Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің ерекшеліктері

Мемлекет басшысын сайлаудың негізгі үш үлгісі бар. Грецияда, Италияда, ГФР —да Президентті Парламент сайлайды. АҚШ пен Үндістанда тандаушылар арқылы сайланады. Францияда, Австрия мен Мексикада — төте және жасырын дауыс беру арқылы жалпыхалық сайлау арқылы сайланады.

Жоғарыда атап өткеніміздей, Германия Федеративтік

Республикасында Президентті Парламент сайлайды. Мұндай тәртіп Парламенттік Респуликаға тән. Ол үшін Германия Федеративтік Республикасы Конституциясының 54- бабының 3 тармағында көрсетілгендей, Парламенттің (Бундестаг) төменгі палатасы мүшелерінен және пропорционалдық бастама негізінде өлкелердің халық өкілдіктері сайлаіаы мүшелердің тең санынан тұратын Федералдық Жиын құрылады. Президенттікке кандидаттарды алдыңғы қатарлы партиялар ұсынады және Конституцияда көрсетілгендей, осы сайлауларды жүргізу барысында Федералдық Жиында пікірталасына жол берілмейді. Федералдық Жиын мүшелерінің көпшілік дауысын жинаған тұлға сайланды деп есептеледі. Егер дауыс берудің екі турында басым көпшілік дауыс жинамаса, келесі турда неғұрлым көп дауыс жинаған кандидат сайланды есептеледі.

Греция, Португалия, Чехия, Словакия, Полыпа, Венгрия мемлекеттеріндегідей Германия Федеративтік Республикасьшың Президенті де бес жыл мерзімге сайланады. Германия Федеративтік Республикасындағы Президент сайлауына басқа да елдердегідей белгілі бір талаптар қойылады. Бұл талаптар Германия Федеративтік Республикасының негізгі заңының 54 бабында көрсетілген. Біріншіден, ұлттық этникалық талап, яғни, президентке кандидат міндетті түрде ГФР азаматы болуы керек (әр бір неміс президент бола алады). Екіншіден, сайлаыу құқығы болуы қажет, яғни, оның Парламенттің төменгі палатасына сайлану құқығы болуы керек. Дәл осындай нормалар Австрияда да қолданылады. Үшіншіден, жас талабы, яғни, Президенттікке кандидаттын, жасы қырықтан төмен болмауы тиіс. Германия Федеративтік Республикасының Президентін бір мәрте ғана қайта сайлауға жол беріледі.

Федералды Президент қызметке кірісу барысында Бундестаг және Бундесрат мүшелерінің алдында ант қабылдайды. Германия Федеративтік Республикасында Президент қызметке кідірместен, дереу кірісіп кетеді.

Бұрынғы КСРО Президентін сайлауда халық депутаттары съезі арқылы сайлау пайдаланылды. Ресейдін, бірінші Президентін сайлауда жалпыхалықтық дауыс беру үлгісі пайдаланылды. Бұл үлгі несімен қызғылықты?

Францияда бұл үлгіні таңдау кездейсоқ емёс, себебі француз мемлекеті басшысының жағдайы едәуір ерекшеліктерге ие. Бұл ең алдымен, Бесінші республика негізін қалаушы генерал Шарль де Голльдің жетекшілігімен жазылған және Франциядағы қазіргі Негізгі Заңнан өзінің жарқын көрінісін тапқан президенттік биліктің бүкіл концепциясына байланысты түсіндіріледі. Бұл концепцияның бастысы, президенттің халық алдында тікелей есеп беруі, зандылық пен тәуелсіздіктің жарқын бейнесі болатын халықтармен және осы тәуелсіздікті білдіретін адаммен байланысы болып табылады. Бесінші республика президентінің пікірі бойынша президент пен халық арасында өзіндік келісім шарт жасалынады, оны өзі сайлаған жетекшіге сенім білдіруден бас тарту арқылы халық қана бұза алады.

