Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты


Кең қарын керек болса, кебежемен сөйлес, үлкен керек болса, түйемен сөйлес, сақалды керек болса, текемен сөйлес, ел



бет11/15
Дата09.06.2016
өлшемі1.11 Mb.
#123858
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15

Кең қарын керек болса, кебежемен сөйлес, үлкен керек болса, түйемен сөйлес, сақалды керек болса, текемен сөйлес, елші керек болса, менімен сөйлес,— дейді бала.

  • Сен елші боп келдің бе?— дейді Датқа таңданып.

    Ақсақ аяқты қиылтқалы келдім.

    Ақты көзді сылытқалы келдім.

    Арадағы жел сөзді құрытқалы келдім,— дейді бала.

    Иттерді неғе аттың?— дейді датқа ілік іздеп.



    • Тақсыр, осы елдің итінің үргенінен біздің елдің қойы үркіп далаға шығып кетіп, қасқыр қырып жүр,— дейді бала.

    • Сенің еліңе біздің елдің итінің дауысы қайдан же-
      теді?— дейді датқа.


    • Тақсыр, біздің елдің айғырының даусы сіздің елге қалай жетті?— дейді Мөңке бала сонда.

    Датқа жеңіліп, жолаушыларды бітім беріп қайтарған екен.


    ТҮБІНДЕ КӨРІКТІДЕН ТЕКТІ ОЗАР

    Уәлі ханның алдына Шал ақын қеліп отырса, үстіне бір жігіт «жалшы болып жүрген байым ұрды» деп жылап келіпті. Уәлі хан тұрып:

    Ақын, осының төрелігін сіз айтыңыз,— деп Шалға қарапты. Сонда Шал ақын жігітке қарап:



    Сен, қалшиғаннан қалшиып тұра берме,

    Байдың сөзін қисыққа бұра берме!

    Байға қарап:

    Ердің құны есепсіз кетпес деген,

    Қатын тілімен жалшыңды ұра берме.

    Шаба берсе жүйріктен берік озар,

    Ашуыңнан ақыльщ ерік озар.

    Көрікті бір тендес әйел алсаң,

    Түбінде көріктіден текті озар.

    Сұлу алған,

    Малшы жалдаған сенің өзің,

    Бәрі де өз жөнімен жүре азар!—

    депті.

    Тегінде, байдың жалшысын ұруы — әйелін қызғанғандық, әйелінің жалшыны жақтаған мінезі болса керек.

    АҚТАЙЛАҚ ШЕШЕН

    Халқы түзу болмаса хаң бола ма,

    Тірлікте бейнет тартііас жан бола ма?

    Қысқа күнде қырық алған қыран едім,

    Арықтаған тұлпарда сын бола ма?

    Жақсыға асың берсең сыйға болмас,

    Қазандағы ас қызғанып жылға болмас.

    Қыз дегенің қияда бір-ақ қоныс,

    Атадан ұл тумаса тұлға болмас.

    Қай күні ажал келеді пенде білмес,

    Шын әулие мүриті аза бермес.

    Ғазірейіл жан алғыш тура келсе,

    Мырзаны қайтейін деп қоя бермес,—

    дейді екен Ақтайлақ шешен.

    ** *

    Баласы Сабырбай бір күні отырып әкесіне:

    Әке, аяғыңыз жас ботаның аяғындай қаздаңдай ма, қалай?—деп кәрілігіне тигізе қалжыңдайды, Сонда



    Ақтайлақ:

    • Өз баламды сүйейін таз да болса,

    Өз малымды бағайын аз да болса,—

    дейді. Сонда Сабырбай аяғын айтқызбай:

    • Ақтайлақтан Сабырбай безбей ме екен,

    Қартайғанда әкесі қазба болса,—

    деп бұрып әкетіпті.
    * * *

    Жан денеге қонақ

    Жанды жебеген тамақ.

    Аласаны атқа санама,

    Жақсыны жатқа санама.

    Бір сынаған жаманды

    Екіншілей сынама.

    Тірлікте сыйласпаған туыс,

    Көзіңе құм құйылсын,

    Өлгенде өтірік жылама!—

    дейді екен Ақтайлақ шешен.

