Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген. Рецензенттер: С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор

Мұндағы: «басмашылар қозғалысы... 1918 жылдың басында (–?) талқандалды», - деген дерек жаңсақ кеткен сияқты. Анығында мұхараммдар қозғалысы 1928 жылдың ортасына дейін ұласқан болатын. Ал 1918 жылы 4 қыркүйек күні М.Тынышбаев пен Ә.Ермеков Сібір Колчак үкіметінің қабылдауында болып, автономияның жалпы ережелерін талқылады, сонымен қатар қазақ ұлтының сеніміне ие болуы үшін Облыстық комиссарды не оның орынбасарын қазақтан тағайындауды талап етті, 5 қыркүйек күні тұтқындағы алаш көсемдерін, соның ішінде Б.Сәрсеновті түрмеден босатуды ұсынды. Бұл сапарда М.Тынышбаев пен Колчак үкіметінің арасында белгілі бір дәрежеде байланыс орнады.

«Алашорданың» Жетісудағы бөлімін басқарған М.Тынышбаев дербес «Алаш» жасағын да құрды. Оған Мұхамеджан Тынышбаев, Садық Аманжолов, Ыбырай Жайнақов, Отыншы Әлжанов, С.Ақаев, Төлембай Дүйсебаев, Н.Ниязов, Қанатхан Сыртанов, Нүсіпбек Жақыпбаев, Алдаберген Омаров, Кеңсаба Үмбетбаев,Базарбай Мәметов, Мырзақан Төлебаев, Керімбек Күдербеков, Біләл Сүлеев сынды алаш қайраткерлері Жетісу «Алаш» әскеріне жетекшілік етті. Олардың шұғыл түрде әскер құрмасқа амалы да жоқ еді. Жұмысшы-шаруа әскері дегенді «жазалау әскері» деп қабылдап, «жергілікті қоныс аударушы-большевиктер» қазақтардың жерін қазақтардан тазалауға барынша ұмтылды. Олар үшін бала да, қарт та, жауынгер де бәрібір кәдімгі «қарауыл» ғана болатын. Бұған қызыл комиссар Д.Фурмановтың өзі де кейін тосқауыл қоя алмай, өзі құрған қақпанның құрсауына өзі түскен еді.

Жетісу майданының дайындығын бақылауға келген АНТАНТА-ның өкілі Ч.Элиоттың келуіне орай шеруде көзге түскен алаш жасақтары туралы «Рабочий день» басылымы 1918 жылғы 6 қараша күнгі санында:

Міне, Шығыс «Алашорда» әскері осындай қанды майданда соғысып жатқан кезде кеңес өкіметімен келісімге келуге мәжбүр болған А.Байтұрсыновтың қызыл комиссарларға:

Жалпы «Алашорда» әскерінің майданда табанды түрде бетпе-бет соғысқан тұрақты құрамасы осы жетісулық жасақтар. Бұлар қан майданды кеше отырып, кеңес тұсында М.Тынышбаев пен О.Жандосовтың күш-қайраты нәтижесінде қысымға ұшырамай, қызыл қазақ атты әскер полкін құрды.

