Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі

Үшінші жылдың соңында : 1* (1+0,1) *3=1,33 теңге болады.

Егер де бүгін 250 теңгені жылдық 10 пайызбен 8 жылға салатын болсақ, онда бұл салым 250*(1,1)*8=535,90 теңге алып келеді.

Ағымдағы құн – болашақ ақша ағымының дисконтталған құны. Дисконттау әдісін қолдана отырып, біз болашақ ақша ағымының ағымдағы құнын біле аламыз, яғни болашақта белгілі бір мөлшерлеме бойынша белгілі бір соманы алу үшін қазір қанша қаражат салу керектігін біле аламыз.

Ағымдағы келтірілген құнды есептеу үшін келесі формула қолданылады:

FV – инвестицияның болашақ құны;

PV – ағымдағы құн;

r - ағымдағы пайыздық мөлшерлеме;

n – пайыздарды есептеу жиілігі.

Мысал. 5 жылдан кейін 1 теңге алу үшін жылдық 10 пайызбен салатын қазіргі сомамызды анықтау керек, сонда / (1.10) = 1 / 1,61051 = 0,62092.

Алынған нәтиже 5 жылдан кейін 1 теңге алуымыз үшін, біз 0.62092 теңгені жылдық 10 пайызбен салуымыз керектігін көрсетіп тұр. Егер 1000 теңге алғымыз келсе (1000) * (0,62092) = 620,92 теңге салуымыз керек.

Таза келтірілген құн келтірілген құн мен мерзімі жақын ақша қаражаты ағымының қосындысына тең.

, мұндағы,

Со – мерзімі жақын ақша қаражаты ағымы;

С – егер мерзімі жақын ақша қаражатының ағымы инвестициялар, яғни ақша қаражатының кері ағыны болса, онда теріс мәнді болады.

Активтер құнын анықтаудың қалған төрт әдісі таза келтірілген құнының бәсекелестері болып табылады. Әрқайсысые жеке қарастырамыз.

Кейбір компаниялар инвестициялық шешім жасағанда, белгілі бір мерзім ішінде алғашқы инвестициялар өзінің құнын қайтаратын жобалармен ғана жұмыс істейді. Өзінің құнын қайтару (өзін-өзі ақтау) әдісі тар мақсатты болып табылады. Бұл әдісте өзін-өзі ақтау кезеңінде ақшалай қаражаттың қалыптасу тәртібі есепке алынбайды және де болашақ ақша ағымдары тіптен қарастырылмайды. Яғни бұл әдіс балама шығындарды қарастырмайды.

Пайдалылық коэффициенті = PV / - Co

Бұл әдіс жобаны дисконтталған болашақ ақша ағымдарының инвестицияға қатынасы бірден үлкен болған жағдайда қабылдау қажет. Яғни компаниялар оң мәнді таза келтірілген құны бар жобаларды қабылдауы қажет. Бұл коэффициенттің жалғыз кемшілігі – келтірілген құн секілді қасиеті жоқтығында. Сондықтан да жобаны қабылдау барысында аса мұқият болу қажет.
2. Аннуитет. Аннуитеттің болашақтағы және ағымдағы құны.
Көп жағдайда бұл бір жолғы төлем емес, белгілі бір кезең ішіндегі ақшалай түсімдердің тізбегі болып табылады. Бұл табыстар мен шығыстардың сериясы не болмаса тұрақты және тұрақсыз жарналары, әр түрлі қорлар құны, инвестициялық операциялардан түскен пайыздар, т.б. Бұндай тізбек – төлемдер ағыны деп аталады.

Аннуитет (немесе қаржылық рента) – белгілі бір жылдар ішіндегі тізбекті төлемдер арасында әр түрлі интервалдары бар біржақты бағытталған төлемдер ағыны.