    * * *

    Төре тұқымдас Балпық деген кісі бір жерде кездескен-де Ақтайлаққа:

    • Сені мен Ақтайлақ екен дёсем, боқ тайлақ екенсің ғой,— дейді.

    • Сені мен Балпық екен десем, ақылы жоқ тантық екенсің той,— депті оған Ақтайлақ.

    • Пайғамбар ақ түйесін қайда жоғалтты, ал сен ақыл-ды болсаң соны айтшы,— депті Балпық.

    Ақ түйе жоғалтып іздеп жүрген пайғамбар көрге-нім жоқ, сен көрсең қагіе өзің айт, айтуға ақыл таппасаң, нақ туған жеріңе қайт,—депті Ақтайлақ,

    СЫРЫМҒА ҚАТЫСТЫ ШЕШЕНДІК СӨЗДЕР
    СЫРЫМҒА ҚАТЫСТЫ ШЕШЕНДІК СӨЗДЕР*

    Сырым Датов — XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген тарихи қайраткер. Сырым батырдың өмірі мен еңбегі Кіші жүздің Нүралы, Ералы, Есім хандарға қарсы ұлт-азаттық қозғалысымен тығыз бай-ланысты.

    Россияда Емельян Пугачев бастаған басыбайлы шаруалар көте-рілісі патша отаршыларының теіікісінде отырған «бұратана» халық-тардың да санасын оятып,. бүйірін қыздырды. Башқүрт, татар шаруа-лары сияқты қазақ еңбекшілері де екі жақты езгіге шыдай алмай, Сырым батырдың бастауымен 1783 жылы Нүралы ханға қарсы ашық күреске аттанды. Күрес 1797 жылға дейін розылды. Көтёрілісшілер Сы-рымпың басшылығымен Нұралыны таі<тан тайдырып, оның баласы Есім ханды олтірді. Шекара бекіністеріне шабуыл жасап, кейбір жазалаушы отрядтарды талқандады. Бірақ қозғалыс жеңіске жете алмады, жеңіліс тапты. Көтерілістің көсемі Сырым батыр Хиуаға барып паналап жүр-генде, 1802 жылы қаза тапты.

    Сырым батыр көтерілістің батыл басшысы ғана емес, рухтандырушы ділмэр шешені де болған. Ел аузында оның атына байланысты сақталған аңыз әңгіме, щешендік сөздер көп.

    БАЛА СЫРЫМ

    Сырым кішкене бала күнінде далада бір қарт кездесіп, оған сәлем беріпті. Сонда қарт:

    • Балам, аман ба? Кімнің баласысың?— депті.

    • Сенің балаңмын,--депті Сырым. Тағы сұрапты, Сырым әлгі сөзін тағы қайталапты. Үшке дейін сұрапты, Сырым сол жауабын үшке дейін қайталапты. Содан соң қарт:

    • Here менің балам боласың?— депті.

    • Е, неге сенің балаң болмаймын, өзің «балам, аман ба?» дедің ғой!»-- деппі Сырым сонда.


    ОТЫН ОЛЖА, СУ НҰРЛЫҚ

    Сырым 15 жасында бір құшақ отын құшақтап Нұралу ханның аулының сыртынан өтіп бара жатса, иығына шапан жамылып далада тұрған хан баланы шақырып алып:

    Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетеді, Ауыл сыртынан отын ұрлап, бала, есің неден кетіпеді?— дейді.

    - Тақсыр, даланың оты олжа, суы нұрлық, елдін, малы мен акысын жеу ұрлық,—- деп, Сырым жөніне жүре береді.

    БАЛА СЫРЫМ МЕН БИЛЕР

    Шеркеш руының бір үйір жылқысын Есентемірдің жігіттері барымталап кетеді. Соньшен екі ру араздасып, шеркеш тұрған би мен Есентемір Бөкен би хан алдында айтысуға кетіп бара жатып, жолда мал суарып жатқан балаға кездеседі. Аттарын суарып тұрьш билердің бірі:


    • Қатты жерге қақ тұрады деген не, Қатты адамға мал тұрады деген не?— дейді.