Бұл жеті жылда бір рет өтетін жалпы сайлаулар арқылы мемлекет
басшысын тікелей сайлаумен қамтамасыз етіледі. Президентке елді
дамытудың ірі жобаларын жүзеге асыру үшін, мемлекеттік биліктің
мұрагерлігін қамтамасыз ету үшін, ағымдағы саяси және партия аралық
күреске тәуелсіз болмау үшін жеткілікті мерзім қажет. Франция

Президенттігіне кандидатқа дауыс беру елде мажоритарлық жүйеде, барлық іс-қимыл ең ұсақ тетігіне дейін ойластырылған екі турда өтеді. Президенттік қызметке кандидат:

• 
  23 жасқа толған Франция азаматы болуға тиіс;
  
• 
  қылмыстық іс және жекелеген азаматтық қылмыстар туралы сот
  үкімі ( мәселен, сайлау қорытындыларын қолдан жасағаны үшін),
  сырттай үкімдер, кандидатурасын ұсынған кезде төленбеген
  қарыздары үшін сот қудалауы, және т.б. болмауы шарт;
  
• 
  Францияда қазіргі кездегі мемлекеттік сайланбалы лауазымдағы
  парламент мүшелерінен бастап муниципалдық кеңесшілерге дейінгі
  қызметте отырғандардың 500 кепілдік қолын ұсынуы керек, және тек
  олардың оннан бірі ғана бір департамент пен Францияның теңіз
  сыртындағы иелігі атынан қол қоя алады;
  
• 
  дауыс берудің бірінші турына дейін 17 күндік мерзімнен кешіктірмей
  10 мың франк көлемінде кепілақы беруі шарт.
  

Америка Қүрама Штаттары Конституциясының 1 бөлімінің П бабына сәйкес осы елде туган, онда кем дегенде 14 жыл өмір сүрген, 35 жасқа толған кез-келген азамат АҚШ Президенті болып сайлана алады.

Саяси партиялар президенттің "келбетіне" байланысты өз талаптарын жасады: ол тәртіп бойынша, ақ адам, протестант, шешен, университет түлегі, үлгілі отағасы болуға тиіс, спортпен шұғылданып, төрешілдікке икемді болуы керек, бюрократизм мен қылмысқа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуі шарт. Ол А. Линколнь секілді деревняның қарапайым үйінен Ақ үйге дейін жол салған адам болып көрінуі қажет.

Президент екі төртжылдық мерзімнен артық мерзімге сайланбауы керек. Бұл шектеу президенттік мерзімде төрт жыл отырған Рузвельт өнегесі қайталанбас үшін 1951 жылы конституцияға XXII түзету арқылы енгізілген болатын.

АҚШ Президентін сайлау - өте күрделі процесс. Ол негізгі үш кезеңнен тұрады: партияның ішіндегі ниет білдірушілердщ сайлау алдындағы күресі, екі партиядан президентке ресми кандидаттардың сайлау науқаны, ел президентін сайлау.

Бірінші кезең бірінші ниет білдіруші өз кандидатурасын президенттік қызметке ұсынған кезден және оның сайлау округінде қаржы жинау мен үгіт жүргізуінен басталады. Сайлаушылардың тиісті санын жинаған кез-келген саяси партия өз кандидатураларын ұсын.уға құқылы.

Сайлау алдындағы сөрелік "жарыс" сайлау жылындағы ақпан айынан бастап шілдеге дейін созылатын президенттікке кандидаттардың "праймериздердің" бірінші сайлауымен аяқталады. "Праймершдерден" кейін талапкерлердің саны едәуір қысқарады.

Оларды тек ұлттық партия съездері бекіткеннен кейін ғана талапкерлер АҚШ Президенті қызметіне партиялардың ресми кандидаты бола алады. Съезд делегаттары саяси дәстүрге сәйкес, бірінші турдағы өз дауыстарын өз сайлау округіндегі праймериз барысында жеңіске жеткен талапкерге беруі тиіс.

Үшінші кезеңнің басталуы — әрбір кәбиса жылдыд біріыші сейсенбісінен басталып, АҚШ-тағы жалпыұлттық сайлауларға дейін созылады. Алдын-ала тіркелген сайлаушылар тұрғылықты жерлерінде дауыс береді. Бірақ бүл күні американдақ сайлаушылар Президент үшін емес, таңдаушылар алқасының мүшелері үшін дауыс береді. АҚШ Президентін сайлау тікелей емес, жанама түрде екі кезеңде өтеді. Таңдаушылар әрбір штатта бірьщғай тізіммен көпшілікке

байланысты мажоритарлық жүйеде сайланады. Тізімі ең көп дауыс алған партия осы штаттағы барлық таңдаушыларды өзіне алады. Кейбір штаттарда дауыс беру тізімінде таңдаушылардың тізімі емес, нақты партиядан президенттік қызметке кандидаттардың аты-жөні тіркеледі. Дауыс беру тәртібі сайлау бюллетеньдерін, сондай-ак сайлау машиналарын пайдалану мүмкіндігін қарастырады.