Аннуитет теориясы қаржылық математиканың маңызды бөлігі болып табылады. Ол бағалы қағаздың табыстылығы мәселелері не болмаса инвестициялық талдауда, тағы басқа жағдайларда қолданылады. Аннуитеттің кең тараған үлгілері: зейнетақы қорларына қосылатын жарналар, ұзақ мерзімді несиені өтеу, бағалы қағаздар бойынша пайыздарды төлеу, т.б. Аннуитеттер келесі сипаттарына байланысты өзара ажыратылады:

• 
  әрбір жеке төлемнің мөлшеріне;
  
• 
  тізбекті төлемдердің арасындағы уақыт интервалына (аннуитет мерзімі);
  
• 
  аннуитеттің басынан оның соңғы кезеңіне дейінгі мерзімі (шексіз, яғни уақыт бойынша шектелмеген аннуитеттер де болуы мүмкін);
  
• 
  төлемдерді дисконттау кезінде қолданылатын пайыз мөлшерлемесімен.
  

Тәжірибелік тұрғыдан алғанда, барлық төлемдер өзара тең болатын немесе кейбір заңдылықтарға сәйкес өзгеретін аннуитеттер үлкен қызығушылыққа ие.

Есептеуде болашақ құнының формуласы қолданылады әрбір кезең үшін жеке есептеледі.

Болашақ құн – 250 мың, әрбір жылдың соңында 3 жыл бойын инвестицияланады.

1-жыл:

2-жыл: 250000 * (1+0,1) = 250000* 1,1 = 2750000

3-жыл: 250000 * 1 = 250000

Барлығы: 827500 теңге.

Есептеуді жеңілдету мақсатында 1 теңгелік аннуитеттің болашақ құн кестесі қолданылады: 250000 * 3.31 = 827500 теңге.

Аннуитеттің ағымдағы (дисконтталған) құны – аннуитетке қосылған әрбір жеке төлем мен түсімнің ағымдағы құндарының сомасы. Болашақ түсімдер мен төлемдердің ағымдағы құнын анықтау үшін, аннуитеттің ағымдағы құны қолданылады.

Мысал. 3 жылға жылдық 10 пайызбен 250000 теңгелік аннуитеттің ағымдағы құны ағымдағы (дисконтталған) құн формуласы көмегімен есептеледі - әрбір кезең үшін жеке есептеледі.

1- жыл:

2-жыл:

3-жыл:

Барлығы: 621720 теңге.

Бұл нәтижеге неғұрлым жеңіл жолмен жетуге болады, яғни біз 1 теңге аннуитет құнына арналған ағымдағы (дисконтталған) құнның формуласын қолданамыз: 250000 теңге * 2.4868 = 621720 теңге.

Тұрақты немесе аннуитеттің кейбір заңдары бойынша өзгеруші ретінде бейнеленетін сериялар кездесетін барлық жағдайда, төлемдердің толық ағымының бастапқы сәті мен мерзіміне сәйкес келмейтін бастапқы сәтке және оның мерзіміне көңіл аудару керек. немесе ануттетің : 250000 теңге * 2.4868 еңге аннуитет құнына арналған . аннуитеттер үлкен қызығушылыққа ие.норман қарас

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Дисконтталған құнды анықтаудың қандай әдістері бар?

2. Жай және күрделі пайыздар деген не?

3. Болашақ құн дегеніміз не?

4. Ағымдағы құн деп қандай құнды айтады?

5. Пайдалылық коэффициенті қалай анықталады?

6. Аннуитет деген не?

7. Аннуитеттің болашақ және ағымдағы құнына анықтама беріңіз.

8. Аннуитеттер қандай сипаттары бойынша ажыратылады?

1. Несие операциялары есебін ұйымдастыру және тәртібі.

2. Қысқа мерзімді несиелердің бухгалтерлік есебі.

3. Кепілдік беру есебі және вексельдік несиелер есебі.

4. Орталықтандырылған және банкаралық несиелер есебі.
1. Несие операциялары есебін ұйымдастыру және тәртібі.
Несиелік операциялар коммерциялық мекеме ретінде банк қызметінің негізгі дәстүрлі активті қызметі болып табылады.