    Қарсы би оған жауап бере алмай ойланып қалады. Сонда қауға тартып тұрған бала:

    • Қатты жерге кақ тұрса,

    Шөп шықпайіын тақырдағы.

    Қатты адамға мал тұрса,

    Ақыреттен бейхабар пақырдағы,—

    дейді.

    Билер бір-біріне қарап, жүрейін деп жатқанда бала:

    • Уай, ағалар, жолдарыңыз болсын! Үйімде қартым бар. Кешке барғанда, кім көрдің, қандай жұмыспен жүр екен?— деп сұрайды. Сонда сіздер туралы не деймін?— дейді. Жолаушылар жөнін айтып жүріп кетеді. Жолаушы-лар құдықтан жүз қадамдай шыға бергенде, арттарынан бала жүгіріп келіп:

    • Уай, ағалар, мен сіздерден ақыл сұрай келдім. Бір тоқтым өлді, соны қайтсем сасытпай қажетке жаратамын,— дейді.

    • Тұз сеуіп, қақтап ал!—дейді билердің бірі.

    • Ет сасыса тұз себейін, тұз сасыса не себейін?— дейді бала.

    Билер баланың бетіне бажырая бір қарап, жауап бер-местен желе жөнеледі.

    Құдықтан көз көрім жер ұзап шыққан соң, Бөкен би атын бөгеп:

    • Тұрлан, мен ауылға қайтамын. Ақымды бермесең, саған ас болсын, әлгі баланың сөзі өңменімнен өтіп кетті. 30 тай үшін екі ел айтысып ханға барғанымыз ұят-ты,— деп бұрылып кетіпті. Артынан сұрастырса, әлгі бала Сырым екен.

    Арада бір жыл өткен соң Тұрлан Бөкенге сәлемдесіп:

    Бөке, тәуірсің бе?— дейді.



    • Отыз байталдың еті сенде, дерті менде болғанмен шүкір, жаман емеспін,—депті Бөкен. Тұрлан үш күннен кейін жылқыларын айдатып әкеп беріпті.

    СЫРЫМ МЕН ноқылық

    Кешке таман ауылға айдауға түйесін жинай алмай әбігер болып жүрген Сырымға бір шал кездесіп:

    Менің атым Қарабалық — ноқылық,



    Әй, бала, мына атты ұстай тұршы,

    Екінді намаз оқылық!—

    дейді.

    Менің түйе жинайтын кісім жоқ,



    Сенің намаздан басқа ісің жоқ,---

    деп бала түйесін айдап жүріп кетіпті.

    МАЛАЙСАРЫ МЕН СЫРЫМ

    Сырым он үш, он төрт жасвшда балалармен ойнап жүрсе, қасынан Қараман Тана Малайсары деген Нұралы ханның биі атпен өтіп бара жатыр екен.

    Аға, қай русың?— дейді Сырым сәлем беріп.

    • Қай руды білетін едің сен? Танамын,— дейді Ма-лайсары баланың сұрауына таңданып.

    • Тана болсаң: жеті үй Жиембетпісің, бес үй Бессары-мысың, алты үй Асанбысың, қарғыс алған ҚараманбысыҢ, қаңғып өскен Қарақұнанбысың, алғыс алған Қалқаман-бысың, Тананың қайсысың?— дейді Сырым.

    • Қаршадайынан қақсап тұрған мынау қандай бала?!— деп Малайсары жүріп кетіпті.

    * * *

    «Қадір би кісі ғой, Қадір жақсы ғой» деп әркімдер мақтай берген соң Сырым' Қадірді іздербарыптьь Үй сыр-тында, төбенің басында бір жапырайған қарт отыр екен. Соған сәлем беріп, көрісіп болған соң, қарт:

    • Кім баласысың?— дейді.

    • Дат баласымын, - дейді Сырым.

    • «Бір арба отыннан бір мүсіндік ағаш» деген осы екен-ау,— депті қарт сонда.

