Иксодид немесе жайылым кенелерімен күрес шаралары

Кенелермен олардың биотобында күресу тиімдірек. Кенелердің көптеген түрлері жүмыртқаларын жерге салып, олардан балаң – кенелері де сонда пайда болатынын ескере отырып, сол аймақтағы жерді жыртып, көп жылдық шөп егіп, жасанды жайылымға айналдыру жақсы нәтиже береді. Мұндайда көп кенелер өздігінен жойылады, сондай-ақ өсімдіктер құрамы өзгереді, топырақтың жылылық-суықтығы, ылғалдығы өзгеріп, қалған кенелердің тіршілігіне кедергі жасайды. Жайылымдарды жырту кейбір жерлерде Boophilus calcaratus, Hyalomma scupense, Rhipicephalus bursa кенелерін жоюға септігін тигізеді, немесе кене түрлерінің санын азайтады. Кейбір өңірлердің биік тау жайылымдарында иксодид кенелері мүлде болмайды. Төменірек жатқан орман белдеуінде де кенелер өте сирек кездеседі. Сондықтан биік тау жайылымдарын пайдалану, малдарды кенеден қорғаудың ең тиімді жолы. Малдарды таулы жайылымға топырақ суығанда айдаған абзал. Себебі жол бойында кенелі жерлер болуы мүмкін. Кейде, жол бойында малға кене жабыспас үшін, оларды акарацид дәрілерімен тоғытады.

Кейбір өңірлерде қойды қысқы жайылымдарға және одан қайтқанда теміржолмен немесе машиналармен тасиды.

Мал қораларында қалып қоятын Hyalomma anatolicum, H.detritum және H.scupense сияқты кенелерді жоюдың маңызы зор. Бұл кенелер мал қораларында қыстап, қыс пен көктемде малға жабысып қанын сорады. Бұл кенелерді жою үшін – олар тығылатын саңылауларды құмға цемент араластырып тығындап, кеміргіштердің інін бітеу, сондай-ақ қора маңындағы өсімдіктерді отап тастау шарт. Сонан соң қораны аэрозольді акарацидтермен дәрілейді. Ол үшін аэрозоль-2 (хлорофос пен ДДВФ қосындысы-9:1) 20 мл м³ мөлшерінде қораға, глак-ц-глутар альдегиді және циодрин негізінде жасалған баллондағы препаратты 50 мл м³ есебімен шашады. Бұлардан басқа қораны дәрілеу үшін 1,5% хлорофос, 0,2% бензофосфат 200-400 мл м² мөлшерінде қолданылады. Дәріленген қораларға мал енгізу үшін оларды 3-4 сағат желдетіп, оттықтарын тазалап, ыстық сумен жуу шарт.

Акарицидтерден мал уланып қалуы да мүмкін. Акарицидтердің әсеріне төл және арық мал, сондай-ақ ұзақ айдаудан келген мал өте сезімтал екендігі белгілі. Күннің ыстығы да дәрінің теріден тез сіңуіне әсерін тигізеді. Сондықтан 3 айға дейінгі төлге тууына 1 ай қалған буаз малға кенеге қарсы дәрі қолдануға болмайды. Уланудан сақ болу үшін малды күннің салқын кезінде дәрілеу шарт. Әрбір дәрінің әсерлі заттарының (әз) мөлшерін көрсеткен паспорты болуы керек. Онсыз дәріні қолдануға болмайды. Акарацид дәрілер улы болғандықтан оларды арнайы орындарда сақтап, оларды сақтау мерзімі және қолданылу мөлшерін мұқият тексеру қажет. Мал ауруларымен қатар адам ауруларын тасымалдайтын кенелерге қарсы күрес жүргізгенде кене денеге жабыспас үшін арнайы комбинезон кию, малмен жұмыс істегеннен кейін денені қарап шығу және т.б. сақтық шараларын қолдану қажет. Малға жабысқан кенелерді жою үшін акарицид дәрілерді бүрку арқылы немесе сол дәрілермен тоғыту арқылы дәрілеу жұмысы жүргізіледі. Ірі қара мен қойды шомылдыру үшін арнаулы жүзіп өтетін тоғытпа жасалады. Тоғытпа кірпіштен, тастан, темір бетоннан жасалған күрделі құрылыс. Қой тоғытатын тоғытпаны ферма маңына салады. Тоғытпа маңында құдық болуы тиіс, оған мал тоғытылған сұйықтықты ағызып, біртіндеп жерге сіңіртеді. Малды тоғыту үшін акарацид ерітінділері мен эмульсиялары қолданылады.