Несиелер ұсыну фирмалардың, кәсіпкерлік компаниялардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын қаржыландыру үшін жүзеге асырылатын оның басты экономикалық функциясы болып табылады. Банктер табыстың негізгі мөлшерін несиелік операциядан алады. Көптеген банктерде ссудалық операциялар олардың жиынтық активтерінің жартысынан көбін құрайды және табыстың 70 пайызына жуығын құрайды.

Несиелер несиелендіру процесінде банк пен оның клиентінің өзара қатынасы алдымен келісімдік сипатта жасалады, яғни несие сомасы және проценттік ставкалар мөлшері, оны көрсету әдісі және қайтару мерзімі несиелік келісім-шартта көрсетіледі. Несиелер тек несие қабілетті қарыз алушыларға беріледі.

Ссудалық шоттар жай ссудалық шот және арнайы ссудалық шот болады. Жай ссудалық шоттар бір реттік ссудалар қарыз алушының ағымдағы және есеп айырысу шоттарға есептелгенде және одан жою жүргізілгенде болады; арнайы ссудалық шот сауда, сауда-делдалдық ұйымдармен жабдықтаушылардың есеп айырысу құжаттарын төлеумен және жабдықтаушылардан табысты аударумен, сонымен қарыз жойылуында ашылады.

Әрбір 10-15күнде банк пен клиент арасындағы келісім шартқа сәйкес арнайы ссудалық шотты реттеу жүргізіледі. Бұл үшін дебет және кредит бойынша айналымдар салыстырылады, ал айырма есеп айырысу шотына жазылады немесе одан қажетсіздендіріледі.

Несиелер мерзімі бойынша келесідей түрлерге бөлінеді: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді.

Қысқа мерзімді несие – пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер. Олар тауарлы-материалдық құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.

Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі бір жылдан асатын несиелер жатады. Берілген несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі құралдардың қалыптасуы үшін қажеттілігіне беріледі.

Банкте ссуданы рәсімдеу үшін арнайы бөлім – несие бөлімі бар. Оның жұмысшылары несиелік келісім жасауға дейін клиентті зерттейді және талдайды

Осы мақсатта банкке клиент келесілерді ұсынады:

-есепті кезеңнің соңғы күніне бухгалтерлік баланс;

-ссуданың қажетті мөлшері және оны жоюдың техника-экономикалық негізділігі;

-қарыз алушының реквизиттері, ссуда сомасы, мақсаты, қайтару мерзімі көрсетілген өтініш;

-жедел міндеттеме.

Банк клиенке несиені рәсімдеуде кәсіпорынның нотариалды расталған жарғы көшірмесін, құрылтайшылық келісімді, жетекшілердің қолдары және мөрлердің үлгілері бар карточка талап етеді.

Ссудалық операцияларды рәсімдеу келесі тәртіппен жүргізіледі:

-несиелік өтінішті алу;

-өтінішті тіркеу журналындағы есеп;

-несиелік іс рәсімдеу және бөлімге немесе комитетке қарауға жіберу;

-ссудалық шот ашу және ссуданы беру.

1411 “Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несиелер”; шоттың белгіленуі – клиенттерге бір жылға дейін берілген несиелер есебі. Шоттың дебеті бойынша клиенттерге берілген несие сомасы, сонымен қатар басқа банктердің қысқа мерзімді несиелері бойынша алынған талаптар сомасы көрсетіледі.

Шоттың кредиті бойынша басқа банктерге қысқа мерзімді несиелер бойынша берілген талаптар сомалары кредиті бойынша қарызды жоюға түскен сомалар, сонымен қатар 1424 “Банк қарыздары бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі” немесе 1427 “ Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған берешегі ” баланстық шоттарына жатқызылған қарыз сомалары жүргізіледі.

Бірінші топтағы синтетикалық шоттар ішінде 1411 екінші тәртіптегі шоттар бойынша қарыз алушының құқықтық құрылымынан тәуелді есеп құрылады: Қазақстан Республикасы қаржы министрлігіне көрсетілетін несиелер; жергілікті қаржылық органдарға көрсетілетін несиелер; мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға көрсетілетін несиелер; мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарға көрсетілетін несиелер; коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдарға көрсетілетін несиелер; жеке тұлғаларға – резидент еместерге көрсетілетін несиелер, т.б.