Ал С.Брайниннің қосалқы серігі Ш.Шафиро: «Қазақстандағы ұлттық қозғалысты мадақтау орын алып отыр ма, жоқ па? Егерде мұндай бағыт Украинада орын алып отырса, онда Қазақстанда неге болмауы тиіс?.. «Алашорда» туралы Мартыненконың кітабі ерекше орын алады. Бір кезде «Алашорданың» өмір сүргенін жоққа шығарған адамдар болған. 1923 жылы Кенжин: «Алашорданың бағдарламасы дегеніміз – Құрылтай кеңесінің депутаттарына берген тапсырыс қана», - деп жазған болатын. Әлі есімде, 1929 жылы Қызылорда қаласында Мартыненко маған жүгіріп келіп, сондай бір мәз-мәйрам күйде өзінің «Алашорданың» мөрін тапқанын айтып еді. Мөр! Енді «Алаштың» өмір сүргенін ешкімде жоққа шығара алмайды... Біз осы арада Байтұрсыновты халықтың қамын жеген азап иесі ретінде көрсеттік, ол дұрыс емес. Кейде түрмеде отырудың өзі Байтұрсынов үшін пайдалы болды... Алашорда зиялыларының халық арасында беделі өте күшті болды. Бұқараның қозғалысқа ілескені анық, бірақ бұл революциялық қозғалыс емес еді. Сондай-ақ, бұқараға алашордалықтардың ықпалы күшті болғанымен де, мұны революциялық емес деуге де келмейді. Біз өзіміздің зерттеуімізді Жетісудағы азамат соғысының тарихын жазу үшін бастағамыз, сол кезде алашордашылардың қозғалысы туралы мәселеге тап келдік те, «Алашордаға» және оның бастау көзіне арнайы зерттеу жазғымыз келді. Бар мәселе осыдан келіп шығып отыр», - деген мазмұнда екі жағын кезек-кезек қамшылады.

Қос автордың кереғар ұстанымдарын дәл аңғарған І.Құрамысов:

Мұндағы «екіұшты – двузначного» деп астарлап отырғаны Шафироның жоғарыдағы ұстатпайтын екіұшты сөзі ғана емес, сонымен қатар «Алашорда» туралы да болса керек. Қаншалықты «қызылданып» кетсе де, ұлт тағдырына қатысты тарихи құжаттардың жариялануына «екіұштылар» да мүдделі еді. Қалай дегенмен де, отызыншы жылдардағы үкімет қайраткері сексенінші – тоқсаныншы жылдардағы идеолог ғалымнан гөрі мәселені терең түсінгені анық танылады. Соның нәтижесінде бүгінгі таңда алаш қайраткерлерінің өмірі мен ұстанымы туралы салыстырмалы түрде толығырақ пікір қозғауға мүмкіндік туды. Кеңесте сөйлеушілерге, оның ішінде «екіұшты» төрағалық етіп отырған Орталық комитеттің екінші хатшысы І.Құрамысовқа да:

«Мен сендерге жайдақтатудың қандай екенін қазір көрсетемін», - деген Брайнин, айтқан уәдесінде тұрып, шынымен де І.Құрамысовқа көресіні көрсетті.

Ол өзінің Н.Тимофеевпен қосарланып жазған «Большевик Казахстана» журналының 1937 жылы қыркүйектегі санында жарияланған «Жапон – Герман барлауының ұлтшыл агенттері туралы» атты мақаласында:

Саясатты бүркенген саяси сатқындық кеңес идеологтарының сүйікті тәсілі болды.

Жаңа экономикалық саясаттың екпінімен 1926 жылдың желтоқсанында СССР Еңбек және Қорғаныс Кеңесі Түрксіб темір жолын салу туралы қаулы қабылдады. Оған «ұлы қоныстандыру идеясының кеңестік авторы» Алексей Иванович Рыков қол қойды. Үкімет тарапынан құрылған арнайы комитеттің төрағалығына РСФСР Халық Комиссариаты кеңесі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұлов бекітілді. Ол дереу өзінің «өмірлік қамқоршысы» әрі «саяси дұшпаны» (өз сөзі) М.Тынышбаевты «жергілікті жағдай мен жер бедерінің білгірі, тәжірибелі инженер» ретінде қызметке шақырды. Шындығында да Орта Азия мен Қазақ даласының жер бедерін ондай білетін маман Ресейде жоқ еді. Өлкетанушы, жылы жүректі «тынышбаевшыл» Ф.Осадчийдің ғылыми айналымға түсірген хаттамасына жүгінсек, М.Тынышбаев Түрксіб құрылысында алғаш рет аэрофотосуреттерді қолданылған. Соған сүйене отырып ұзындығы 50-60 метрлік бірнеше жер асты жолдарын салуды, сондай-ақ, бір составқа «біреуі басында тартып, екеуі артынан итеріп жүруі» үшін үш паровоз тіркеуді қажет ететін Қордай асуының орынына Шоқпар жобасын ұсынады. Алматы – Қордай – Бішкек; Алматы – Шоқпар – Құланды – Бішкек жобасы талқыға түскенде М.Тынышбаев Шоқпар нұсқасын қолдап, «тескен таулардың» есебінен 26 миллион сом үнемдеуге әрі Қазақстанның 6 облысын өзара байланыстыруға ықпал етті. Оның бұл жобасы кейін «Березин жобасы» атанып кетті. Оған не амал табылсын. Бұл жобаға қарсы шыққандардың: «– Сендер бес жылда да бітіре алмайсыңдар», – деген сәуегейлігіне қарамастан, 1930 жылы 28 сәуір күні жобаланған мерзімінен 540 күн бұрын ұлы жолдың соңғы шпалы төселді. 1931 жылы 1 қаңтар күні ресми түрде пайдаланылуға берілді (Ф.Осадчий. Қазақтың тұңғыш теміржол инженері. Өркен, 1989 жыл, 12 тамыз).