    • Өзіңді қазыналы шал деп келсем, қазымыр шал екенсін ғой,— деп Сырым бұрылып жүре беріпті.

    Сонда қарт:

    Ей, бала, тұра тұр,— деп шақырып алып,— мені қазынасыз десең халқымнан сұра, қазымыр десең қатынымнан сұра,— деп, Сырымға батасын беріпті.

    СЫРЫМНЫҢ СЫННАН ӨТУІ

    Айшуақ, Есім хандардың тұсында Сырым жаңа атағы шығып келе жатқан жігіт екен. Хандар мен^ билер Сы-рымды сынамақ болып бір жиында Сырымды табақ тартып, ет жасау жұмысына қосады. Ол күнде өлген адамға бірнеше мал сойып байлар ас береді екен. Сырым еттіжасағанда хандар мен билерге, төрелер мен байларға, балалар мен әйелдерге ішек-қарыңды бірдей етіп табаққа салады. Хандар билер, байлар:

    • Бұл табаққа ішек-қарын салған кім?— деп Сырымды шақыртып алып,— табаққа ішек-қарын салып, бізді әйел дедің бе, немесе мазақ еткің келді ме? Бұл үшін сені айыпқа бұйырайыз,— дейді. Сонда Сырым:

    • Еркек әйелден шығады, ет ішек-қарыннан шығады. Егерде менің айтқаным дұрыс болса кімдер айыпты болар екен?—дейді.

    Әкімдер сөзге еш нәрсе дей алмайды. Сырымды іштері нен жаратпай қалады.

    ҚАЙҒЫСЫЗ ХАН СЕМІЗ

    (І-нұсқа)

    Сырым жаңа атқа міңген жастау кезінде Нұралы ханды көргелі ханның ордасына барады, «кімсің» деген ханға «Сырыммын» деп жауап береді. Сонда хан:

    • «Сырым — Сырым» деген атың жер жарады. Өзің кішкентай ғана арық бала екенсің ғой,— дейді.

    Сонда Сырым:

    • Иә, мен арықпын. Себебі, патша мен сен сияқты хандар қазақты қонысынан айырып, құмға кірді, жақсы судың бойын орыстарға әперді. Қазақтың қонысын қалай қайтарып аламын деп бір түнде тоғыз оянып, тоқсан толғанып арып болдым. Бұрынғының айтқаны бар емес пе:

    «Өлеңді жерде өгіз семіз,

    Өлімді жерде молда семіз,

    Қаралысында қатын семіз,

    Қайғысызында хан семіз» деп.

    Сен қайғысыз жансың,

    Мен жаралы аңмын,

    Мен арық болмай кім арық болады?—

    депті Сырым батыр.

    АТА ТҰРЫП ¥Л СӨЙЛЕСЕ ЕРЖЕТКЕН БОЛАР

    Сырым 26 жасында бір жолдасымен Нұралы ханңың үйіне барса, хан Қараман тана Малайсарымен сөйлесіп отыр екен.

    • Балалар, аман ба,— депті де, елемей өздері сөйлесе беріпті. Сырым жолдасына дауыстап:

    • Жүр кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой,— дейді.

    Сонда Малайсары жалт қарап:

    • Ата тұрып ұл сөйлегеннен без,

    Ана тұрып қыз сөйлегеннен без.

    Сырнайдай сарнаған мына бала кім еді?— -

    дейді.

    • Ата тұрып ұл сөйлесе ержеткені болар,

    Ана тұрып қыз сөйлесе, бойжеткені болар.

    Ата балаға кесір болса, кері кеткені болар,—

    дейді Сырым.

    • Сен толған екенсің, мен тозған екенмін,— деп Малайсары сонда Сырымды қасына шақырған екен.


    ШАЛДЫҢ ҮШ ТҮРІ БАР

    Сырым Бөкен биге сәлем бере барса, қарт:

    • Қай баласың? -депті.

    • Даттың баласымын,— депті Сырым.

    • Қой баға алмайтын жаманнан да қолақпандай ұл туады екен-ау!—дейді Бөкен.