Екінші тәртіптегі осы шоттар ішінен мерзімнен тәуелді есеп құрылады: 30 күнге дейін; 31 күннен 90 күнге дейін; 90 күннен 180 күнге дейін; 180 күннен 1 жылға дейін.

Ссудалық операциялардың аналитикалық есебі әрбір қарыз алушыға және әрбір жеке несиелік келісімге ашылатын жеке дербес шоттарда жүргізіледі.

Қарыз алушының жедел міндеттемесі 6125 шотта теңгемен, сондай-ақ валюта түрінде кірістеледі (көрсетілген несие және депозит бойынша болашақтағы талаптар). Ұлттық Банктегі ресми курстың өзгеруі шамасында жедел міндеттеме сомасы валютада қайта саналады. Кірістеу бойынша жазбаларды жүргізу үшін кіріс-шығыс баланстан тыс ордер екі данада жазылады. Жедел міндеттемелер несиелік операциялар есебі бөлімінде сақталады.
3. Кепілдік беру есебі және вексельдік несиелер есебі.
Берілген кепілдік хат бойынша банк міндеттемелерінің есебі үшін 6055 “Шығарылған немесе бекітілген кепілдіктер бойынша мүмкін талаптар” баланстан тыс шоттың кірісі бойынша мемориальді ордер жазылады.

Кепілдік хаттар 6055 шотта теңге, сондай-ақ валюта түрінде кірістеледі. Ұлттық Банктің валютаның ресми курсының өзгеруі шамасында кепілдік сомасы шетелдік валютада қайта есептеледі. Қарыз алушының міндеттерін орындау келісім бойынша мерзімі болған кезде және қарыз алушымен осы міндеттерді орындамауда несиелік операциялар есебінің бөлімі келесі жұмыстарды атқарады: қарыз алушы есеп айырысу шотында ақшалай қаржылардың бар болуында оперативтік бөлімге шотынан қаржыларды бенифицар шотына аудару туралы төлем тапсырмасын көрсетеді және келесідей жазбалар жасалады:

А) Дебет 2203 (клиенттің ағымдағы есеп шоты)

Кредит 1051 (ҚР Ұлттық Банкіндегі корреспонденттік шоты);

Б) Дебет 2203 (клиенттің ағымдағы есеп шоты)

Кредит 2870 (басқа да транзиттік шоттар)

Дебет 2870 (басқа да транзиттік шоттар)

Кредит 1858 және бір уақытта

Дебет 1859 соманы шегерумен

Кредит 1051 конвертация үшін комиссия

Дебет 1859 комиссия сомасына

Кредит 4802 конвертация үшін.

Қарыз алушының шотында қаржының жоқ болуында операциялық бөлімге шот ашу туралы бұйрық береді:

А) Дебет 1861 берілген кепілдік бойынша шетелдік валютада және теңгеле дебиторлар

Б) 1861

және жазбаны жүзеге асыруда

Несиелік операциялар есебі бөлімінде ары қарай несиелік келісімге сәйкес пеня есептеу бойынша жұмыс жүргізіледі және кепілдіктер көрсету туралы келісім бойынша және операциондық бөлімдегі №1 картотекада орналастырылатын оның кепілдік хаты бойынша гарант шоттары бойынша міндеттемелер сомасына қарыз алушының шотында инкассалық бұйрық қойылады.

Берілген кепілдік хат бойынша міндеттемелерді уақытында орындамау үшін пеня есептеу уақыты өткен қарыз бойынша қарыз сомасынан 7130 баланстық шотта жүргізіледі, ол келесідей тәртіппен орындалады:

Қарыз қалдығы * пеня * кезеңдегі күндер саны.