Өкінішке орай үш күнге созылған бұл салтанатқа жалпы сомасы 26 миллион сомнан астам қаржыны үнемдеуге мүмкіндік берген, соның нәтижесінде мерзімнен бір жыл бұрын пайдалануға берілген жобаның авторы Мұхамеджан Тынышбаев қатыса алмады. Оның қатысуға құқығы да жоқ болатын. Өйткені «Алашорда» көсемінің кеңестік құрылыстың авторы атануының өзі «саяси қылмысқа» жататын. Сөйтіп, жоғарыдағы жоба кезінде «халық жауының қастандық әрекеті» ретінде бағаланды.

Ал мұндай «қастандық әрекеті» үшін М.Тынышбаевтың тергеуге тартылмауы мүмкін емес еді. Сондықтан да 1930 жылы 4 тамызда түрмеге қамалды.

АЛАШ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ СМАҒҰЛ СӘДУАҚАСОВ

Смағұл Сәдуақасов 1933 жылы тосын да күдікті дерттен (өнеркәсіптік, яғни, кәсіби улану деген диагноз қойылған) қайтыс болған. Жерлеуге қатысқан С.Мұқановтың айтуынша, таңертең Кремльге сау кірген, кешке қарай: «Сүйегін өртеуге куәлік етіңдер», – деп суыт хабарлаған. Денесін көруге қайын атасы Әлихан Бөкейхановқа да рұқсат бермеген. Жерлеуге қатысқан Сәбит Мұқановтың жары Мариям Қожахметқызы сол бір қаза туралы:

– Мәриәм, жинал. Смағұл Садуақасов қайтыс болыпты. Бүгін жерлеуге апарады екен, – деді.

– Марқұмды неге елге апармады екен?, – деген сұрағымды Сәбит жауапсыз қалдырды.

– Әлихан Бөкейханов – қайын атасы, әйелі – Лиза, анау – баласы, – деп түсіндіріп тұр.

• 
  Тірлік-ай десеңші, жамбасы жерге тиген де бір медет екен ғой, – деп Сәбит екеуіміз үйге қайттық. Бар көрген-білгеніміз сол», – деп еске алады.
  

Бар емеуірін танытарымыз, ол кезде Жамбыл «темір комиссар» деп мақтаған Кене – Ежов Кремльдің қауіпсіздігі саласына жауап беретін. Ал С.Сәдуақасов 1921 жылы Семей облысын Қазақстанға күшпен қосқан кезде Смағұл мен Ежов екеуінің арасынан «ала жылан» өтіп кеткен болатын. Бұрынғы Мемлекеттік қауіпсіздік комитетіндегі он төрт томнан тұратын тұратын «Алашордашылардың» кеңес өкіметін құлату мақсатанда құрылған контрреволюциялық астыртын ұйымы туралы жүргізілген қылмысты іске» тартылған 72 адамның ішіндегі алаш қозғалысына тікелей қатысы бар 42 адамға қойылған сұрақтың бәрінде де – З.Уәлидиге, С.Сәдуақасовқа, Т.Рысқұловқа, С.Қожановқа қаратылған сауалдар бар. Ол жауаптардың көлемі тергеу ісінің үштен бірін қамтиды. Демек, Голощекин мен Өлкелік комитеттің кадр жөніндегі тікелей жауап беретін хатшысы Ежовтің өзі 1926-1927 жылдан бастап жалпы қазақ интеллигенциясын, соның ішінде Смағұл Сәдуақасовты түрмеге қамаудың амалын қарстырған. «Алашорда» үкіметінің мүшелері Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, М. Тынышбаевтің, Х. Досмұхамедовтің, ұлттық большевиктер Т. Рысқұловтың, С. Сәдуақасовтың, С. Қожановтың соңынан тыңшы қойылды.

