Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
жүктеу/скачать 1.11 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде дәстүрлі шешендік сөздері, міне соңдай халық сақтаған, халық өңдеуінен өткен құнды мұралардың, асыл қазыналардың бірі болып табылады.
- (Орал, Гурьев, Семей, Қарағанды, т. б.) ғылыми экспеди цияларға шығып, ел аузынан жинаған нұсқалардан құралды.
- Васильев. «Образцы киргизской народной словесности...»
- Балтабай Адамбаев. ШЕШЕНДІК АРНАУ СӨЗДЕР Асанқайғы мен Әз Жәнібек
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
Алматы «Отау» 1992 Құрастырушыдан Қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі — шешендік өнер. Шешендік өнер– ақындық айтыс секілді қазақ әдебиетінің өзіндік ерекщелігін көрсететін негізгі жанрларының бірі. Әдетте, шешендік өнер айтыс —дауларда туып дамиды.Сондықтан елдің, ердің тағдыры сарапқа түсетін ,соғыс-бітім секілді маңызды мәселелер сөз болатын сот залдары,парламент сарайлары,сондай-ақ халық көп жиналатын астар мен тойлар,міне сондай сарамжал щещендер мен саяси қайраткерлер сөз сайысына түсетін ,сыннан өтетін және щынығып щындалатын орындар—форумдар болған.Есімдері әйгілі тілмар щещендердің көбінесе мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен,парламент мүщелерінен щығатыны кездейсоқ емес.Мәселен,ежелгі Афин щещені Демосфен,Рим щещені Цицерон әуелі адвокат ,кейін парламент басщылары болған.Ал ХІХ–ХХ ғасырларда өмір сүрген орыс шешендері П.А.Александров,Ф.Н.Плевако,А.Ф.Кониадвокаттар еді.Сол сияқты белгілі қазақ щещендері Төле Әлібекұлы(1663–1756),Қазыбек Келдібекұлы(1667–1763) және Әйтеке Бәйбекұлы (1682–1766) дау-жанжалды щешетін билер болған. Қазақ щещендігінің жалпы щещендік өнерден өзіндік ерекшеліктері бар.Ең алдымен қазақ щещендерінің сөздері ауызекі айтылып,ауызща таралған, қағазда емес,халық жадында сақталған.Сондықтан олар бастапқы қалпында емес,бізге, кейінгі ұрпаққа ұзын-ырғасы,үзік-жұрнағы ғана жеткен,олардың өзі де ауыздан ауызға ауыса жүріп,өңдеу-жөндеуге көп ұщыраған,әлденеще ұрпақтың ,талай таптың санасынан,сарабынан өткен,сөйтіп қысқарып,ұстарып,жалпы халық щығармасына айналған... Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша шығып,ауызша таралған.Қонақта ,немесе бір мәселені талқылау үстінде көп жасаған,кәрі құлақты қариялардың аузынан шыққан жүйрік ойлы,жүйелі сөздерді құйма құлақ талапты жастар,өнер қуған қыз-бозбала жаттап алып,жүрген-тұрған жерлерінде,ойын-жиындарда айта жүрген.Өзінің қажетіне,өмірдің тілегіне қарай жаңартып-жаңғыртып отырған.Қажетсіз қабыршағынан арылып,селкеу арқауы ширап,көптің көкейіне қонақтаған үлгілі сөз ғана сақталып,өмір сүрген.Заман тілегіне,халық мүддесіне жауап беретін баталы сөз,ақылды ойлар ғана халықпен бірге жасап,ұдайы жаңғырып,жасарып отырған. Шешендік сөздер ертегі- аңыздар мен халық поэзиясынан іріктеліп,сұрыпталып,бөліне отырып,халықтық бірыңғай әдеби тіліміздің қалыптасуына себепкер болған. Шешендік сөздердің сөйлем құрылысы мен сөздік құрамы,мазмұны,тұлғасы да қазіргі әдеби аса алшақ емес.Тек шешендік сөздердің сөздік қоры қазіргі әдеби тіліміздің сөздік қорынан әлдеқайда кем де кедей.Оның есесіне шешендік сөздер ауыз әдебиетінің басқа салаларымен қосылып,қазіргі қолданылып жүрген сөздігіміздің негізгі қоры,ұйытқысы есепті.