Вексельдік несие банк клиентіне банктік жай вексельді беру жолымен көрсетіледі. Вексельдік несие бойынша қаржыландыру объекті тауарларды және қызметтерді сатып алу болып табылады. Банктік вексельдер банктің меншікті капиталының 25 пайызынан аспайтын сомада берілуі мүмкін.

Банктік вексельді беру жолымен көрсетілген несиені қайтаруды қамтамасыз ету залог немесе сенімді банктің кепілі формасында веквельдік несие туралы келісіммен қарастырылады. Қарыз алушы банкке несие алу үшін келеді. Клиент несиелік келісімнің сомасына банктен вексельдер пакетін алады. Клиент банк вексельдерін тауарлар және қызметтерді төлеу үшін қолданылады.

Вексельдік несиелендіру бойынша операциялар есебі үшін 1409 “Клиентке көрсетілген вексельдік несиелер” активті баланстық шоты ашылады, оның дебеті бойынша берілген вексельдік несиелер сомасы, ал кредиті бойынша мерзімінде жойылған несие сомалары және уақыты өткен шотқа жатқызылатын сомалар жүргізіледі.
4. Орталықтандырылған және банкаралық несиелер есебі.

Орталықтандырылған несиелік ресурстардың таратудың қатаң тәртібі бар: ол мақсатты пайдалануға бөлінеді және оның уақытында қайтарылуына жауапкершілікті тікелей коммерциялық банктер алады.

Екінші деңгейдегі банктер орталықтандырылған ресми негізде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі ұйымдастыратын несиелік аукциондардан алады. Аукционға банктік қызметтерді жүзеге асыруға лицензиясы бар және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі пруденциальді нормативтерін орындайтын екінші деңгейдегі банктер қатыса алады.

Несиелік аукционға қатысу үшін келесідей құжаттар ұсынады:

-жылдық есеп бойынша аудиторлық қорытынды;

-Ұлттық банк бөлімшелерінде корреспонденттік шоттың бары туралы анықтама және онда дебеттік қалдықтың жоқтығы туралы анықтама.

Аукцион нәтижелрі бойынша Ұлттық Банк пен екінші деңгейлі банктер арасында несиелік келісім жасалады. Орталықтандырылған несиелік ресурстар ақылы, банктер Ұлттық Банкке реқаржыландыру ставкасы бойынша процент төлейді.

Соңғы кездерде Ұлттық Банк несиелік аукциондар ұйымдастырмайды , ол коммерциялық банктердің өтімділігін реттеу мақсатында ломбардтық несиелер бере бастады.

Орталықтандырылған несиелер есебі Ұлттық Банкте ашылған активті “Банктерге көрсетілген несиелер мен аванстар” шотында және несиелік ұйымның пассивті 2051 “Ұлттық Банктен алынған несиелер” шотында жүргізіледі. Ұлттық Банкпен көрсетілген несиелер бойынша мерзімі өткен қарыздар есебі пассивті 2059 “Ұлттық Банктен және халықаралық қаржылық ұйымдардан алынған несиелер бойынша банктің мерзімі өткен қарызы” шотында жүргізіледі.

Қазіргі кезде банкаралық несие кеңінен таралған. Ол банктер арасында несиелік ресурстарды сату- сатып алу туралы келісім жасалғанда пайда болады.

Банкаралық несие алу үшін қарыз алушы- банк банк және кредитор несиелік бөліміне келесідей құжаттар көрсетеді:

-өтініш, онда несие сомасы, оны пайдалану мақсаты және қайтару мерзімі көрсетіледі;

-нотариалды расталған жарғы көшірмесі;

-бір жылдың және несие алуға берілген күнге бухгалтерлік баланс;

-экономикалық нормативтер есебі;

-баланстың жеке баптары бойынша өңдеу кестелері;

-несиені қайтаруды қамтамасыз ететіндігі туралы дәлелдің болуы, яғни басқа банктердің олардың баланстары мен кепілдері.

Аналитикалық есеп банк-қарыз алушылармен, несиені жою мерзімдері және проценттік ставкалар деңгейі бойынша жүргізіледі.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Несиелердің қандай түрлерін білесіз?