Таңдаушылар алқасы федерализм қағидасы бойынша қальштасады: әрбір штат конгреске қанша сенатор мен өкіл жіберсе, сонша таңдаушы сайлауға кұқылы.

Колумбия федералдық округі үш таңдаушы сайлайды. Сол жылғы желтоқсанның екінші сәрсенбісінен кейінгі бірінші дүйсенбіде бір ай бұрын сайланғаы таңдаушылар өз штаттарыньщ астанасында жиналып, өздерінің штатындағы қатардағы сайлаушылардың ең көп дауысын алған президеитке кандидатқа жеке дауыс береді. (Президентті сайлау үшін карапайым көпшіліктің дауысы жеткілікті).

Грецияда Президентті депутаттар палатасы 5 жылға сайлайды. Президентті қайта сайлау бір рет қана мүмкін. Соғыс жағдайында президенттік мандат ол біткенге дейін ұзартылады (Конституциянын, 30 бабы). 32 бапқа сәйкес депутаттардың жалпы санының бестен үшінің дауысын алған тұлға республика президенттігіне сайлана алады.

Италия Конституциясының 83 бабына сәйкес Республика Президентін мүшелерінід бірлескен мәжілісінде Парламент сайлайды.

Коиституция дауыс берудің бірінші турында дауыстың үштен екісін талап етуіне байланысты (төрттен бастап толық көпшілік жеткілікті), нақты тұлғаны сайлау кезінде саяси партиялардың кең келісімі қажет. ¥лттық бірлікті білдіретін мемлекет басшысы ретіндегі президенттік қызметтің маңызы сайлау кезіндегі саяси партиялардың аяусыз және бітіспес күресін білдіреді. Егер республиканың уақытша президенті Э де Никола бірінші турда сайланса, Л. Эйнауда — төртінші турда (1948-1955 жж.), Д.Гронки — төртінші турда (1955-1962 жж.) сайланған. Келесі президент А.Сеньиді сайлау үшін тоғыз тур (1962-1964 жж.), Д.Сарагати үшін 21 тур (1964-1971жж.), Д.Леон үшін 23 тур (1971-1978 жж.) қажет болса, ал социалист А.Портили 1978 жылы маусымда дауыс берудің 16 турында маидат алды.

Республика Президенті болып елу жасқа толған, азаматтық және саяси құқықтарды пайдалана алатын кез-келген азамат сайлана алады. Республика Президенті қызметін басқа лауазыммен қосақтауға болмайды. Италия Республикасының Президенті жеті жылға сайланады.

"РСФСР Президентін сайлау туралы" Завды қабылдауда әлемнің өзге елдерінде ( мәселен, Францияда) осындай іс- қимылды заң арқылы рәсімдеу тәжірибесі ескерілді. Жоғары лауазымды тұлғаны және Ресей Федерациясының атқару билігінін, басшысын сайлауды жоғарыда көрсетілген заң бойынша Ресей азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жалпыға тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жүргізеді.

35 жасқа толған және 65 жастан аспаған, осы Заңга сәйкес сайлау құқығы бар Ресей азаматы Ресей Президенті болып сайлана алады, ол 5 жыл мерзімге сайланады, бірақ екі реттен артық сайлана алмайды. Осы баптың талаптарын бұзу президент сайлауың заңсыз деп тануға әкеліп соғады.