Демек, шешендік сөздерді зерттеп-талдау,оқып-үйрену ана тіліміздің байлығын,сөйлем құрылысын,дұрыс сөйлеу заңын жетік білуімізге,сайып келгенде , әдеби тілімізді дамытып,ой-өрісімізді кеңейтуге себепші болмақ. Қазақ шешендік сөздері мазмұнына қарай,шешендік арнау , шешендік толғау, шешендік дау деп үш тарауға бөлінеді. Шешендік арнау адам арасындағы қарым –қатынасты, шешендік толғау халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді десек, шешендік дау қазақ қауымының заттық және рухани даулы мәселелерді реттейтін ежелгі әдет заңын бейнелейді. Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы,жесір дауы ,құн дауы,мал дауы және ар(намыс) дауы деп беске бөлеміз. Қалыптасқан мемлекеттігі ,қабылданған заңы жоқ феодалдық елде барлық дау-талап мәселесі калыс ағайынның қазылығымен,жол-жоба білетін тәжірибелі адамдарға жүгінумен шешілген.Халықтың осындай қарапайым тәжірибесінен қазылық институт,билік-төрелік айту дәстүрі,әдет заңы қалыптасқан. Ар дауы адамдар арасындағы намысты жыртумен шектелмейді.Жер,жесір,құн,барымта дауларының бәрінде де бір жағынан дүние-мүлік таласы болса,екінші жағынан атақ- абырой үшін тартыс жатады.Әсіресе,ел-елдің арасында жүргізілетін елшілік —келісім сөздерде елші ең алдымен елінің намысын қорғайды.Өйткені жердің бүтіндігі,елдің дербестігі,әр халықтың өзін -өзі билеу құқы және табан ақы,маңдай терімен тапқанына өз иелігі,т.б.сайып келгенде,әр халықтың ары мен намысы болып табылады. Қорытып айтқанда,шешендік сөздер,негізінде,халық даналығынан туған мұра,халықтың асыл қазынасы.Мазмұны халықтың бастан кешірген өмірін,арманы мен қиялын көрсетеді.Өмірге,дүниеге көзқарасын,ой-өрісін бейнелейді.Халық өзінің қиялдаған арманына қашан да жетемін деген сенімнен айрылмаған.Өмірдің сан алуан құбылыстарын бір-бірімен теңеп,салыстырып,болашағын болжап,қиялдап сөйлеген сөздер табысқа,жеңіске жетуге құлшындырып,рухтандырып отырған,қуаныш үстінде дем берущілік,реніш тұсында жұбатушылық қызмет атқарған. Шешендік сөздердің шеберлігі ,құндылығы сөз сайысында ,алқа топтың алдында бағаланған.Тарихи,қоғамдық жағдай өзгерсе,таптық жік ажырай келе,үстем тап өкілдері халық жасаған байлықты иемденіп қана қоймай,оның ғасырлар бойы жасаған рухани қазынасын да өзінің таптық мүддесі үщін пайдалануға тырысқан.Халықтың тапқырлық,шешендік сөздерін,әсіресе патриархалдық дәуірдің ру басы билері үйреніп,өз табының үстемдігін нығайтуға құрал ретінде қолданған. Сонымен бірге шешендік сөздер қазақтың cан ғасырлық өмірінің,бақытты болашақ үшін еңбекші бұқараның қанаушы тапқа қарсы жүргізген күресінің Жалпы қауым,кейде жеке адамдар атынан айтылатын ақылды,аталы сөздердің мол тараулары —шешендік арнау , шешендік толғау түрінде болса,екінші бір күрделі саласы шешендік даулар болып келеді. Мұндай дау тартысқа түсушілер сөзуар даугерлер мен оған қарсы тұрушы халық шешендері болған.Бізге жеткен шешендік сөздерден Майқы би,Аяз би,Жиренше шешен,Сырым батыр сияқты халық даналығын бойларына сіңірген,сөз өнерін еркін меңгерген оңдаған халық шешендерінің аты мәлім.Белгілі халық шешендері мен есімдері белгісіз дана қарт,шешен әйел,тапқыр бала,жарлы жігіттер атынан айтылатын шешендік сөздерге тән бір қасиет—шешендік,тапқырлығымен қатар,әділдігі,ойының айқындығы және халықтық сипаты. * * * Шешендік сөздер көбінесе түсінік сөзбен басталады.Түсінік сөзде айтылмыш шешендік сөздің нендей мәселемен байланысты,қандай жағдайда туғандығы мен кім айтқандығы баяндалады.Түсінік сөздің көркем болуы шарт емес,тек ықшам ,әрі түсінікті болуы шарт.Сондықтан да шешендік сөз құрамының бұл бөлімін айтушы ықтиярынша өзінің мүддесі мен мақсатына қарай өзгертіп,оқиғасын алмастырып,айтушысын ауыстырып жіберуге мүмкіндігі бар.Бір текстің бірнеше «авторы» болуының бір себебі осыдан.Түсінік сөздің өзі көркем болмағанымен,шешендік сөздің мағынасы мен көркемдік маңызын ұғыну үшін мәні зор. Әдетте шешендік сөз түсінініктен кейін немесе онымен аралас айтылады.Шешендік сөздің тілі көркем,мағынасы терең болумен бірге сөздері сұрыпталған,сөйлемдері қалыптасқан болып келеді,бірен- саран өзгерістер енгізу болмаса,түпнұсқаға түбегейлі өзгеріс жасау ақын,шешен адамдар болмаса,кез келген кісінің қолынан келе бермейді.Сондықтан түсінік сөздей емес,шешендік сөз әлдеқайда тұрақты келеді. Шешендік сөздерді құрылысына қарай термелі сөз,пернелі сөз деп екіге бөлуге болады.Құрылысы өлең-жырға ұқсас шешендік cөздерді термелі сөз дейміз.Шешендік термелі сөздің өлең-жырдан негізгі айырмасы –шешендік терме үшін буын-бунақ саны біркелкі болып келуі шарт емес.Оның үстіне шешендік термеде сөйлемнің ұйқасынан гөрі ырғағына,ішкі мағыналық байланысына назар салынады.Сондықтан да өлең-жырда буын толтыру,жол ұйқастыру үшін алынатын артық сөздер шешендік термеде болмайды,тек ең қажетті сөздер таңдап-талғап алынады. Шешендік терме түр жағынан ақ өлеңді еске түсіреді. Негізінде өлең-әнмен,жыр-әуенмен айтуға арналған.Ал шешендік терме әнге салып,әуенге қосуға келмейді.Оның есесіне шабытпен шапшаң жауаптасуға,ауызекі сөйлесуге ептейлі.Бірақ бұдан шешендік терме біркелкі буын,бірыңғай ұйқастан кащады деген ұғым тумасқа керек.Қайта шешендер сөздің мәнділігіне,дәлдігіне қарай іріктеп,сұрыптап алумен бірге олардың өзара ұйқасып,үндесіп келуіне үлкен мән берген. Көркем қара сөзбен айтылатын шешендік сөздерді пернелі сөз дейміз. Шешендік пернелі сөздің ерекшелігі сөздері сұрыпталған,сөйлемдері іріктелген,бірі мен бірі көлемі жағынан қарайлас ықшам келеді. Шешен кісі желдірте,екпіндеп сөйлеп отырғанда пернелі сөз бірде ұйқасып,бірде үндесіп,өлең сияқты естіледі. Термелі сөзге де,пернелі сөзге де ортақ,жалпы шешендік сөздерге тән бірнеше көркемдік ерекшеліктер бар.Ең алдымен шешендік сөздердің көлемі шағын,сөйлемі ықшам келеді дедік.Оның өзі сөзді қалыпқа құйғандай іріктеп алып,жаттап,жадында сақтауға да,керек кезінде жаңғыртуға да қолайлы ,тыңдаушысын жалықтырмай,зеріктірмей ұйытып,үйіріп әкетуге ыңғайлы. Өйткені «Көп сөз қола,аз сөз алтын» деп халық көп сөзді,бос сөзді жақтырмайды,одан гөрі тауып айтылған бір ауыз татымды сөзді артық санайды,жадында сақтап қалады. Бірақ,шешендік сөз-қысқа болғанымен мақал-мәтел емес,бір оқиғамен байланысты туған,белгілі адамдардың атынан айтылатын сөздер. Бұл қасиет шешендік сөзге сенім туғызады.Өмірге үйлес келу,тыңдаушыны иландыра білу-ауыз әдебиеті үшін де,жазба әдебиет үшін де қажетті қасиет. Шешендік сөздердің құндылығы тек шындығында емес,ойының тапқырлығында.Қиядан жол,қиыннан сөз табу-шешеннің бағалы қасиеті. «Көщерімді жел біледі,қонарымды сай біледі,соны сұрата жіберген хан ақымақ па,сұрай келген сен ақымақ па?»-деп Қаңбақ атынан ханға айтатын Жиреншенің сөзі-тапқырлық сөздің тамаша үлгісі.Шешендік сөздердің тартымдылығы тапқырлығымен бірге,дәлелдігіне,сөздерінің қисындылығына байланысты. Шешендік сөздердің тағы бір ерекшелігі-сөздері үйлес дыбыстары үндес келеді. Шешендік сөздердің сырын ашып,сынын келтіретін көркемдеу әдістерінің бірі-салыстыру,шендестіру тәсілі. «Бір оқты құлан көтереді,екі оқты бұлан көтереді» деп қазалы-қаралы жанды жаралы жануарға теңей жебеп-демеп сөйлеу шешендік сұлу сипат,сүйкімді мазмұн береді. Жақтағанын өсіре,даттағанын өшіре бейнелеу де щещендік сөздерді өткірлей,ұштай түсудің бір тәсілі. Шабытты шешен,шалымды жүйрік алқалаған топты аузына қаратып,қарсы жақты бастырмалатып пысын қашыру үшін белгілі мақал мәтелдерді жиі пайдаланады. Сонымен қазақ шешендік сөздері қиыннан қнысқан,өзіндік орны,көркемдік ерекшелігі бар халық ауыз әдебиетінің дербес,әрі бағалы жанры болып табылады.Шешендік өнер көрген-білгенді көкейге тоқып,көп үйренуді тілейтін,талай тартысқа түсіп,жалықпай жаттығу арқылы жетілетін өнер.Нағыз шешен үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз.Табанда тауып сөйлейтін тапқыр,топқа тайсалмай сөз бастайтын батыл,сөз сайысында саспайтын сабырлы болу қажет.Шешендік өнердің қиындығы туралы айтылған: Көш бастау қиын емес— Қонатын жерде су бар. Қол бастау қиын емес— Шабатын жерде жау бар. Шаршы топта сөз бастау қиын, Шещуін адам таппас дау бар,— дейтін сөз соңы аңғартады. Асылы шешен кісі өз заманының озат ойшылы,оқыған,оқымаса да көкейге тоқыған,саналы,білімді,мәдениетті азамат болуға тиіс. Бізге есімдері аңыз,әңгімелерден мәлім Аяз би мен Жиренше шешендер,Сырым мен Исатай батырлар сондай от ауызды,орақ тілді адамдар болған. Демек,шешендік сөздерді озат ойшылдар мен тілмар шешендер жасап,халық сынынан,ғасыр шындауынан өткізген,сөз өнерімен соғылған әдеби мұра,асыл қазына деуге болады. *** Қазақ шешендік сөздерін: шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау деп мазмұнына қарай үшке бөлдік.Осыған орай жинаққа енген сөз нұсқалары үш салаға бөлініп берілді. Шешендік арнау деген бөлімге біреу арнай айтқат әңгіме,сын,әзіл сөздері; шешендік толғауға' тақ- пақ —термемен айтылған тілек, өсиет, нақыл, толғау, тоқтау (естірту, көңіл айту) сөздер; ал шешендік дауға жер, жесір, құн, мал және ар-намыс дауларымен байланысты туған сөздер енді. Шешендік арнау сөздер — мазмұны мен түрі жағынан алғанда аңыз әңгімелерге жақын. Бірақ әңгімеге қарағанда шешеддік сөздің көлемі шағын келеді, мазмұны өсиет-насихатқа құрылады, баяндаудан гөрі мақал-нақыл сөздерге бейім болады. Құрамында қарасөз бен елең сөз араласып, алмасып отырады. Шешендік толғау сөздер тұрмыс-салт жырларына, ақындық толғау-термеге ұқсайды. Бірақ бұл үдсастық форма жағынан ғана, ал мазмұнына көз салсақ, шешендік толғауларда бастан-аяқ өсиет, ақыл айтылады, сөйлемдері тапқырлық ойға құрылады. Шешендік даулар көлемі шағын, оқиғалы әңгіме (новелла) сияқты. Бірақ мұнда оқиға мен кейіпкер сипатталмайды, сол оқиға тұсында туған «бір ауыз» тапқырлық ой, шешендік сөз айтылады. Зады, шешендік сөздер оқиғасы мен кейіп-керлерінің реалистігіне, сөйлем құрылысының шеберлігі мен тілінің көркемдігіне қарағанда ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке ең жақын тұрған жанры деуге болады. Мазмұны халыққа таныс, құрылысы қалыптасқан терең ойлы, көркем тілді, үлгілі сездер ғана шешендік сөз бола алады. Әрине, белгілі бір шешеннің сөзінен халық шешендігінің айырмасы үлкен. Ең алдымен халық шешендігі түгел сөз емес, тұтас сөздің түйіні, бір түйір дәні. Оның үстіне ондаған, жүздеген адамның өңдеуінен өтіп, халық арасына кең таралып, нақылға, тақпаққа айналып кеткен сөздер. Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп, халық қабылдаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің, әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан, толғауынан1 өтіп, шешендік сөз «тілге жеңіл, жүрекке жылы» тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады. Мазмұны терең, тілі көркем, ақылға қонымды, сезімге әсерлі сөз ғана шешендік сөз немесе аталы сөз деп аталады. Қазақ тарихында батыр-билердің, ақын-жазушылардың аталы, ұлгілі сөздерден үйренбегені, үлгі алмағаны жоқ. Махамбет пен Бұхар жыраудың толғаулары, өлең-жырлары, шешендік сөзге, тапқырлық ойға толы. Белгілі ағартушыларымыз Ыбырай Алтынсариннің, Шоқан Уәлихановтың еңбек-теріңен, әсіресе хаттарынан қазақтың дәстүрлі шешендік өнерінің әсері «мен мұндалап» турады. Әсіресе қазақ әдебиетінің классиктері Абай Құнанбаев пен Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармаларына ежелгі шешендік өнердің ықпалы айқын сезіледі. Өлең, дастандарын айтпағанда, Абайдың мақалмәтелдерге, нақыл-насихатқа бай қарасөздерінде халық шешендерінің үлгі-нұсқасы мол. Дәстүрлі шешендік өнердің белгілі қазақ совет жазушыларына тигізген әсері де аз емес, Ондай әсерлерді біз ең алдымен Мұхтар Әуезовтын, Ғабит Мусіреповтың алғашқы әңгімелері мен пьесаларынан көреміз. М. Әуезовтың «Еңлік-Кебек» пьесасынан, Ғ. Мүсіреповтың» Ана туралы аңыздарынан» шешендік сөздердің небір тамаша үлгілерін кездестіруге болады. Халық шешендік өнерінің осындай игі ықпалы Жамбыл Жабаев- тың, Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтың, Бейімбет Майлиннің, Сәбит Мұқановтың, Ғабиден Мұстафиннің, Әбілда Тәжібаевтың, Иса Байзақовтың, Асқар Тоқмағанбетовтың, Қасым Аманжоловтың, т. б. талантты ақын-жазушылардың шығармаларынан да табылады. Әлбетте, халық әдебиеті, соның, ішінде дәстүрлі шешендік өнер орнымен, творчество- лықпен қолдана білген жағдайда ғана пайдалы бола алады. Дәлірек айтқанда, шешендік сөздерден жүйелі ойлау, ойды ұстарту, дәлелді сөй- леу, сөзді қалай көркемдеу тәсілдерін үйренуге, ойынды кеңейтіп, ті- лінді байытуға болады. Ал шешендікке сырттай еліктеу немесе сөз арасында дайын үлгілерді орынды-орынсыз қыстырмалай беру оқушыға кері эсер етеді. Ауыз әдебиеті жазба әдебиетімізге, немесе керісінше қалай әсер етті, халық мұрасынан қай жазушы қалай, қаншалықты үлгі алды деген мә- селе — арнайы зерттеуді керек ететін, әдебиет зерттеушілерінің алдында тұрған проблемалык, мәселе. Біздің мақсатымыз реті келгенде дәстүрлі шешендік сөздердің қазақ көркем әдебиетінің қалыптасып дамуына, тез жетілуіне белгілі дәрежеде әсері, ықпалы болғандықтан тек атап қана өту. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде дәстүрлі шешендік сөздері, міне соңдай халық сақтаған, халық өңдеуінен өткен құнды мұралардың, асыл қазыналардың бірі болып табылады. * * * Жинақ дәстүрлік шешендік сөздердің оарлығын қамтымайды, құрас-тырушының «қазақтың дәстүрлі шешендік өнері және Сырым атымен байланысты сөздер» дейтің зерттеу жұмысын жазу үстінде жиған, аңықтаған нұсқалардың бір тобы. Бұл жинаққа Сырым батырдың атымен байланысты шешендік сөздер мен аңыз әңгімелердің бірсыпырасы кірді. Әлі анықтай түсуді керек ететін материалдарды былай қойғанда, осында енген сөздердің әр түрлі нұсқалары да бұл томнан алып қалынды. Жинақ негізінде, Қазақ ССР Ғылым Академиясының орталық ғылыми кітапханасындағы қолжазбалардан, М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорынан және құрастырушының әр түрлі облыстарға (Орал, Гурьев, Семей, Қарағанды, т. б.) ғылыми экспедицияларға шығып, ел аузынан жинаған нұсқалардан құралды. Сонымен қатар жинаққа мынадай еңбектерде кездесқен нұсқалар да енді: B. Р а д л о в. «Образцы народной литературы тюркских племен...», III часть, Киргизское наречие, СПБ, 1870. Ы. А л т ы н с а р и н. «Киргизская хрестоматия», Оренбург, 1879. . А. Васильев. «Образцы киргизской народной словесности...» М. Әуезов. Әдебиет тарихы, Қызылорда — Оренбург, 1898, Ташкент. 1927. C. Сейфуллин. Қазақ әдебиеті, І-кітап, Алматы, 1932, т. б. * * * Көбінесе шешендік сөздерде ат болмайды, пәленнің «сөзі», пәлен «былай деген екен» деп келеді. Сондықтан сөздерді бір-бірінен ажырату және есте сақтауды жеңілдету үшін ондай сөздерге мазмұнына лайық ат қойылды. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты шешендік сөздер де көп нұсқалы болады. Жинаққа сол қолда бар нұсқалардың ең толық, көркем дегендері алынды. Кейбір сездердегі шұбалаңқы баяндауларды қысқарту, басқа нұсқалармен салыстыра отырып, бірен-саран қалып кеткен сөздер мен сөйлемдерді толықтыру болмаса, алынған сөздің мазмұнына, құрылысына, тіліне елеулі өзгеріс жасалған жоқ. Жинақ негізінде бұрын-соңды басылмаған қолжазбадан құралды, мүмкіндігінше түп нұсқаның жазуға түскен бастапқы қалпын сақтауға тырыстық. Қазір колданудан шығып қалған көне сөздерге түсінік берілді. Жинаққа кірген сөздер «авторына», уақытына қарай емес, тақырыптық принциппен топталды. Тек кейбір тарихи адамдардың (Жиренше, Асан қайғы,Сырым, Досбол, Қазбек т. б.) атымен байланысты сөздер ғана мүмкіндігінше бөлінбей түзілді. Дәстүрлі шешендік сөздер фольклордың басқа түрлері сияқты көне мұра. Әр сөз өзі жасалған, таралған дәуірдін, қауымның дүниеге көзқарасын, ұғымын бейнелейді. Сондықтан кейбір сөзде құдайға, аруаққа сыйыну, әркімнің пірі, қыдыры болады деп сену секілді ұғымдар ұшырайды,хандар мен байлардың, әсіресе билер мен батырлардың есімдері жиі аталады. Жинақта түпнұсқаға қиянат жасамау үшін тексте кездесетін ондай ескілі-жаңалы ұғымдар, сол сияқты жер, су, ру, кісі аттары өзгеріссіз сол қалпында алынды. Тек қана бір нұсқаның ішінде жиі қайталанатын әдеби кейіпкер ретінде алынған адамдардык лауазымын көрсететін сөздерді («Хан», «сұлтан», «батыр», «би» т. б.) қайталаудан қашып, бір-екі жерде ғана атап, ықшамдап бердік. Шығыс дәстүрінде тарихи адамдардың аттарына туған жері (қаласы) қоса айтылатыны мәлім. Оның орнына көшпелі елдерде, соның бірі қазақта кісінің есіміне руын қоса (Үйсін Төле би, Адай Атақозы т. с. с.) айтылатын болған. Дәлірек айтқанда революцияға дейін қазақта ру аты фамилия орнына жүрген. Сондықтан кісі аттарымен бірге аталатын ру аты да сол қалпында берілді. Кейбір нұсқаларда біздің замандастарымызға лайық жаңа сөздер,жаңаша ұғымдар ұшырасады.