Ірі қараны бүрку әдісімен дәрілеу үшін 0,2% бензофосфат, 0,5% циодрин, 0,15% дурсбан эмульсияларын әрбір 7 күн сайын, әр жануарға 1-3 л мөлшерде қолдануға болады. Жеке малдарға аэрозольді дерматозол баллонын әр малға 60-80 г есебімен қолданады.

Қойды арнайы тоғытарда шомылдырады. Ол үшін 0,2% бензофосфат, 0,05% неоцидол, 0,1% дурсбан акарацидтермен әрбір 9-10 күн сайын шомылдырады. Суық маусымда ірі қарада Hyalomma туысына жататын кенелер кездеседі. Оларға қарсы севин дустын пайдалануға болады. Малды дустпен емдеу сыртқы аула ішінде жүргізіледі. Оны арнаулы дайындықтан өткен және арнаулы киімі, көз әйнегі, қолғабы және тыныс алатын аспабы бар адамдар ғана жүргізеді. Дусты әуелі сеуіп, сонан соң оны кенесі бар жерлерге ысқылау шарт. Әрбір ірі малға 300-400 г дуст жұмсалады. Жануарлар үстінен артық дәрі түсіп қалу үшін оларды 1-2 сағат сыртта ұстау қажет.

Көп жылдар бойы пироплазмидоздардың эпизоотиялық ерекшелігін зерттеудің негізінде территориялардың арнайы классификациясы шығарылды, оның өзі бабезиидоздар және тейлерийдоздармен күрес шараларын тиімді жүргізуге мүмкіншілік берді. Барлық территориялар төрт алқапқа бөлінеді:

1. Сау алқап – мұндай жерде тасымалдаушы кене, не ауру жануарлар, немесе қоздырғыш тасушылар болмайды.

2. Қауіпті алқап – мұнда паразит тасушы жануарлар болмағанымен жайылым (иксод) кенелері өмір сүреді.

3. Энзоотиялық алқап – мұндай алқапта ауа райының жағдайына байланысты кенелер саны шұғыл өзгеріп отырады. Барлық жануарларды кенелер жыл сайын әр түрлі қоздырғыштармен «қайта зақымдап» отырады. Осындай жерлерде жыл сайын жергілікті және басқа жақтан әкелінген мал ішінде ауру байқалады. Энзоотиялық алқаптың территориясы әдетте үлкен емес (өзен жағалаулары, бұта шоғырлары, жыртуға қолайсыз жерлер және т.б.). Мұндай алқапта ауру қоздырғыштарының донорлары және пироплазмозға бейім рецепиент жануарлар саны тұрақта. Сондықтан да кенеге қарсы жүргізілетін шаралар табысты нәтиже береді.

4. Жасырын алқапқа аумағы өте кең, жері жыртылмаған жыйылым тән, онда тасымалдаушы кенелер үшін барлық қолайлы жағдайлар бар. Мысалы, Boophilus кенелері тасымалдайтын ірі қара малдың бабезиидоздары үшін жасырын алқап ылғалды жыртылмаған өзен жағалауларында және ағашты- бұталы жерлерде болады. Бұл алқапта ауру астыртын өтіп, аурудың клиникалық белгілері білінбейді, яғни барлық малда премуниция барлығы байқалады. Малдың төлі, әдетте, ешбір белгісіз ауырады. Премунициясы жоқ, басқа жерден әкелінген мал бабезиидоздардың клиникалық белгілерімен ауырады.