2.Несие алу үшін банкке қандай құжаттар тапсыру керек?

3.Орталықтандырылған несие туралы не айтасыз?

4.Несиелік аукционға қатысу үшін қандай құжаттар ұсынылады?

5.Банкаралық несиелер деген не?

Әдебиеттер: (1) 295-324 бет, (2) 93-115 бет

1. Депозиттік операциялардың бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы.

2. Депозиттерді тарту және қайтару есебі.

3. Мерзімді және талап етуге дейінгі депозиттер.

4 . Банкаралық депозиттік операциялар.

1. Депозиттік операциялардың бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы.
Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды қолданады.

Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:

-банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы есебінен аударулар;

-басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер;

-депозиттік операциялар.

Депозиттік операциялар – бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша банктердің операциялары.

Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттер төрт топқа бөлінеді:

-мерзімді депозиттер;

-талап етілмелі депозиттер;

-жинақ салымдары;

-бағалы қағаздар.

Талап етілмелі депозиттер чектік депозиттер деп те аталады. Талап ету депозиті түрінде қаржы тарту кезінде банк пен салымшы арасында келісімшарт жасалады. Чектік депозит – бұл міндетті түрде өтелуге тиісті , салымшыға чек жазуға құқы беретін шот.

Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық операциялары есептелетін контокоррент – біріңғай шот болып табылады. Контокорентте банк қарыздары, сондай-ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және де шотқа салым, аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі.

Сонымен қатар талап ету депозитіне овердрафт шотын жатқызуға болады, овердрафт – банк пен клиент арасындағы келісімге сәйкес , банк анықтаған мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік беретін шот, бұл да несие алмасуды білдіреді.

Талап ету депозитінің тағы бір түрі – нау-шоттар – пайыздық мөлшерінің жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау- шоттар – бұл қолма-қол ақшаны қолдану шоттары, оларды ашу қызметтер кешенін ұсынады.

Депозиттік шоттардың келесі бір түрі – автоматтық аудару шоттары. Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін депозиттің түрі. Бұл депозиттерден басқа банктер баланстық есеп берулерінде «банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер» деп аталатын шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер – банк қызметкері беретін төлемі кепілденген чектер.

Жинақ депозит туралы келісім негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.

Жинақ кітапшаларындағы шоттар – бұл жедел алуға болатын, пайыз әкелетін чектік емес депозиттер.

Мерзімдік салымдарға мерзімдік салымдар және салымды алу туралы алдын-ала хабарлауы бар салымдар кіреді. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге салынады. Депозиттің бұл түрін ашу үшін мерзімдік депозит туралы келісім жасалады. Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа бөлінеді:

-30 күннен 89 күнге дейін;

-90 күннен 179 күнге дейін;

-180 күннен 359 күнге дейін;

-360 күннен жоғары.

Бағалы қағаздар депозиттер түрінде былай бөлінеді:

-аталған банкке тиесілі кәсіпорындар мен ұйымдардың, акционерлік қоғамдар мен компаниялардың акциялары мен облигациялары;

-сақтаудағы және қарызды қамтуға қабылданған акциялар мен облигациялар;

-шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар (шетел валютасындағы аккредитивтер);

-депозиттік сертификаттар.

Депозиттік сертификат қаржылық құралдардың ең көп таралған түрі.

Депозиттік сертификат – эмитент банктің ақша қаржыларының салымы туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша куәлік.

операциялардың бухгалтерлік есебін дұрыс ұйымдастыру керек. Салым операцияларының есебін ұйымдастырудың міндеті - әр салым бойынша ақша қаржыларының дәл есебін қамтамасыз ету және банк мекемесінің қызметін басқару үшін қажетті ақпаратты алу. Бұл міндетті орындауға депозиттік операциялардың тиісті синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру арқылы қол жеткізіледі. Аналитикалық есептің мәні нақты салымшы депозиттері, ал синтетикалық есептің мәні – депозиттердің анықталған түріне жататын депозиттер. Депозиттік салымдар есебі үшін қолданылатын шоттар:

2211 – Клиенттердің талап ету бойынша салымдары;

2215 – Клиенттердің қысқа мерзімді салымдары;

2217 - Клиенттердің ұзақ мерзімді салымдары;

2219 – Клиенттердің шартты салымдары;

2221 – Клиенттердің арнайы салымдары;

2222 – Арнайы мақсаттағы еншілес ұйымдардың кепілдік –салымдары;

2223 – Клиенттердің кепілдік –салымдары.

Барлық шоттар пассивті: кредиттік сальдо банктің клиент алдындағы берешегін білдіреді: айналым дебет бойынша бұрын қабылданған депозит сомасында берешекті өтеу және пайыздарды қосу; кредит бойынша айналым бұрын қабылданған салымдар бойынша пайыздарды есептеу және жаңадан қабылданған салымдар.

Депозиттерді кіріс құжаттары негізінде, қолма-қол ақша негізінде тарту кезінде келесі шоттар корреспонденциясы қолданылады:

Дебет 1001 “Кассадағы ақша”

Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.

Депозитор – заңды тұлғалардан депозит қабылдау кезінде:

Дебет 2203 “Клиенттердің есеп айырысу шоты”

Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.

Басқа банктер қызмет көрсететін клиенттерден депозиттер тарту кезінде, тиісті ақша қаржылары корреспонденттік шоттар арқылы түседі. Бұл кезде келесі жазба жасалады:

Дебет 1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”

Кредит 2211-2229 “Тартылған салымдар”.

Депозиттер бойынша тартылған қаржыларды қайтару кезінде кері бухгалтерлік жазба жасалады:

Дебет 2211-2229 “Тартылған салымдар”

Кредит 1001 “Кассадағы нақта ақша”

2203 “Клиенттің ағымды шоттары”

1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”.

Банк тартылған депозиттерді қайтармаған жағдайда мерзімі өткен депозиттер қатарына жатқызады және оған келесі жазба жасалады:

Дебет 2211-2229 “Тартылған салымдар”

Кредит 2224-2226 “Клиенттердің салымдары бойынша мерзімі өткен қарыз”.

Мерзімі өткен салымдар сомасын қайтарған кезде келесі шоттар корреспонденциясы жасалады:

Дебет 2224-2226 “Клиенттердің салымдары бойынша мерзімі өткен қарыз”

Кредит 1001 “Кассадағы нақта ақша”

2203 “Клиенттің ағымды шоттары”

1051-1052 “Корреспонденттік шоттар”.

1 жылға дейінгі мерзімді депозиттер есебі үшін 2015 “Клиенттердің мерзімді депозиттері” шоты арналған, шоттың кредиті бойынша 1 жылға дейінгі мерзімге қысқа мерзімді депозитке түскен сомалар көрсетіледі, ал дебеті бойынша қысқа мерзімді депозиттерді жою үшін төленген сомалар көрсетіледі. Шот пассивті, кредиттік сальдо клиенттердің банк алдындағы қарызын көрсетеді.

Мысалы, банк клиенті- заңды тұлғаға қысқа мерзімді депозит 181 күннен 1 жылға дейінгі мерзімге 50 мың теңгені сақтау жағдайында ашылды, келісім соңында проценттерді есептеу – 30% жылдық.

Келесідей жазбалар жасалады:

1. Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары”

Дебет 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”

Кредит 2215 “Клиенттің қысқа мерзімді депозиттері” (50000 теңге)

2. Мерзімі біткен соң 15000 теңге процент есептеу (50000*30%)

Дебет 5215 “Қысқа мерзімді депозиттер бойынша проценттік шығындар”

Кредит 2720 “Клиенттердің депозиттері бойынша есептелген шығындар”

3. Келісім- шарт мерзімі біткен соң 15000 теңге депозит қайтарылады:

Дебет 2215 “Клиенттің қысқа мерзімді депозиттері”

Кредит 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”

Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары” 50000 теңге.