Заңда Президент сайлауын өткізудің қағидалары айтылған, ол: еріктілік, сайлауды тікелей және жасырын жүргізу; әр азаматта бір дауыстың болуы; кандидатурасын президент ұсынған вице-президент сайлауының бірге жүргізілуі. Бұдан бөлек, 4 бап сайлауға дайындық пен оны өткізудің жариялылығы қажеттігін атап көрсеткен. Атап айтқанда, халық депутаттары, саяси және кәсіби партиялардың және өзге де қоғамдық ұйымдардың, бұқаралақ қозғалыстардың, еңбек ұжымдарының, тұрғылықты жерлердегі азаматтар жиналыстарының, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері сайлау комиссияларының мәжілістеріне, сайлау учаскелерінде дауыс беру кезінде және дауыстарды санау кезінде, сонымен қатар, дауыс беру нәтижелерін анықтауға қатыса алады.

Еліміздегі Президент сайлау тәртібіне тоқталар болсақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының 41 бабына сәйкес, республика азаматтары Қазақстан Республикасының Президентін жалпыға тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын сайлау арқылы жеті жылға сайлайды.

Конституцияда көрсетілген нормалар бойынша қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Қазақстанда кем дегенде он бес жыл тұрған азаматтың Президент болып сайлануға құқығы бар [14].

Қазақстан Республикасының Президентін сайлау Конституцияның 41 бабына және "Сайлау туралы" Конституциялық заңға сәйкес өткізіледі. Осы заңға және Конституцияға сәйкес Республиканың Президентін жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімғе сайлайды.

Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі талаптарды бекіткен. Республика Президенті болу үшін тумысынан Республика азаматы болып табылатын, қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, әрі Қазақстан Республикасында кемінде он бес жыл бойы тұратын республика азаматы сайлана алады.

Менің ойымша, мұндай талаптардың қойылуы орынды, өйткені Президент болуға үміткер азамат өзі тұратын, болашақта басшы болатын елдің тілін, әдет-ғұрпын, дәстүрін, тарихын, ұлттық ерекшеліктерін білуі қажет. Тағы бір айта кететіні, Президенттікке үміткерге үлттық шек қойылып отырған жоқ. Кез келген ұлттың мемлекеттік тілді еркін меңгерген азаматы Қазақстан Республикасының Президенті болып сайлана алады. "Сайлау туралы" заңға сәйкес Президет лауазымына үміткерге тағы бір талап қойылады, үміткер жеке бір табынушылыққа қызмет етпеуі тиіс. Мұндай талап Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипатынан туындайды. Президент кез келген азамат секілді қайсыбір дінді ұстауы немесе ұстамауы мүмкін. Алайда, дін қайраткер болмауы, қандай

да бір конфессияға қызмет етпеуі тиіс. Ол мейлінше, әр түрлі дінді ұстайтыы азаматтардың дауыс беруімен сайланады. Сондықтан Президент зайырлы мемлекеттің басшысы ретінде бүкіл халықты ойлауы керек. Үміткер заң тәртібімен белгіленген соттылығын өтемеген адам болмауы керек, ол белсенді сайлау құқығының иесі болуы тиіс.

Республика Президентінің кезекті сайлауы желтоқсанның бірінші жексенбісінде өткізіледі және ол мерзімі жағынан Республика Парламентінід жаңа құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуі тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясы Президентті сайлау ушін көпшілік дауыстың мажариторлық жүйесін белгіледі. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу пайызынан астамының дауысын алған кандидат сайланады деп есептелінеді. Егер кандидаттардьщ бірде бірі көрсетілген дауыс санын ала алмаса, қайта дауыс беру өткізіледі, оған көп дауыс алған екі кандидат қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшілік дауысын жинаған кандидат сайланды деп есептеледі.

"Сайлау туралы" заң Президент сайлау тәртібін толық реттейді. Президенттікке кандидатты өз мүшелерінің және мүше еместердің арасынан олардың жоғарғы органдары атынан республикалық қоғамдық бірлестіктер ұсынады. Сонымен қатар азаматтарға өзін-өзі ұсыну құқығы да берілген.

Сайлау өтер алдында үгіт жұмыстары жүргізіледі, үгіт кандидаттарды тіркеуден басталады және сайлау алдындағы күні жергілікті уақыт бойынша 00 сағатта аяқталады. Мемлекет қай кандидатқа болсын кедергісіз үгіт жүргізуге кепілдік береді. Сайлау алдындағы үгіттің бірнеше түрлері бар. Олар мәселен, бұқаралақ ақпарат құралдарын пайдаланады, сайлау алдындағы көпшілік шаралар (жиналыстар, сайлаушылармен кездесулер), митингілер, шерулер, демонстрациялар өткізеді. Басылымдар мен таспаға жазулар және басқа да материалдар шығарылады және таратылады. Осындай шараларды жүргізу үшін сайлау комиссиялары кандидаттарға тең мөлшерде қаражат бөледі. Мемлекеттік органдар кандидаттардың сайлау алдындағы шараларын ұйымдастыруына және өткізілуіне ықпал етуге міндетті. Плакаттар, листовкалар және басқа үгіт құралдарын шығару үшін сайлау комиссиялары кандидаттарға тең мөлшерде қаражат бөледі. Кандидаттардың өздері де сайлауға ақшалай қаражат жинайды. Кандидаттар тіркелген күннен бастап сайлау қорытындысы жарияланғанша жұмыстан, әскери қызметінен және әскери жиындардан босатылып, олардың орташа жалақысы мөлшерінде шығындары өтеледі [15].

Кандидаттардың сайлауға қатысқан уақыты олар тіркелген күнге дейін жұмыс істеген мамандығы бойынша еңбек өтіліміне саналады. Осы уақыт ішінде каидидаттарды олардың келісімінсіз жұмыстан шығаруға, басқа жұмысқа ауыстыруға рұқсат берілмейді. Сондай-ақ оларды тұтқынға алуға, оларға сот тәртібімен қолданатын әкімшілік жазалау шараларын қолдануға болмайды. Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша

бір адам республика Президенттігіне қатарынан екі мерзімнен артық сайлана алмайды.

Жоғарыда айтылып кеткендей, сайлаушылардың елу пайыз дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі. Сайланған кандидатты сайлау комиссиясы сайлау органында тіркейді.

"Кдзақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан
Республикасының конституциялық Заңында республика Президенттігіне
қойылатын талаптар мен кандидаттарды ұсыну, тіркеу тәртібі
көрсетілген. Осы талап бойынша, Қазақстанда Президенттікке

кандидатты ұсыну мен тіркеу тәртібі Ресей Федерациясымен салыстырғанда өзгешелігі бар әрі қолдануға ьщғайлы [15].

Конституциялық заңнын, 55 бабына сәйкес Президенттікке кандидаттар ұсыну құқығына республикалық, қоғамдық бірлестіктер мен сайлаушылар қолдауы бар болған жағдайда жекелеген азаматтар ие бола алады.

Қазақстан Республикасында Президентке кандидаттарды қоғамдық бірлестіктер атынан олардың жоғарғы органдары ұсынады. Сайлаушылардың Президенттікке кандидатты қолдауы олардың қол жинауы арқылы расталады,

Осы орайда, Ресей Федерациясында қолданылып жүрген Президенттік
қызметке кандидатты еңбек ұжымдарыньщ жиналыстарында,

тұрғылықты жерлерде және әскери бөлімдерде ұсынудың, осыдан кейін барып, кол қоюды жинау процесін ұйымдастырудың қаншалықты қажеті бар деген ой туындайды.

Біздің ойымызша, Ресей Федерациясында Президенттікке кандидат
ұсыну құқығын партияларға, кәсіподақтарға, қоғамдық-саяси

қозғалыстарга және басқа да құрылымдарға беру керек. Бұдан бөлек, осындай құқықты кандидатураларды өкілетті билік органдарының мәжілістерінде міндетті түрде талқылауы арқылы еңбек ұжымдарына, тұрғылықты жерлердегі жиналыстарға да берген жөн.

"РСФСР Президентін сайлау туралы" Заңында Президент сайлауларын материалдық қамтамасыз ету қамтылған. Ресей Федерациясының Президентін сайлауға байланысты шығындар Ресей Федерациясының республикалық бюджеті есебінен жүргізіледі. Кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктер мен Ресейдің жекелеген азаматтарының осы мақсаттар үшін өз еркімен берген қаржыларын президентті сайлау жөніндегі Орталық сайлау комиссиясы қабылдап, Ресей Федерациясы Президенттігіне кандидаттарға теңдей етіп бөледі.

Ал кандидаттарды үсыну және сайлау алдындағы үгіт науқанына арналған шығындар республикалық бюджет арқылы, сондай-ақ кандидаттардьщ жеке қаржылары мен мүдделі азаматтардың еңбек ұжымдарының, қоғамдық ұйымдар мен бүқаралық қозғалыстардың өз еркімен берген каражаттары есебінен жүргізіледі. Біздің пікірімізше, бұл қаржыларды жинақтау және пайдалану тәртібін Президент сайлауы жөніндегі Орталык комиссия белгілеп, Президенттікке кандидаттар

арасында тең мөлшерде бөліп отыруы керек, және ол заңда өз шешімін табуы қажет. Президенттік қызметке ниет білдірушілердің "сөрелік бағдарын", соның ішінде сайлау алдындағы үгіт науқаны барысындағы жағдайын теңестіру керек.

Жогарыда аталган Қазақстан Республйкасының Конституциялық Задында Президентті сайлаудын, мемлекеттік қаржыландырылуы мен Республика Президенттігіне кандидаттың сайлау қорыньщ мөлшері анықталған. Яғни, Президентті сайлауға республикалық бюджеттен қаражат бөлінеді, ол қаражат сайлау комиссияларын ұйымдастыру мен оның қызметіне және басқа бұқаралық шараларды өткізуге жұмсалады.

Ал, Республика Президенттігіне кандидаттың сайлау қорының мөлшері жалпы сомасы заңмен белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен үш мың еседен артық аспауға тиісті кандидаттың жеке қаражатынан, жалпы сомасы заңмен белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен бес мың еседен артық аспауға тиісті кандидатты ұсынған республикалық қоғамдық бірлестіктің қаражатынан және жалпы сомасы заңмен белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен он мың еседен артық аспауға тиісті республика азаматтары мен ұйымдарының өз еркімен берген қайырмалдықтарынан құралады.

Еліміздегі сайлау алдындағы үгіт жүргізу тәжірибесі Ресей Федерациясындағы қолданылып жүрген практикадан өзгеше әрі ыңғайлы деуге болады.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының талаптары бойынша, тиісті сайлау комиссиялары жария түрдегі сайлау алдындағы шараларды өткізу үшін кандидаттарға тең мөлшерде ақша қаражатын бөледі. Президенттікке кандидат өз сайлау қорларының қаражаты есебінен бүқаралық ақпарат құралдарьшда сөйлеуге, жария түрдегі сайлау алдындағы шараларды өткізуге, қосымша үгіт материалдарын шығаруға байланысты шығындарды төлеуге, сондай-ақ көлік және іссапар шығындарыиың орнын толтыруға хақылы. Алайда бұл мақсатқа кез келген басқа көздерден өзге де ақша қаражатын тартуға, үгіт жұмысын ұйымдастыру жөнінде завды және жеке тұлғалардың кандидаттардың сайлау қорлары қаражатынан ақысы төленбеген кез келген қызметін қабылдауға, аталған заңды тұлғаларға осы қызметті көрсеткені үшін кандидат тарапынан кез келген жәрдем көрсетуге тыйым салынады. Сайлау науқанына республикалық бюджеттен бөлінген қаржының жұмсалуына бақылауды республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, сайлау комиссиялары жүзеге асырады.

Кандидаттың сайлау қорын кұрайтын ақша қаражаты тиісті сайлау комиссиясы кандидат тіркелгеннен кейін банк мекемелерінде ашатын арнаулы уақытша шоттарға түсіріледі. Сайлау қорларының қаражатын жұмсау тәртібін Орталық сайлау комиссиясы белгілейді.

"РСФСР Президентін сайлау туралы" Заңының қандай да бір шет елдік ұйым мен жеке адамдардың президентке кандидаттың сайлау науқанын материалдық жағынан қолдауына тыйым салуы өте әділетті.

Қазақстан Республикасында да халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық және діни бірлестіктердің, шетелдік мемлекеттік органдардың, шетелдік занды тұлғалардың және азаматтығы жоқ адамдардың республикадағы сайлауды қаржыландыруына тыйым салынған.

Алайда, егер олардың қаржыландыруға қатысуы сот арқылы
дәлелденген болса, осындай ұйымдар мен жеке адамдарға осы

қаржыларды мемлекет бюджетіне алып, сайлауды ұйымдастыруға жіберу арқылы тиісті санкция белгілеу қажет. Бұдан басқа, сотқа республикалық бюджеттен президентке нақты кандидатты ұсыну және сайлау науқанын өткізу жөніндегі шығындарға бөлінген қаржылардың, шет елдік ұйымдар мен жеке тұлғалардың қаржыландыру сомасының көлемін азайту туралы шешім қабылдау құқығын беру қажет. Мұндай қос жауаптылық завда көрсетілуі шарт. Заңда материалдық қолдаудың шекті сомасын белгілеу қажет. Егер сотта осындай көмек көрсетілгені дәлелденген болса, тиісті санкция қабылдануы керек. Бұл өзгерістерді Қазақстан Республикасының сайлау туралы зандарына енгізген жөн.

Қазақстанда президенттік институт билігінің қалыптасуы ең алдымен тарихи объективтік факторлар жиынтығынан және субъективтік алғышарттардан тұрады. Бұл алғышарттардың екеуі де жақындап қалған КСРО-ның ыдырауының әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық және идеологиялық шарттармен және қоғамда саяси түбірлі өзгерістер қажеттігінід өсуімен, бұдан әрі мемлекетті басқарудың жаңа, кеңестік дәуірден кейінгі нысанына ауысу шарттарымен тығыз байланыста болды.

Қазақстанда президенттік басқару нысанының басым болуы бірнеше факторлардан: атап айтқанда, шынайы саяси процесс және қалыптасқан азаматтық қоғам жағдайында саяси партиялардың болмауынан; мемлекеттік органдардың қоғамды, оның тұрақтылығы мен дәйекті дамуын ыңғайлы басқаруға қабілетсіздігінен; өкіметтің күш-жігерін жұмылдыруды қажет ететін құқықтық мемлекеттің бастапқы кезеңінің қалыптасуынан; елдің экономикасын қайта кұру жөнінде жедел де қажетті шешімдерді қабылдау арқылы экономикалық процесстерді реттеу; сондай-ақ азаматтардың елді бір адамның басқаруына үйреншікті мінез-құлқынан тұрады. Сондықтан да Қазақстанда президенттік институттың пайда болуы объективті де, субъективті де факторлардан тұрады.

АҚШ Конституциясында белгіленген "билікті бөлудің" классикалық қағидасы мен Европа елдеріндегі "тежемелік пен тепе-теңдік" жүйесінің

америкалық үлгісі қазіргі тавда жеткіліксіз. Сондықтан да билікті бөлу қағидасын тереңдете түсіп, атқарушы билікті екі күшті билікке — мемлекет басының билігі мен үкімет билігіне бөліп қана қоймай, саяси-мемлекеттік өмір құрылымын өзгерту де қажет болды.

Қоғамның саяси-құқықтық болмысын адам мен азаматтың жеке өмірінің құндылығьша айырықша назар аударылатын ізгіліктіліктіктің жалпыәлемдік бағытына сай даму талаптарына сәйкес болғандықтан оның құқығы мен бостандығы қазіргі тавдағы кез-келген конституцияның негзіы қалауда. Бұл қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының да негізін құрайды. Осы орайда Қазақстан Конституциясы президенттік институтты жеке адамның құқығы мен бостандығының кепілі ретінде белгілейді.

Бұл президенттік институттың табиғатынан: жалпыға тең сайлауы (халық президентті сайлау арқылы оған өзінің құқығы мен бостандығын қорғауды сеніп тапсырады), мерзімділігінен (президент белгілі бір мерзімге сайланады), ауысуынан (бұл лауазым бір немесе екі рет сайлануы мүмкін), сатқындық жасаған кезде президентті қызметтен аластатуға болатын конституциялық мүмкіндіктерден (парламент президентке қарсы кәнә қойып,тексеру жүргізеді) туындайды.

Президенттік институттың табиғаты өкілеттігін жүзеге асыру барысында үнемі басты мақсатты ұстануға — жеке адамның құқығы мен бостандығын стратегиялық қорғауға мәжбүр етеді.

Жеке адамның құқығы мен бостандығын стратегиялық қорғау тактикалық мүдделермен сәйкес келмей қалуы да мүмкін және көп жағдайда нақты адамдардың күнделікті іс-қимылдары мен құқықтарына сай келмейді, бірақ ол өмірлік қажеттілік, себебі ол бүгіннің жағдайын жасай отырып, әрбір адам мен қоғамның ертеңінің негізін калайды.