Ол түсінікті де.Өйткені қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты шешендік-тапқырлық сөздер де, негізінде Октябрь революциясынан кейін жиналған;оны совет адамдары: ғалымдар,жазушылар, мұғалімдер,оқушылар,әр түрлі мамандықтағы қызметкерлер жазып алған. Сондықтан материалға жинаушының ойлау,сөйлеу (жазу) мәнері әсер етпеуі мүмкін емес.Мұндай жағдайда да құрастырушы ескі сөздерді «жаңартудан» саналы түрде бас тартқаны сияқты,кейбір стилистикалық,грамматикалық түзетулер жасалғаны болмаса,жаңа сөздерді де «ескіртуді» қажет деп таппады. Сөйтіп, «Шешендік сөздер» деген атпен оқырман қауымға ұсынылып отырған бұл жинақ бірыңғай шешендердің айтысын немесе билердің дауын бейнелемейді,сонымен бірге халық даналығынан туған асыл ойларды,өсиет- насихат сөздерді,өткір мысқыл,әзіл, тапқырлық сындарды т.б.қамтиды. Мұнда шешендік нақыл,тапқырлық сөздермен қатар ақындық терме,толғауларда аз емес.Құнттап қараған байыпты оқырман жинақтан тілі көркем,ойы терең сөздердің жақсы үлгілерін таба алмады. Балтабай Адамбаев. ШЕШЕНДІК АРНАУ СӨЗДЕР Асанқайғы мен Әз Жәнібек Асанқайғы қойға қошқар қоймай, жылқыға айғыр салмай, бура шөгермей, сиырды бұқасыз сақтап, малды үш жылға дейін ту қылып ауған екен. Сол ауып бара жатқан бетінде ноғайылының ханы Әз Жәнібекке кез болыпты. Бұрын үш тойына шақырғанда Асанқайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек айтыпты:
Ханымды үйіне шақырса, қарашаның үйіне кіріп шығуға намыс қылып керіліп, «әне барамын», «міне барамын» деп, ақыры бармапты. «Құрт, майдың алдын ханымға таттырмай кетпейміз» деп, әлгі байғұстар ханымды сарғайы күтіп көп уақыт көшпей отырып қалыпты. Күдердің күнінде ханым шығып, қазыханаға барып қайтып келе жатса, ханның кісі алтын бурасы қуыпты. Ханым сасқанынан, қараша үйге қойып кетіпті. Сонда шал байғұс айтқан екен:
Бура қуып келтірді. Қалжы-бұлжы дегізбей Тура қуып кетірді. Бастай көр қатын құртыңды, Сала көр қатын майыңды, депті. Сол айтқандай, үш тойыма шақырдым, келмедің. Ақыры қадірсіз, аяқсыз келдің-ау Асаным!
Айтасам білмейсің, Жайылып жатқан халың бар, Аймағын көздеп көрейсің. Қымыз ішіп қызарып, Мастанып қызып терлейсің. Өзіңнен басқа хан жоқтай, Өзеуреп неге сөйлейсің? Қорған салдың бейнет қып, Қызметшің атыр ішіп-жеп. Он сан ноғай бүлінді, Мұны неге білмейсің? Құладың құстың құлы еді, Тышқан жеп жүні түледі. Аққу құстың төресі, Ен жайлап көлде жүр еді. Аңдысып жүрген көп дұшпан, Еліңе жау боп келеді. Құлың кей сені өлтірер, Осыны Асан біледі, Мұны неге білмейсің? Осыны көрдім түсімде, Біл десе білмейсің. Әй, Жәнібек! Ойласаң. Қилы-қилы заман болмайма, Сауда жүрген ақ шортан, Қарағай басын шалмай ма? Мұны неге білмейсің? Айтқан тілді алмасаң, Енді мені көрмейсі! Асанқайғының айтқанына басын шұлғығаннан басқа хан дәнеме демепті. Сол жолы екеуі дос болып, жалғыз жетім Жанәліні сұрап алып қалыпты. жүктеу/скачать 1.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