    • Отындық ағаштан оқтық мүскін шығады деген қайда? Шалдың үш түрі болады деуші еді: қадірсіз шал, қазымыр шал, қыдырма шал. Өзің соның қайсысысың?— депті Сырым.

    Сонда Бөкен қарт селк етіп:

    Балам, қадірсіз десең халқымнан сұра, қазымыр десең, қатынымнан сұра, қыдырма десең көршімнен сұра?— депті.

    БІР ЖІГІТ БАР ТЕК ЖАТАДЫ

    Сырым екі жолдасымен Көсеу бидің үйіне қоныпты. Би үйінде екен. Сырым «суық тиіп жүр еді» деп үйге жатыпты да, жолдастары түнде ат-көлік көздейміз деп далаға жатыпты.

    Әкесі шәугім алып тысқа шығып кеткенде, төрге Сырымға төсек салып жатқан бидің қызы:

    Мырза, бір жігіт бар тек жатады,



    Ондай жігіт жиі кеп жатады.

    Бір жігіт бар бірдеме деп жатады,

    Барлық сыйын бір-ақ рет жеп жатады,—

    дейді. Сонда Сырым:

    Бүгінгі қалауынды ал,



    Келесіде сөзіңде қал?—

    деп теріс қарап жатып,таң ата бір-ақ ояныпты.

    СЫРЫМНЫҢ ЕКІ РЕТ СӨЗДЕН ЖЕҢІЛУІ

    Сырым жолаушылап келе жатып бір үйге қонса, бір келіншек шай құйып отырады. Келіншектің өзі жас, күйеуі қарт адам екен. Сырым жолдасына қарап:

    Япырай, аққудың қасында жапалақ жараспайды екен-ау!— дейді. Сонда келіншек сөзге түсіне қойып:

    • Батыр, сіз бір кезде тай жейтін Сырым едіңіз, енді қой жейтін Сырым болдыңыз, әр нәрсе өз уағында емес пе?— депті.


    * * *

    Сырым бір жақтан шөлдеп келе жатып, бір үйден сусын ішіпті.

    • Япырай, бір аяқ сусын бір кісінің құны екен ғой!— депті Сырым маңдайының терін сүртіп.

    Жоқ батыр, бір аяқ сусын бір емес, екі кісінің құны. Бұл сусын табылмаса шөлдеп сіз де өлер едіңіз, ұялып мен де өлер едім,— депті үй иесі.

    БӨКЕН ҚАРТТЫҢ СЫРЫМҒА БЕРГЕҢ БАТАСЫ

    Сырым жас. кезінде Есентемір Бөкен биге батасын алайын және ақыл сұрайын деп ат, шапан алып барады. Барып қонақ болғаннан кейін Бөкен би Сырымнаң келген жұмысын сұрайды. Сонда Сырым:

    • Мен, біріншіден, сіздің батаңызды алайын деп келдім, екіншіден, әр түрлі ақыл сұрайын деп келдім,— дейді.

    Сонда Бөкен «саған батамды берейін, сен жас болғанмен елге бас болғандай бала екенсің»—деп, бата береді:

    Арқаң көп мінгеннен жауыр болсын,



    Мінезің қара жерден ауыр болсын.

    Өддең жоқ — бауыр болсын,

    Құлағыңнан сьібыр кетпесін,

    Жасың алпысқа жетпесін,—

    дейді. Батасын бергеннен кейің: «Мен не десем бәрінің де мағынасы бар, қалай түсіндің, өзіме айырып бер»—дейді Бөкен қарт.

    Сонда Сырым:

    • Арқаң көп мінгеннен жауыр болсын дегенің — халық үшін жұмыс жаса, хальіқты өзіңе тарта біл — деге-нің. Мінезің қара жерден ауыр болсын дегенің — беріден ойлама, әріден ойла, салмақты бол, жеңіл болма дегенің. Өкпең жоқ бауыр болсын дегенің — не болса соған өкпе-леп, инені жіпке тізіп өкпешіл болма — дегенің. Құла-ғыңнан сыбыр кетпесін дегенің — ел арасында дау-жанжал көп кездеседЬ сол мәселені өзің шешіп, ақ-қарасын айырып, дұрыс төресін бере біл — дегенің. Жасың алпысқа жетпесін деген батаңызға түсіне алмадым,— депті.

    Сонда Бөкен қарт Сырымға:

    • Мен сенен құдайдың берген жасын-қызғанам ба, жүз алпысқа кел. Мен жасым сексен төртке келді. Жасым алпысқа қелгелі алты бәлеге тап болдым. Мен сені сол алты бәледен аулақ болсын деп едім. Олар мыналар: Үлкен үйге кіре алмадым, кіші үйге сыя алмадым. Қара сақалды әкем болды, қара шашты шешем болды. Ауру келді, кәрілік жеңді,— міне, алты бәле деген осы,— дейді.

    Сонда Сырым батыр:

    • Үлкен үйге кіре алмадым дегеніңіз, адамның қатары кетеді, баратын үйі таусылады; кіші үйге сыя алмадым дегеніңіз өзінен жасы кіші адамдардьщ үйіне жасы үлкен адам шақырусыз бара алмайды. Қара сақалды әкем дегені-ңіз өзіңнен туған ақылсыз бала, есейген соң әкенің тілін алмайды, әкесін дұрыс баға білмейді. Бір сөз айтсаң бетіңді қайырып тастайды. Қара шашты шешем дегеніңіз сол ба-ланың әйелі, келініңіз, «осы шалға не кереіс екен, берген асты ішіп жата бермей» дейтін шығар. Ауру мен кәрілік түсінікті ғрй,— депті. «Бақытты бол, балам, дұрыс шеш-тің»— дейді сонда Бөкен қарт.

    Сырым Бөкен биден «қатты жерге қақ тұрады, қатты адамға мал тұрады» дейді, осы не сөз?»—деп сұрапты. Сонда Бөкен: ;

    Қатты адамға мал тұрар қайырымы жоқ кәпір болса. Қатты жерге қақ тұрар, шөп шықпайтын тақыр болса,—



    деген екен. Сырым «жігіттің Дос пен қасын қалай айырады?»— деп сұрайды, Сонда Бөкен:

    Досың алыста, қасың жақында, жаман туысқаннан жақсы жолдас артық,— дейді. Сырым: «Пайда мен зиянды қалай айыруға болады» деп сұрайды. Сонда Бөкен: «Пайда мен зиянды айыру қиын. Пайда дегенім зиян болды, зиян дегенім пайда болды. Ол айыптың ісі» дейді. Сырым Бөкен бидің батасын алып, ат-шапанын беріп, жүрейін деп тұрғанда Сырымға қарап Бөкен басын шерткен екен.



    Сырым оған аузын ашып, тілін көрсетіпті. Сонымен Сырым Бөкенмен бақылдасып, ақылдасып аттанады. Сырымның қасындағы жолдастары Сырымға «Бөкең сізге неге басын шертті, оған сен аузынды ашып, тіліңді шығардың, оның не?»—дейді. Сонда Сырым: «Ол кісінің маған басын шерткені —«басқа бәле қайдан келеді» деген жұмбағы еді, мен оған тілімді шығарғаным «басқа бәле қызыл тілден келеді дегенім»—депті.

    МӘНСТІҢ ДЕ МӘНІСІ БАР

    Сырым бір жолдасымен жолаушлап келе жатып бір үйге түссе, үйде сүйегі сұлу, тусі сүйкімді жас келіншек отыр екен. Сырым ішінен: «Шіркін-ай, мына келіншектің күйеуі қандай екен»—деп ойлайды. Кешке таман көзге қораш шал келеді. Сұлу келіншектің күйеуі сол болып шығады.

    Сонда Сырым шаңыраққа қарап отырып:

    Мәністін де мәнісі бар.



    Жаманның мэәніспенен не ісі бар?

    Құладын құс акқу іледі,

    Оның да не әдісі бар?—

    дейді.

    Кіріп-шыққанда жас жігітке көзінің қиығын салып жүрген келіншек түсіне қойып:

    Мәністің де мәнісі бар,



    Жаманның мәніспенен не ісі бар?

    Құладын қу ілсе әдісі бар,

    Тағы бір ақку кұстан дәмесі бар,—

    ден, екі әйеддің бірі болғалы тұрған өзінің жайын сездіріпті.

    ӘЙЕЛДІ ҚОРСЫНБАҢДАР.

    Алыс жолдан үй ішін сағынып келе жатып, аулына жақындағанда Сырым жолдастарына:

    • Қаттырақ жүріңдер, бүгін ауылға жете қонайық,— дейді.

    Сырымпың әйелі ажарсыздау адам екен. Жолдастары соны әзілдеп, Сырымға естіртпеген болып:

    • Басқа кісі асықса дұрыс, ал осы Сырым қай әдемі әйеліне асығып келеді екен!— депті.

    Бұл сөзді құлағы шалып қалған Сырым:

    Жігіттер, әйелді қорсынбаңдар,

    Әйелсіз ерге күй бітпейді.

    Қойды «қой» деп қомсынбаңдар,

    Қойсыз елге үй бітпейді.

    Астымдағы қара атым — тұлпарым,

    Қасымдағы қара әйелім -- сұңқарым,--

    деп желе жөнелген екен.

    ТАБЫЛДЫРЫҚТАН БИІК ТАУ ЖОҚ
    Нұралыны шаппақ болып жүргенде, Сырым батырға ағайындары бөгет жасай беріпті. Сонда Сырым: «Табалдырықтан биік тау жоқ, жаман ағайыңнан берік тау жоқ» деген екен.

    СЫРЫМНЫҢ МӨҢКЕНІ ЖЕҢУІ

    (2-нұсқа)

    Сырымға бір жолаушы «Шекті елінің бір малшысы сізге «бере сал» деп еді,:—деп екі жапырақ ескі шүберек береді. Сырым шүберекті Тана Қоске би мен Бөкен биге көрсетеді. Сонда Бөкен би былай дейді:

    • Мынаны шаршылап кесіпті-ау! Шаршының шеті екен. «Басым байлаулы, аяғым тұсаулы» дейді ғой шамасы. Мынаны үшкілдеп кесіпті, көйлектің шеті-ау, сірә! Адамның тәніне көйлектен жақын не бар? Сенің тәнің, ренің сүйегің-мін дейді ғой!

    • Бұл біздің елдің шектіде қорлық-кемдікте жүрген бір әйел адамы болар. Сырым, сен барып алып қайт. Көзіңе шарапшын ки, қарт-жас екеніңді білдірме, айтыса қалса Мөңкенің алдына бар,— дейді Қоске қарт.

    Сырым шекті еліне барып, «осы елге бір қарындасым еріксіз кеткен екен, алыр қайтайын деп келдім» деген соң, шектінің билері: «Адамыңның ата-тегін, аты-жөнін айт» дейді. Сырым атай алмайды. «Ендеше, саған ел аралатпай-мыз, адам бермейміз»—дейді. Сырым айтысып Мөңкенің алдына барады. Мөңке:

    • Сырым, қуып келгенің қара дау екен, қараңғы билік беремін,— депті.

    • Разымын,— дейді Сырым.

    • Сырымға киіміндей киім кигізіп, атындай ат мін-гізіп, қырық жігіт қосыңдар. Сырымның қарындасының қасына бір түсті киіндіріп қырық қыз-келіншек қойындар. Аулына барғанда қарындасы ағасын танып атын ұстаса, қарындасын қайырындар, жаңылса жазығы өзіне,, адам бермеңдер,— деп билік қылады.

    Сырым қырық кісімен аулына жетіп барғанда:

    • Батыр ағам, аман келдің бе?—деп қарындасы Сырымның шылауына орала кетеді.

    Бұл — Байұлынан шектінің ұрылары барымтаға әкеткен Дәуіт қызы Нұрғаным еді. Мөңке би Нұрғанымнан:

    • Сен осынша көптіңішінен ағаңды қалай таныдың?— дегенде:


    • Достарыңызбен бөлісу:
  • 1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




    ©dereksiz.org 2024
    әкімшілігінің қараңыз

        Басты бет