Президенттік институт билікті бөлісу жағдайында негізі функцияны — мемлекеттік механизмде билікті үйлестір ді жүргізеді.

Президенттің қызметі әкімшілік-басқару функциясын жүргізумен ғана шектелмейді, ол биліктің барлық тармағының үйлесімінен, саяси-мемлекеттік аренада жоғары төрешілік етуден көрінеді. Себебі, биліктің бір тармағына ішбұру басқа бір жүйеде, мемлекетте, қоғамда тұрақтылықтың бүзылуына әкеліп соғады.

Президенттік институттың мынадай завдылығы бар екендігін атап өткен жөн: яғни оған дамудың спиральді айналым түрі тән, оның дәлелі — монарх билігі парламентаризммен, билікті бөлісу және сайлау-президенттік билікпен алмасады. Сөйтіп мемлекет басына басты стратегиялық міндеті- өзін сайлаған және мемлекетті мекен еткен басқа халықтың құқығы мен бостандығын қорғайтын президенттік билік келеді. Сондықтан да демократиялық мемлекетті құру кезінде мемлекет басшысы монархия институтына соқпай өтуі мүмкін емес.

Билікті бөлісу қағидасына негізделген мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі президенттің ролі мен алатын орны үкіметтің, парламенттің, сот пен прокуротураның жүмысын үйлестіруге және ең бастысы азаматтар пен адамның құқығын қорғайтын халықтың ерік-жігеріне

негізделген.Оның дәлелі- Қазақстан Республикасы Президентінің Конституцияныд 42 бапына сәйкес қызметке тұрғаннан бастап халық алдында ант беруі болып табылады.

Сонымен Президент, халық алдында қасиетті ант беріп, оның болашағы үшіы жауапкершілікті мойнына алады.

Қазақстанның мемлекеттік дамуының ерекшелігі оның көпұлттылығы жағдайында унитарлық бола отырып, президенттік билікті бір қолға жинақтауда Россиядан да алға шықты. Бұл жағдай Қазақстанда қысқа мерзім ішінде нарықтық реформа жүргізуге мүмкіндік берді, қазіргі тавда Қазақстан әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны жағынан ТМД елдері арасыыда алдьщғы орында келеді.

Отандық заңнама және саяси әдебиеттерде Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу процесіне біршама талдау жасалынып, кезеңге бөлінген [16 ]. Алайда ол ой елегінен толық өткізіліп, жетілдірілмеген.

Осы орайда, А.К.Котовтын, "Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттерінің егемендігінің қалыптасуы мен ұлттық-мемлекеттіктің дамуының жалпы заңдылықтарына өмір сүрудің өктемшілдік -әміршілдік жүйесінен демократиялық жүйесіне ауысуы және бұл мемлекеттерде президенттік билікті енгізу мен оны нығайтуды жатқызуға болады" деген пікірімен келісуге болады [17 , с 11].

Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуының саяси процесіне едәуір өзгешелік беретін маңызды субъективтік сәтке Ж.Х.Жүнісова да назар аударады. "Достастық мемлекеттерінін, бәрінде,-деп жазады ол,- президенттік институт, Президенттің өзінен кейін, нақты басшыға лайықталынып пайда болуы тарихи жағдай болып қалыптасты" [16,с65].

Ескеретін тағы бір жай, парламентаризм екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі демократиялық әлемде үстем болды. Алайда 70-ші және 90-шы жылдары Латын Америкасы, Азия мен Африкадағы демократияны жақтаушылар өздерінің басты құралы етіп басқарудың таза президенттік нысанын таңдады. Шығыс Европадағы отыздан аса елдің тек бірнешеуі ғана парламентаризмді қалады. Тұтас алғанда, әлем елдерінің басым көпшілігінід мемлекеттік құрылымында (басқару нысаны парламенттік болуына қарамастан) президенттік қызмет бар. Мәселен, 1993 жылы БҮ¥-на мүше болған 183 елдің 130-ын президент басқарған.

Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу кезеңі мен дамуының саяси-құқықтық тұрғыдағы В.А.Малиновский ұсынған анықтамасы нақтырақ.

Бірінші кезең -