27 ертегі [253, 34-151
б.
]; сонымен қатар
ырымдар [253, 193-197
б.
]; мақалдар [253, 197-205
б.
]; жұмбақтар [253, 
205-215
б.
] - бәрі де М.Жұмабаев тарапынан бір жерге жинақталып, 
жүйелене, жіктеле құрастырылғанын дәлелдейді. Бұл тұста 
мәтіндердің бірінің тұрмыс-салт жырлары екенін көрсету, ал 
екіншісінің ертегілер екендігін анықтау, яғни шығармалардың
жанрлық сипаты ажыратылып, бірінен соң бірі тізбектеліп берілуі- 
бәрі фольклортану ғылымындағы жетістіктері десек, ал жинақтың 
тақырыптық мазмұн көрсеткіші берілмеуі, (рас, жинақ соңында мәтін 
ішінде кеткен қателермен жасалған жұмыс кестесі, кітап құны,
таралым данасының көрсеткіштері бар) фольклорлық нұсқаның 
қағазға түсу ерекшелігін айқындайтын паспорттық деректерінің

177 
келтірілмеуі, болмауы т.б- бәрі сол тұстағы қазақ фольклортану 
ғылымының толысып бітпеу кемшіліктерінен арылмағанын да 
көрсетеді. Жалпы бұл жинаққа енген Ә.Диваев жинаған 42 нұсқаның 
17 үлгісі Кеңес үкіметі тұсында араб жазуынан кириллица таңбасына 
көшіріліп, қайта жарияланым көрген. Мәселен, «Қазақтың халық 
творчествосы» атты кітапта Ә.Диваев жинаған материалдың ғылыми 
басылымын дайындаған ғалымдар Ф.Оразаева мен Т.Сыдықовтар
ертегілерді өзара жеке топтап, оған: «Жалайдар хан мен Сағат» (1924 
жылғы жинақта «Жалайдар хан һәм Сағат» деп берілген-Н.Ж.), «Шық 
бермес Шығайбай», «Алдар көсе мен Алаша хан», «Суайт тазша», 
«Тоғыз таз», «Түлкі, тасбақа һәм кене», «Түлкі мен маймыл», 
«Ақылды етікші», «Үш ауыз сөз» тәрізді үлгілерді енгізсе [254]; салт 
өлеңдері тарауында «жоқтау», «бәдік», «көңіл айту» мәтіндерімен 
[254, 249-263
б.
] қатар, мақалдар мен жұмбақтарды да топтастырған
[254, 280-295
б.
]. Бұл басылымдардың біразы 1992 жылы Әбубәкір 
Диваев атынан шығарылған «Тарту» атты жинақта жинақталып 
берілген [255]. Мұнда жоғарыдағы 1989 жылы жинаққа енбей қалған, 
ал 1924 жылғы жинақта бар «ырымдар» атты еңбегі қамтылған [255, 
160-171
б.
]. Бұл мәтіндер 1957-1966 ж. 3 томдықта, Ә.Диваев (1964) 
жинағында жарық көрген. Бір таңданарлығы, бұл Кеңес үкіметі 
тұсында, яғни 1989 мен 1992-нші жылдарда шыққан жинақтардың 
соңында берілген ғылыми түсініктемелерінде ғалым Ә.Диваев 
жинаған фольклор үлгілерінің 1924 жылғы Ташкенттен белгілі ақын 
М.Жұмабаев құрастыруымен шыққан «Тарту» жинағының есімі еш
аталмайды. Оның себебі: кезінде «халық жауы» деген жаламен есімі 
де, еңбектері де т.с.с. зиянды деп табылған белгілі қазақ ақыны 
Мағжан Жұмабаевтың кеш (1989) ақталып, оның көп туындылары 
сол жылдардың өзінде беймәлім, белгісіз болғандығынан деп
санаймыз. Кеңес үкіметі тұсында есімі, еңбектері аталуына тиым 
салынып, соның салдарынан кезінде еңбектері ескерілмей, кешеңдеп 
зерттеле бастаған, күні кешеге дейін арнайы зерттеу нысанасына 
ілікпеген, қазақ фольклортану ғылымы тарихында ерекше орын 
алатын, тәуелсіздік арқасында ғана зерттеле бастаған қазақ
фольклортанушы-ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Ахмет 
Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлы, Әлихан Бөкейханұлы 
есімдерімен бірге Мағжан Жұмабаевтың да фольклортанушылық 
еңбектері де кешеңдеп ескеріле бастағанына бұл айқын дәлел бола 
алады. 
Осы орайда қанша жетілдік, ескердік десек те, түрлі мұрағаттағы
біраз нұсқаларды байқамау әлі де бар. Мәселен, жоғарыдағы 
жинақтарға енбей қалған ғалым Ә.Диваевтың әлі де 25 нұсқасы бар 

178 
екенін еске салғымыз келеді. Атап айтқанда, 1924 жылғы «Тарту» 
жинағында Ә.Диваев жинаған «Беташар» туындысы 7-8 буынды, 
аралас ұйқаста, 2 бунақта келе отырып, жинақтың 14 бетін қамтиды: 
«Таз кісілерге», «Жұрт билеген адамға», «Жомарт адамдарға», «Сараң 
байларға», «Мырза адамға», «Дүниеқорға», «Өтірікшіге», «Биге» 
деген тараушалардан тұратын 268 жыр жолдары жоғарыда аты 
аталған жинақтарға енбей қалған. Сондай-ақ «жар-жар»- 105 жол; 
«жарамазан»-153 жол; «жарамазанның батасы»-45 жол; «бақсы»- 402 
жол; «бақсының сарыны» (1 нұсқа)- 242 жол; «бақсының сарыны» (2 
нұсқа)-49 жол; «толғау»-59 жол; «бата»- 103 жол т.с.с. тәрізді
фольклор үлгілері де назардан тыс қалған.
Міне, мұндағы бақсы, бақсының сарыны, жарамазан, 
жарамазанның батасы т.с.с. атты фольклор үлгілерінің басылым
көрмеуі, Кеңес үкіметі тұсында дінге қарсы күрестің үнемі жүргізіліп 
тұрғанын ескерсек, ескі діни наным-сенімнің қалдығы ретінде бұл 
нұсқаларға онша көңіл бөлінбеуі әсерінен 1989 жылы да арыла алмау 
орын алғанын көрсетеді. Тек бұл аталғандар емес жоғарыдағы
жинақтарға (1989, 1992 жылғы) Ә.Диваев жинаған қазақ ертегілерінің
17 нұсқасының кірмей қалғаны да бар. Мұның ішіндегі «Бөрі» 
туындысы 44 өлең жолдарынан, «Надан тәуіп» үлгісі 36 өлең 
жолдарынан тұрса, ал қалғандары қара сөз түрінде келеді. 
Енді жоғарыдағы жинақтардағы мәтіндерді өзара салыстырайық. 
Екі жинақтағы (яғни 1924-ші жылғы мен 1989 –ншы жылғы) нұсқа 
иесі Ә.Диваев болғандықтан, оларда үлгі мазмұнында, сюжетінде 
айырмашылық жоқ. Мәселен, «Бозінген» ертегісін салыстыру үшін 
бірінші нұсқа ретінде 1924 жылғы «Тарту» жинағандағысын алып, 
екінші нұсқа есебінде 1989 жылғы «Қазақтың халық творчествосы» 
атты кітапты келтірейік. Мәселен, 1-нұсқа былай басталады: 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: