107-сурет. Сызықтық қиылыстыру 108-сурет. Қатар сызықтар тəсімі тəсімі
Қабырғалардың ұзындықтарын алдын ала координаталары арқылы есептеп алып, екі ұзындық өлшегіш таспаны А жəне В нүктелерінің үстіне нөлдік штрихтарын дəл келтіріп ұстап тұрады. Өлшегіш таспаларды S1, S2 нүктелерінде қиылысатын- дай етіп созады да, олардың қиылысу нүктесін қазықшамен бекітеді.
Сызықтық қиылыстыру нəтижесінде алынған С нүктесін, үшінші бір тірек қосынынан тексеріп алған жөн, мұнда үшбұрыш қабырғаларының қатесі 1–2 см аспауы керек. Кері жағдайда С нүктесінің орнын анықтауды қайталайды.
Сызықтық қиылыстыру əдісімен қадалау дəлдігі төмендегі формуламен бағаланады:
m S S
, (159)
m S 1 2
S 2
мұндағы
S1 S2 b .
2
Егер, S1 жəне S2 кесінділері тік бұрыш жасап қиылысатын болса, онда дəлдігі қарапайым формуламен есептеледі
m , (160)
Мысалы, С нүктесін қадалау үшін «египеттік үшбұрыш» (қа- бырғаларының қатынасы 3:4:5) құрылды делік, қабырғаларының
ұзындығы S1
= 9 м ; S2
=12 м; в=15 м жəне
mS 1:2000, сонда
S
(160) формулаға мəндерін қойсақ алатынымыз:
m 1
2000
7,5 мм.
Керек болған жағдайда a жəне b бұрыштарының мəндерін формула арқылы алуға болады:
cosa
S 2 b2 S 2
1 2 ; sina
2S1b
S 2 b2 S 2
1 cos2 ;
(161)
cosb
2 1
2S2b
; sinb
1 cos2 .
Қатар сызықтар əдісі. Қатар сызықтар əдісін осьтері тік бұрыш жасап қиылысатын өндіріс, гидротехникалық құрылыстар, тұрғын үйлер жəне басқа да ғимараттар мен құрылыстардың жобаларын жер бетіне қадалау кездерінде қолданады (108-сурет.) Жобалық С нүктесінің орнын теодолит аспабымен екі сызықты көздеу арқылы, сол екі сызықтың ( 1-2 жəне 3-4) қиылысқан нүктесі ретінде табады. С нүктесінің координаталары ( хС жəне уС) төмендегі теңдеуден табылады
xc x1 yc y1 ;
xc x3
yc y3 ,
(162)
x2 x1 y2 y1
x4 x3
y4 y3
мұндағы, х1, у1; х2, у2, х3, у3, х4, у4- 1-2 жəне 3-4 қиылысқан сызықтардың екі бастарының координаталары.
Қатар сызықтарды құрудың орташа квадраттық қатесі мына формуламен анықталады
ств п ц р в фок вн
m2 = m2 + m2 + m2 + m2 + m2 + m2 , (163)
мұндағы, mп – бастапқы берілімдер қатесі;
mц жəне m2р – аспапты центрлеу жəне редукциялау түзетулер;
mв – көздеу қатесі;
mфок – көздеу дүрбісінің фокустық арақашықтығын реттеу қатесі;
mвн – сыртқы əсерден болатын қате.
Бастапқы берілімдер қатесі mи дегеніміз – іргелес қадалау осьтерінің жобалық шамасынан алшақтығы жəне де ол осьтер
арасындағы қашықтықтан 1:10 000 – 25 000 қатынасындай шама. Бастапқы берілімдер қатесін, өте аз болғандықтан, ескермесе де болады.
Нүкте үстіне аспапты, рейканы жəне қаданы центрлеу (нүкте
үстіне дəл орнату) жəне редуциялау қатесі mр, осы күнгі жоғарғы дəлдікті теодолиттер мен көздеу құрылғыларды пайдалануда өте аз.
Көздеу қатесі келесі формуламен есептелінуі мүмкін
m = 20 d , (164)
в
мұндағы, n – аспап дүрбісінің үлкейту шамасы;
d – қадаланбақшы нүктемен аспапқа дейінгі қашықтық.
Мысалы, n = 20 жəне d = 200 м болған жағдайда көздеу қатесі тең болады
m = 20 1,41 200000
в 20 206265
»1,4 мм.
Яғни, көздеу қатесі аз болғандықтан, есепке алмаса да болады деген сөз.
Дүрбінің фокустық арақашықтығын реттеу қатесі mфок, қа- тар сызықтар əдісінде əртүрлі қашықтықтағы нүктелерге дүр-
біні бағыттап, оның фокустық арақашықтығын ретке келтіру
керек, сол себепті көздеу осіде қозғалысқа ұшырайды, яғни бастапқы жағдайынан бір шамаға ойысады. Жүргізілген ізде- ніс жұмыстарының нəтижесінде бұл қатенің 2// секундтан аспай- тындығы байқалған. Бұл қатені азайту үшін, қатар сызықтар əдісіндегі өлшеулерді көздеу дүрбісі тік қорабының (КП жəне КЛ) екі жағдайында жүргізу керек.
Көп жылдық тəжірибе қортындысында байқалғандай, қатар сызықтар əдісінде көбірек əсер ететіні қоршаған ортаның əсері-
нен болатын қате mвн, ол – бүйірлік рефракция құбылысы, яғни өлшеу сызығы бойында ауа қызуы əртүрлі. Ізденіс нəтижесінде
байқалғандай, құрылыс алаңында қатар сызықтарды бақылауда 300 м дейінгі қашықтықтағы ортаңғы нүктенің орналасу қатесі таңертеңгі жəне кешкі мезгілдерде 5 мм дейін өзгереді.
Достарыңызбен бөлісу: |