4. Есептелген процент сомасын төлеуде:

Дебет 2720 “Клиенттердің депозиттері бойынша есептелген шығындар”

Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоттары”

Кредит 1051 “Ұлттық банктің корреспонденттік шоты”.

1 жылдан жоғары депозиттердің есебі үшін 2217 “Клиенттердің ұзақ мерзімді салымдары” шоты арналған . Шот пассивті, кредиттік сальдо банк алдындағы клиенттің қарызын, ал дебеті бойынша – депозиттер мен проценттерді жою сомалары көрсетіледі.

Талап ету депозиттері клиентпен банкті ескертусіз кез келген уақытта алынуы мүмкін. Талап ету депозиттері есебі үшін 2211 “ Клиенттердің талап ету депозиттері” шоты арналған, шоттың кредиті бойынша клиенттерден алынған талап ету депозиттері, ал дебеті бойынша клиенттерге талап ету депозиттерін жою үшін төленген сомалар есептеледі.

Клиенттердің талап ету депозиттері бойынша проценттік шығындар 5211 “ Клиенттердің талап ету депозиттері бойынша проценттік шығындар” синтетикалық шотында жүргізіледі, шоттың дебеті бойынша талап етуге дейінгі депозиттер бойынша проценттік шығындар сомасы, ал кредиті бойынша 4999 “Салық салуға дейінгі табыс” шотына қажетсіздендірілген сомалар көрсетіледі.

Депозиттік операциялар бойынша аналитикалық есеп депозиттік келісімге сәйкес қатысушылармен ашылған дербес шоттарда жүргізіледі. Қатысушылар заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін.

Дербес шоттардағы жазбалар негізі банктік жинақтың келісім – шарты болып табылады.

Аналитикалық есеп шоттары бойынша проценттерді есептеу үшін депозиттік шоттың әрбір иесіне сақтау мерзімі және проценттік ставкалар мөлшері бойынша жеке дербес шот ашады. Депозиттік жинақ бойынша есептелген проценттер сол кезеңнің балансында жүргізіледі.

Басқа банктерден алынған несиелер сомасы 2051 “ҚР Ұлттық банкінен алынған несиелер”, 2052 “Шетелдік орталық банктен алынған несиелер”, 2053 “Халықаралық қаржылық ұйымдардан банкпен алынған несиелер”, 2054 “Басқа банктерден алынған қысқа мерзімді несиелер”, 2056 “Басқа банктерден алынған ұзақ мерзімді несиелер”, 2058 “Басқа банктерден алынған қарыздар және несиелер бойынша банктің мерзімі өткен қарызы”, 2059 “ҚР Ұлттық банкінен алынған несиелер бойынша банктің мерзімі өткен қарызы” баланстық шоттарында есептеледі.

Банкаралық несиелер бойынша есептеу мен сыйақылар төлеу келесідей банктік шоттарда есепке алынады:

5110 – Қарыздар боынша сыйақы төлеуге байланысты шығындар;

5111 – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің овернайт қарыздары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығындары;

5112 – Шетелдік орталық банктердің овернайт қарыздары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5113 – Басқа банктердің овернайт қарыздары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5121 - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің талап ету салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5122 - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5123 – Шетелдік орталық банктердің мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5124 – Шетелдік орталық банктердің мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5125 – Басқа банктердің талап ету салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары;

5126 – Басқа банктердің қысқа мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары (бір айға дейінгі);

5127 – Басқа банктердің қысқа мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары (бір жылға дейінгі);

5128 – Басқа банктердің ұзақ мерзімді салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстары.

Аналитикалық есеп әрбір дербес шот бойынша қаржыларды орналастыру мерзімі және проценттік ставкалар дейгейі бойынша жүргізіледі.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Депозиттердің қандай түрлері бар?

2.Мерзімді депозиттердің есебі қалай жүргізіледі?

3.Банкаралық депозиттердің қандай түрлері бар?

4.Қарыздық пайыз деген не?

5.Талап ету депозиттерінің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?

6.Депозиттік сертификат деген не?