Қазақ мемлекетiнiң даму бағдарын, рухани ұйтқысы мен тiрегiн анықтайтын аса жауапты саяси бетбұрыс – 1921 жылы Орынборда өткен Бүкiлқазақтық Өлкелiк кеңестiң II съезi болды. Қазақ Автономиясына қуыршақ үкiмет ретiнде ғана қарап, барлық тiзгiндi партияның билеп-төстеуiнде қалдырып, бiрте-бiрте ұлт қайраткерлерiн iс басынан аластатып, ақыр-соңында көзiн жоюды ойластырғанын ұлт өкiлдерiнiң бәрi де сездi. Партиялық тазалау, таптық тектi айыру, ұлтшылдыққа қарсы күрес науқаны тура соған бағытталып едi.

Қазақ өлкелiк партия комитетi ұлты қазақ қызметкерлердi жаппай жазалап, мемлекет аппаратынан шеттетiп, сол тұстағы аса дiлгiр әрi маңызды екi мәселе жөнiндегi пiкiр алысуларға оларды қатыстырмауды көздедi. Олар:

Съездiң қарсаңында: күн тәртiбiне қойылатын осындай талмауытты мәселелерге коммунистердi шұғыл шара қолдануға мәжбүр ету үшiн Ахмет Байтұрсынов ел iшiне өкiлдер жiберді. Оларға:

Саяси қарбаластың қарсаңында С.Сәдуақасов Қазақ атқару комитетiнiң өкiлi ретiнде Семей губкомына жіберілді. Бара салысымен Смағұл Сәдуақасов 1921 жылы 3 маусым күні Қазаткомның Президиумының 18 мамырдағы шешіміне сүйене отырып, Қазақ автономиясын мойындамай, республикалық атқару комитеті жолдаған шешімдерді орындамай, тек қана орыстар тұратын елдi мекендердi ғана мемлекеттiк құрылымға тартып, билiк басына қазақ оқығандарын жолатпай қойған Семей губерниялық атқару комитетiн таратып жіберді де Қазақ автономиясына тікелей бағынатын Семей губревкомын құрды. Негiзгi ұлт – қазақтарды билік басына тартты. Қазақ ұлтының мүддесiн – мемлекеттiң мүддесi деп жариялады.

Төрағалық мiндеттi уақытша өзi атқарды. Смағұл Сәдуақасовтың бұл тәуекеліне губком да қарсы шыға алмады. Өзі кетерде орнына Мұхтар Әуезовті төрағалыққа тағайындады. Ал М. Әуезов Орынборға ауысқанда Қазақ бөлімін Ж. Аймауытов пен Х. Ғаббасов басқарып қалды.

Ұлт мүддесі үшiн тәуекелге барған бұл iс өзiн-өзi ақтады, Семей облысы Қазақстанның құрамына бүтіндей қосылды. Қазақ ұлты үшiн өмiрлiк мәнi бар және ұлттық намысты қозғайтын осынау қасиеттi шешім, Алаш ардагерлерiнiң көсемдiк парасатының ықпалымен елiнiң өжет ұлы Смағұлдың батыл әрекетiмен жүзеге асты.