Пироплазмидоздар – жылдың жылы, жайылым кезеңінде ғана кездесетін маусымды ауру. Сондықтан олар жайылым аурулары қатарына жатады.

Ауыл шаруашылығын қарқындандыру кезеңінде пироплазмидоздардың эпизоотологиясы өзгеріп отырады. Себебі, тың жіне тыңайтылған жайылымдарды игергенде ауру тасымалдаушы кенелердің мекені әрі қысқарып, онымен қоса эпизоотиялық алқаптардың саны да азаяды.

Сонан соң белгілі бір аурудың эпизоотологиялық деректері сарапқа салынады. Пироплазмоздар эпизоотиялық түрде кездесетіні мәлім, мұндай жерлерде айрықша тасымалдаушылар және аурудың белгілі бір маусымда болуы шарт. Аурудың өткен жылдары осы жайылымдық алқапта болған- болмағанын білу қажет. Сондай-ақ, пироплазмидоздар біздің елімізде жылдың жылы кезеңінде ғана кездеседі.

Сау алқаптан әкелінген ересек мал пироплазмидоздардың ауыр түрімен ауырып, көп мал шығынға ұшырайды. Әсіресе, сүтті сиырлар мен асыл тұқымды малда бұл ауру ауыр түрде өтеді. Зебу тәрізді мал инвазияның жеңіл түрімен ауырып, шығынға аз ұшырайды. Премунициясы бар ұрғашы малдан туған төл ересек малға қарағанда жеңіл түрімен (егер оның организмі әлсіз болмаса) ауырады. Бірақ, негізінен күшіктерде пироплазмоз ауруы өте ауыр түрде өтеді. Бұл уыз және сүт арқылы енесінен бабезиидтерге қарсы антиденелердің берілмеуіне байланысты. Алғашқы алынған премуницияны ұзарту үшін төл мен ересек мал ауруы тасымалдаушы кенелер арқылы қосымша инвазиялануға тиісті. Аборигенді (байырғы, жергілікгі) малдар бұл аурумен жайылымда тұрақты жүретіндіктен ауырмайды. Әр аурудың өзіне тән белгілері бар. Мысалы, гемоглобинурия және дене ыстығының көтерілуі бабезиидоз ауруларына нұсқайды. Диагнозын анықтауда кілегей қабықтары күйінің де маңызы аз емес (бозаруы, сарғыштануы, қанталауы). Жүрек соғуының күшеюі немесе мес қарынның атониясы сияқты белгілер малдың бабезиидтерге шалдыққанын көрсетеді.

Аурудың симптоматикасын зерттегенде, әсіресе аралас немесе ұқсас аурулардың белгілеріне көңіл аудару шарт. Малда демікпе, өте қатты күйзелу, ыстығы көтеріліп, гемоглобинурия болмаған жағдайларда мал топалаңының күдігін тудырады. Дене ыстығы қалыптағыдай болып несебіне қан араласса, лептоспорозға күдік тудырады.

Зертханалық әдістер қан жағындысын зерттеуді қамтиды. Бабезиидоз аурулары қоздырғышын табу үшін қан жағындысын аурудың бас кезінде және оның даму кезеңінде алады. Жағынды дайындау ұшін құлақ терісінен алынған қанның ең бірінші тамшысын пайдаланады. Жағындыны Романовский әдісімен бояйды. Қанда паразиттің бірен-саран кездесуі, аурудың белгілері болмаған жағдайда (нутталиоз, пироплазмоз), оның этиологиялық себебі емес, тасымалдаушы екендігін көрсетеді. Сондай-ақ, микроскопия жүргізгенде базофильдік түйіршіктерге, эритроциттердің тұрқы мен пішініне және олардың боялуына көңіл аудару шарт. Мұның өзі патологиялық процесті дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Керек жағдайларда қосымша зерттеулер жүргізіледі: эритроциттер мен лейкоциттер саны анықталады, эритроциттердің шөгу жылдамдығы (СОЭ) байқалады және т.б. Нутталиоз және басқа пироплазмидоздарды анықтау үшін комплементті байланыстыру реакциясы пайдаланылады. Пироплазмидоздарға екі топ аурулар енеді: бабезиидоздар және тейлериидоздар.

Қоздырғышы. Романовский әдісімен бояғанда пироплазмалардың цитоплазмасы көкшіл, ядросы қызғылт түске боялады. Әдетте эритроцит ішінде бір, екі, кейде одан да көбірек паразит болады. Паразит пішіні алмұрт, дөңгелек, сақина тәрізді және ұзынша сопақ. Қосарланған алмұрт тәрізділері жіңішке жақтарымен жалғасып, эритроцит ішінде сүйір бұрыш түзейді. Жалғыз орналасқандарының тұрқы 2,2-ден 6 мкм дейін, қосарланған алмұрт тәрізділерінің тұрқы 4,5 мкм-ге дейін. Аурудың бас кезінде дара, кейіннен жұптасқан түрлері көбірек кездеседі. Аурудың әрі дамуына байланысты, зақымданған эритроциттердің саны тез көбейіп, 5-15%-ға жетеді (сирек жағдайларда 40%-ке дейін).

Ірі қараны жасанды жайылымдарда, сондай-ақ таулы жайылымдарда (теңіз деңгейінен 900-1200м биіктікте) баққанда пироплазмоз ауруы болмайды, себебі бұл жерлерде жайылым кенелері жоқ.

Boophilus calcaratus кенелері тараған ареалдарда пироплазмоз көбінесе франсайеллезбен бірге кездеседі.

Ауру белгілері. Пироплазмоздың жасырын кезеңі 14-24 күн. Бір жасқа дейінгі төлде және жергілікті малда пироплазмоз әдеттегіден жеңілдеу өтеді.

Ауруға шалдыққан ірі қара малының ең алдымен дене ыстығы 41-42°С дейін көтеріледі де, осы деңгейден төмендемей тұрып алады. Ауырған мал қатты күйзеледі. Жемге сылбыр қарап, қатты шөліркейді. Сауын сиырдың сүті азаяды.

Тамыр соғуы минутына 100-120-ға дейін шапшаңдап, жүрек соғуы, тыныс алуы жиілейді. Ішектің жиырылып-созылуы аурудың алғашқы 1-2 күндері күшейеді, көздің кілегей кабығы алғашқыда қызарады, сонан соң бозарып, сарғыштанады. Екінші күннен бастап-ақ ауру мал басын салбыратып, күйзеледі, көзінен жас жиі ағады. Жем мен суға сылбыр қарайды, кейде мүлде жем жемейді. Мес қарынның қозғалысы сирейді. Несеп алғашында сары түсті, аурудың жіті түрінде 2-күннен бастап-ақ қызыл түске боялады. Гемоглобинурияға несеп шығарудың жиілеуі қосылады, 3-4 күннен соң ауру белгілері ең жоғарғы дәрежесіне жетеді. Бұл мезгілде мал қатты күйзеледі, жем-судан бас тартып, жатып алып тісін қайрайды. Мес қарын қозғалуын мүлде қояды немесе өте баяу қозғалады. Жүрек соғу ырғағы бұзылады. Несеп қоңырлау-қызыл түсті, жиі және аз мөлшерде шығады. Осы белгілері 5-7 күнге созылып, мал өлім-жітімге ұшырауы мүмкін. Егер күтімі жақсы болып, ауырған малға мезгілінде мал дәрігерлік көмек көрсетілсе, ауру белгілері бірте-бірте қайтып, мал пироплазмоздан айыға бастайды. Бірақ ауырып сауыққан малдың қаны бірден толыға қоймай, 2-3 айдан кейін ғана бұрышы қалпына келеді.

Малдың жалпы күйінің нашарлауы шыжыған күн көзінде көп тұрғанда, немесе алыс жерге айдағанда жиі кездеседі.

Өлекседе қан аздық, талақтың үлкеюі, қуығы қызыл түсті қанға толуы және жалбыршықтың тығындалуы байқалады. Дайындаған қан жағындысынан ауру қоздырғышы табылады.

Эпизоотологиялық сараптау және ауру белгілерін анықтау, қанды микроскопиялық зерттеу нәтижелерімен салыстыра келіп диагноз қойылады да, оның негізінде кажетті ем қолданылады.

Пироплазмоз кейде қараталақ, лептоспироз және т.б. аурулармен араласып кездесуі де мүмкін. Егер пироплазмоз қараталақпен араласып кездессе, айрықша дәрілер қолдану нәтиже бермейді де, мая тез арада өліп қалады.

Лептоспироздың пироплазмозбен ортақ белгісі – гемоглобинурия. Бірақ лептоспирозда дене қызуы қалыптағыдай, кілегей қабықтарының сарғыштануы өте анық, майтұмсық зақымданады, талағы үлкеймеген. Пироплазмоз бен лептоспироз аралас білінген жағдайда, дәрі күшімен қызба төмендетіледі және қанда пироплазмалар жоғалады, бірақ қызыл түсті несеп шығуы тоқтамауы мүмкін. Мұндайда лептоспирозға қосымша зерттеулер жүргізу шарт.

Емі. Ауру мал жайылымға шығарылмайды. Оларды сумен, жеңіл қорытылатын, балғын азықтармен қамтамасыз ету қажет. Рационға сүт сары суын немесе жаңа сауылған сүт қосуға болады. Ауруды емдегенде пироплазмоз бен франсайеллездің араласып келетінін ескеру қажет. Ол үшін арнайы химиялық препараттарды және симптоматикалық дәрілерді қолданады. Жүрек етіндегі болатын өзгерістердің алдын алу үшін алдымен симптоматикалық немесе ауру белгілеріне қарай ем жүргізіледі. Аралас инвазияда жақсы нәтиже беретін азидин (беренил) және диамидин дәрілері.

Азидинді ауру малдың барлығына (қатты ауырған малға жарты доза мөлшерінде) тері астына немесе бұлшық етке 3,5 мг/кг мөлшерінде 7% ерітінді түрінде егеді.

Диамидин тері астына немесе бұлшық етке 1-2 мг/кг мөлшерінде 7% ертінді түрінде егіледі. Ем жүргізгеннен кейін оның емдік әсері 10-14 сағаттан кейін байқалады, ал нәтижесі келесі күні (24 сағ) ғана білінеді. Жануардың дене қызуы қалыптағыға дейін төмендейді, несебі мөлдірленеді, сондай-ақ жем жеп, су іше бастайды. Егер малдың күйі түзелгенімен, дене қызуы төмендемесе, міндетті түрде қаны зерттеледі. Ауру қоздырғышы табылса, емі осы әдіспен қайталанады. Егер паразит табылмаса, қосымша клиникалық зерттеу жүргізіледі.

Профилактикасы. Ауру малды міндетті түрде арнайы дәрілермен емдеу шарт, емделмесе ауру өліммен аяқталады. Сондықтан пироплазмоз шыққан табында аурудың алдын алу үшін химиопрофилактика жасау үшін азидин немесе гемоспоридинді наганинмен аралас қолданады. Соңғы дәрі арнайы дәрілердің әсерін ұзартады. Егер мал бастапқы жайылымда қалатын болса, осы емді 10-14 күннен соң қайталау қажет.

Химиялық профилактика жүргізумен қатар, жоспарлы түрде кенелермен күрес жүргізу орынды. Олармен күрес әдістері «Мал дәрігерлік арахнология» бөлімінде айтылады.

Морфологиялық және биологиялық қан көрсеткіштері гемоспоридиоз 25 бас және сау 25 бас ірі қара малдар тексеріледі. Ауырған малдардың жағдайлары ауыртпашылық күші жүріп қатерде болады.

Ауырған малдарды емдеу және алдында, өлерде және дәрі – дәрмек егілген жағдайда және сауыққанда да зерттеу жұмыстары тоқтатылған жоқ, әрине оларды тұрақты бір жерде ауырғаннан соң емдеп, толық клиникалық зерттеуден өтті және көрсеткіштерін зерттеп отырдық.

1. 
   Қанның лейкоциттері мен эротроциттерін санап қамал түрінде жүргізіледі. Әрине әр бастың өзінен алынған қан барысында.
   
2. 
   Гемоглобин гемомотр лабороториясында анықталады.
   
3. 
   Ал сілтілік қоры Неводов, хлорлар – Рутняк, қан – Хотедорн және Трен тәсілдері анықталады.
   

Барлығы 1,500 морфологиялық және биологиялық қан тексеріледі.

Ауру малдардан жағынды (мазок) жасалынып олар спиртпен немесе спирт – эфирмен бекітіп кейін Роповок Гимза әдістерімен боялып объективті окулярмен үлкейте тексеріледі, ол санақ 100 бақылау көрсеткіш алғанда есептелінеді.

Ауырған малдарды комплексті емдеуде мынадай дәрілерді қарастырдық:

Қант В₁₂ етке болмаса тері астына, кофейн 1-2гр, кофейн 5-10мл 3 антибиотиктер .

Аскарбин қышқылы және глюкоза малдардың аузына араластырып салады. Ал В₁₂ кофейн бензонот нартимен қосылып салынады.

Ауырған малдарда бұны үш топқп бөліп, бірінші ауырып түскен малға

№ 1№1, №2, №3 комплекс бұдан төрт препарат, бір химиопрепарат, антибиотик, В₁₂ және кофейн.

2 номер 2 комплекст – хлористі және аскарбин қышқылы, бұл коплексті салғаннан кейін, ауыз арқылы сүт және су беріледі.

Өте ауыр, қан мүмкін жағдайда №2 комплекстің артына №3комплекс қолданылды. Ол мынандай құрамннан -4 Х глюкоза және де аскорбин қышқылы қан тамырына жіберілді. Комплекстер ақуыз малдарға үш реттен артық салынбайды. Басқа алдын – алу шаралыр жүргіізіледі.

Малдар көлеңке, салқын жержде ұсталынып далаға шығарылмайды. Іштері қатқан жағдайда шаубер тұзы.

Гемоспоридиз алдын – алу үшін төрт жыл қатарынан саптарындағы малдарды химопрепарттармен өңдеп, 1500 бас берілген гемоспоридин нажин дәріленіп аптасына бір рет хлордан севин препарттармен шомылдырылады. Бақылау тобында түрлі жасырын малдар қойлар, сиырлар, жергілікті және Әулие ата сиырлары болады.

Зерттеудің көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан облысындағы Шаян, Сайрам ауцдандарында гемоспоридиоз, тейлериоз ауруларымен ауырған ірі қара малдарды емдеу өте қиын әрі ауыр.

Мал дәрігерлік есеп беру қарасақ ірі қара мал 80% көбі ауырады.

Апаттар көбейді, адамдар өміріне тікелей қауіп төндіретін қылмыстар азаймай отыр. Жер шарында, сол сияқты республикамызда да, экология нашарлады.Адамдардың жарақат алуы көбейіп келеді, жыл сайын жүздеген адамдар қаза болып, мыңдағаны жарақат алып, мүгедек болып жатыр.

Міне, осы қиын жағдайлардың салдарын адамзат өздері-ақ азайтуына болады. Ол үшін сақтық және өмір-тіршілік қауіпсіздігінің ережелері мен нормаларын күнделікті орындап отыру керек. Адам шығынының болып жататындығының бір себебі, олардың алған жарақатының аурлығы емес, дер кезінде және алғашқы дәрігерлік көмекті корсете білмеуде де болып тұр.

Қазақстан Республикасының әлеументтік саясатының бірден бір негізгісі, еңбекті қауіпсіз ұйымдастыру болып табылады. "Еңбекті қорғау" - құқықтық, техникалық, санитарлық және ұйымдастырушылық жүйесі болып табылады. Ол негізінен еңбектің қауіпсіз болуына бағытталған.

Қазақстан Республикасының Кониституциясында "Еңбекті қорғау" нормативтері бойынша бір қатар заңдар қабылданған.

1. 24.02.2004 ж. Жарияланған Қазақстан Республикасының "Еңбек қауіпсіздігі және еңбеті қорғау туралы" заңы. Бұл заң жұмысшылардың қауіпсіз еңбек етуінің құқықтық жағын қарастырған. Бұл заң өнеркәсіптегі қауіпті жағдайлар мен денсаулықтың нашарлауын алдын-алу жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізі болып табылады.

2. Қазақстан Республикасының "Өрт қауіпсіздігі" заңы 22 қараша 1996 ж. жарияланған. "Бұл заң мемлекеттік өндірістің құқықтық түрлеріне қарамастан қатынасын реттейді. Қазақстан Республикасында өрт қауіпсіздігі адам денсаулығы мен өмірін, мемлекеттік байлықты және қоршаған ортаны сақтауда мемлекеттік жұмыстардың бірден-бір бөлігі болып есептеледі.

3. ҚР "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі" туралы заңы 1998 жылдың 23 сәуірінде жарияланған. Осы заң халықтың денсаулығын зияндаушы сәулелендірудің зиянды әсерінен қорғау мақсатында оның радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.

4. ҚР "Еңбек туралы" заңы 1999 жылдың 10 желтоқсанында жарияланған. Осы заң азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына кониституциялық құқығын іске асыру процесінде туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.

5. ҚР Атом энергиясын пайдалану туралы заңы 1997 жылдың 14 сәуірінде жарияланды. Осы заң атом энергиясын пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтауға бағытталған.

6. Өнеркәсіптің түрлі салаларында пайдаланатын еңбек процесіне қатысты жылдар бойынша шыққан санитарлық нормалар, ережелер, стандарттар жинақтары.

"Еңбекті қорғау" курсы еңбекті қорғау шараларын қарастырып ғылыми тұрғысынан негізделген әлеуметтік - техникалық пән болып табылады және келесі бөлімдерден тұрады: еңбекті қорғау заңдылықтар негізі; қауіпсіз техникасының негізі; өнеркәсіптердегі өндірістік және еңбек гигиенасы; өрт және электр қауіпсіздігінің негізі.

Төтенше жағдай - адамдардың өліміне, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық объектілеріне зардаптарға, маңызды материалды шығындарға және тұрғындардың тіршілік әрекеті мен жағдайларының бұзылуына әкеліп соқтыратын апаттар, ауыртпалықтар немесе қирау нәтижелерінде пайда болған белгілі бір территориядағы жағдай.

Табиғи және техногенді сипаттағы ТЖ сақтандыру бойынша шараларға мыналар жатады:

- ТЖ пайда болуына әкелетін аппаттардың қауіпі туралы хабарлар және

болжау, жағдайды бақылау, ғылыми зерттеу;

- тұрғындарды мен мамандарды оқыту, білімдерді насихаттау, ТЖ

саласындағы сақтық шаралар.

ТЖ бойынша бөлімнің территориялық тобы ТЖ бойынша министрлігінің талабы бойынша ТЖ орнына тез әсер ету және дислокация үшін арналған.

Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар деп адамдардың өз қолдарымен жасалып жатқан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері:

- өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыттарда, шахталарда

және т.с.с);

- көлік жүйесіндегі апаттар;

- түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұнай, газ

құбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с.)