Әрине, жоғарыдағыдай батыл қимылы үшiн С.Сәдуақасов та жақсылап тұрып «сыбағасын» тартты. 1921 жылы 9 тамыз күні «РКП (б) Қазақ өлкелік обкомының Қазатком өкілі С.Сәдуақасовтың теріс әрекеттері» арнайы отырыста қаралды.

«... РКП Семей губкомының президиум мүшесі ж. Феофановтың Қазатком өкілі С.Сәдуақасовтың төмендегідей теріс әрекеттері:

1. Ешқандай себепсіз губаткомды және уездік аткомды таратқаны;

4. Қазақтардың барлық әрекетін қолдап, кеңес өкіметінде істейтін орыс қызметкерлерін айыптағаны;

5. Губаткомның губревком болып өзгергенін жүзеге асқан шара ретінде Орталық Қазаткомның атына жалған ақпарат жолдап, Қазаткомға жалған ақпарат бергені – туралы баяндама жасады.

Сөзінің соңында ж. Феофанов губкомның ж. Сәдуақасовты партиядан шығарып, қызмет бабындағы қылмысы үшін сотқа тартуды ұсынғаны туралы пікірлерін жеткізуді ұсынды».

Міне, осыдан кейін барып бұл мәселе президиумда қаралып, Смағұл Сәдуақасов барлық қызметтен шеттетілді. Тіпті енді қайтып жауапты қызметке ұсынбау туралы шешім де қабылданды.

Кішкентай адам – ең кекшіл адам. Ж. Аймауытов пен Х. Ғаббасов «Кене», «Бүрге» деп атаған Николай Ежов 1923 жылы Семей губревкомының төрағалығына тағайындалып, С. Сәдуақасовтың жіберген қателіктерін «түзеуге» жіберілді. Голощекиннің тұсында Қазақ өлкелік комитетіне ауысып, саяси бақылауды қолына алды. Ал жиырмасыншы жылдардың соңында ОГПУ-дiң тегеурiндi тiзгiнiнiң ұшы тиiсiмен «Кене» мен «Бүрге» деген ат қойғаны үшін «семейлiктерден» кегiн алуға ұмтылды. Смағұлды астыртын арандатумен болды және соңына аңду қойды. Смағұл мен Мұхтардың арасына «Қалам» – Әбдiрахман Байдiлдин сияқтыларды сына етiп қақты.

Съезд барысындағы шегiне жете ушыққан көзқарастардың қақтығысын Әбдiрахман Байдiлдиндей жерiне жеткiзiп, қыбын қандырып жазған адам кемде-кем. Сондықтан да қарау пиғылдан туған ащы шындықты назарға ұсынамыз:

Сондай-ақ, саяси мәнi зор шешiм де қабылдады. Ол:

1. Отарлаушы – коммунистердiң басқыншылық пиғылы мен басынуына тосқауыл қою.

2. Смағұл Сәдуақасовтың Семейдегi iс-әрекетiн ақтап алып, сол арқылы оның iсiне мемлекеттiк-ұлттық сыпат беру мәселесi едi.

«Алаш iсi» атты тергеу iсiндегi құжаттар мен жауаптарға және олардың саяси көзқарасына қарағанда бұл топ негiзiнен «Алашорда» үкiметiнiң ұлттық бағытын жетекшiлiкке алған бiр кездегi «жас алаштар» едi. Кеңес өкiметi кезiнде мемлекет басына келген Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожанов, Тұрар Рысқұлов, Нығымет Нұрмақов, Жалау Мыңбаев, Ораз Жандосов, Ыдырыс Мұстамбаев iспеттi қайраткерлер 1921-1922 жылғы ұлттық федерация туралы пiкiр таласы тұсында сондай ұстанымдарын танытты. Бұлардың күрес сахнасына келуi заңды құбылыс еді әрі жаңа құрылымдағы қайшылықтарды шешуге ұлттық аймақтар мұқтаж да болатын.

Аз ұлттардың арасындағы мұндай саяси қуатты күш – кез-келген империяның қас жауы еді. Шындығында да Голощекиннің: