Қазақстан республикасының азаматтық ҚҰҚЫҒЫ (жалпы бөлім) «Юриспруденция»

   Азаматтың аты – оның жекеленуіндегі маңызды құрал. Азамат құқықты өз атынан алып, жүзеге асырады. Аты дегенде оған аты, тегі, қаласа әкесінің аты көрсетіледі. ҚР АК 15 бабы жекеленудің бұл құралының заңды мәнін анықтап береді.

           Азаматтың аты басқа біреудің қолданған жағдайында тек қана оның келісімімен ғана жүзеге асырылады.

           Мекенжайы.

          Азаматтың мекенжайы бұл – ол уақытша немесе үнемі тұратын елді мекен.

           Мекенжай да азаматтың атымен бірге оның жекеленуінің құралы болып табылады және маңызды болып табылады, әсіресе міндеттемесін орындау орны мен мұрагерлік ашу орындарын анықтау кезінде аса маңызды.

14 жасқа толмаған кәмелетке толмағандардың мекенжайы, сонымен қатар қамқорлыққа алынған азаматтардың мекенжайы, олардың заңды өкілдерінің: ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқорлыққа алушының мекенжайы анықталады.

         Азаматтық хал-ахуал актілері бұл – заңды фактілер, олар заң негізінде азаматтық хал актілерін жазу (АХАЖ) органдарында мемлекеттік тіркеуге жатады.

         Тіркеуге жататындар:

           - туу;

           - некеге отыру;

           - некені бұзу;

           - бала асырап алу;

            - әкелігін анықтау;

           - тегін (атын) өзгерту;

           - азаматтың қайтыс болуы.

        Актілік жазбалар барлық фактілердің нақты дәлелі болып табылады. Азаматтық хал-ахуал актілерін тіркеудің тәртібі мен шарттары, оларды түзету, өзгерту немесе күшін жою, сонымен бірге АХАЖ органдарын ұйымдастыру ҚР заңнамасымен анықталады. Азаматтық хал-ахуал актілерін тіркеу бойынша туатын даулардың барлығы да, өзгертулер мен түзетулер енгізулер сот тәртібімен шешіледі.

 

3.5 Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп танудың құқықтық салдарлары

Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны қайтыс болған деп жариялау мынадай заңды фактілердің жиынтығы болған кезде мүмкін болады:

          - азаматтың тұрғылықты мекенжайында ұзақ мерзімде болмауы;

         - оның қай жерде тұрып жатқанынан мәлімет болмау және ол мәліметті ала алмау;

          - азаматтың тұрып жатқан мекенжайы туралы соңғы мәлімет алған күннен бекітілген мерзімнен көп уақыт өтуі.

         Егер азамат туралы соңғы мәлімет алған күннен кейін бір жыл ішінде ол туралы, оның тұрып жатқан жері туралы мәлімет болмаса қызығушылық танытып отырған адамның өтініші бойынша ол адам сотпен хабарсыз жоқ боп кеткен деп танылады. Мерзімнің бекітілуі ҚР АК 28 бабының 2 тармағында көрсетілген.

Хабарсыз кеткен адамның мүлкін үнемі басқару қажет болған жағдайда қамқорлық және қамқоршылық органы сенiмдi адаммен осы мүлікті сенімді басқару туралы келiсiм шарт жасайды.

Хабарсыз кеткен адамның мүлкінен ол асырауға міндетті жандарға қаражат беріледі, сонымен қатар басқа мiндеттемелерi бойынша қарызын төлейді. Ал неке тоқтатылмайды, алайда жұбайының АХАЖ органдарына берген өтiнiші бойынша ықшамдалған ретте неке бұзылған болады. Дербес мiндеттемелерi тоқтайды.          

Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет алынатын болса, сот оны хабарсыз жоқ болып кеткен деген шешiмiн қайтарып алады. Мұндай соттық шешiм негiзінде азаматтың дүниесiн сенiмдi басқару да тоқтатылады. Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.
3.6 Азаматты қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты қайтыс болған деп жариялаудың құқықтық салдарлары. Азаматты қайтыс болған деп жариялау туралы шешімді жою

         Мына жағдайларда азаматты сот қайтыс болған деп жариялайды (ҚР АК 31 бабы):

        - тұрғылықты мекенжайында ол туралы соңғы 3 жыл ішінде мәлімет болмаса;

        - егер де қатер төнген жағдайлардан, қайғылы жағдайдан соң оның жоғалуынан кейiн ағымдағы алты айдың ішінде тұрғылықты мекенжайында ол туралы мәлiметтер болмаса (бұл жағдайда азаматтың өлiмi оны хабарлау туралы сот шешiмiнiң заңды күшiне кiрген күнінен емес, шамаланған опат болған күні жазылады);

        - әскери қимылдар аяқталғаннан соң соңғы екі жыл ішінде оған қатысқан адам туралы мәлімет болмаса.

        Азаматты қайтыс болған деп жариялау шынайы өлімнің де құқықтық салдарларының тууына әкеледі:

       - мұрагерлікті ашу;

       - жеке сипаттағы міндеттемелерді тоқтату;

       - қайтыс болған деп жарияланған адаммен некені тоқтату;

        - асырауындағы жанның асыраушысын жоғалтқан жағдайда алатын зейнетақы мен жәрдемақысын алуға құқығының тууы.

Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет алынатын болса, сот оны қайтыс болып кеткен деген шешiмiн қайтарып алады (ҚР АК 32-шi бабы). Бұл жағдайда азамат кез-келген тұлғадан оған тегін ауысқан өзінің сақталған мүлкін қайтаруды талап етуге құқықты.

Мүлікті ақылы алған тұлға егер қайтыс болған деп саналған адамның тірі екендігін біле отырып алған жағдайда ғана (қара ниетті сатып алушы) барлық ауысқан мүлікті қайтаруға міндетті (ол мүмкін болмаған жағдайда оның құнын өтейді).

         Егер қайтыс болған деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік бойынша мемлекетке ауысса, ол адамға қайтарылып беріледі (ҚР АК 32 б. 6 т.).

     Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.

  


4 Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері
 Заңды тұлғаның түсінігі құқықтық категория ретінде цивилистикада (азаматтық құқық ғылымында) негіз тапты. Мұны жоғарыда айтылған теория бойынша сипаттауға болады.

Заңды тұлғаның заңды анықтамасы ҚР АК 33 бабының 1 тармағында берілген.

Осы анықтама бойынша заңды тұлғаның оны басқа құқық субъектілерінен ерекшелендіріп тұратын сипаттық белгілерін атап өтуге болады. Тек қана жиынтық түрінде ғана олар заңды тұлғаны анықтай алады. Сонымен,

1) ұйымдастырушылық бірлік бұл – азаматтар ұжымы, олар өзара әсер етудің және қызмет жасаудың нақты бір ережелеріне бағынады;

2) мүліктік дербестік – бұл белгі заңды тұлғаға өзі иелік етуге құқылы мүлікті бекітуде көрінеді;

3) дербес мүліктік жауапкершілік – өзінің барлық мүліктерімен өзінің міндеттемелері бойынша жауап береді;

4) азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу – заңды тұлғаның өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болуы мен іске асыру, жауапкершілік тарту, арыз беруші болу және сотта жауап беруші болу мүмкіндігінен көрінеді.
4.1 Заңды тұлғаның құқық иеленуі. Заңды тұлғаның органдары 

Заңды тұлғаның құқық иеленуi оның ажырамас қасиетi болып табылады, соның арқасында заңды тұлға дербес құқық субъектiсi болып есептеледi. Заңды тұлғаның құқықтық қабiлеттiгінiң және әрекетке қабiлеттiлiгiнің пайда болуы мен тоқтатылуының ерекшелiктеріне көңіл аудару керек. Заңды тұлғаның құқықтық қабiлеттiгі және әрекеттік қабiлеттiлiгi мемлекеттiк тiркеудiң кезеңімен бiр уақытта пайда болады және заңды тұлғаларды бiртұтас заңды тұлғаның мемлекеттiк тiзiлiмiнен шығарған кезеңінде тоқтайды. Заңды тұлғаның құқықтық қабiлеттiгi заңды тұлғаның азаматтық құқығы мен азаматтық мiндеттерінің болуымен анықталады. Бірақ, жеке тұлғалармен салыстырғанда заңды тұлғаларға тең құқықтық қабiлеттiктiң қағидасы тән емес.

Құқықтық қабілеттіліктің 2 түрі аталып көрсетіледі:

       1) жалпы құқықтық қабiлеттiлік (заңнамамен тыйым салынбаған кез-келген азаматтық міндеттемені және азаматтық құқықты иелену мүмкіндігі);

       2) арнайы құқықтық қабiлеттiгi (осы заңды тұлғаға заңнама актілерімен және арнайы құжаттармен берілетін құқықтар мен міндеттемелер).

       Заңды тұлғаның әрекетке қабілеттілігі заңды тұлғаның өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу, азаматтық міндеттемелерін іске асыру және жасалған әрекеттері үшін өздігінен жауапкершілік тарту

қабілеттері ретінде анықталған.

Нақты бір әрекетті заңды тұлға өзінің органдарының көмегімен жүзеге асырады. Заңды тұлғаның органдары азаматтық айналым барысында өзінше бір делдал болып табылады және заңды тұлғаның еркін білдіреді.

Заңды тұлғаның органдарының түсінігі, түрлері, құқықтары АК 39 бабында көрсетілмеген. Бұл баптың нормасы бланкеттік сипатта беріледі. Арнайы нормативтік-құқықтық актілерде нақты бір ұйымдастырушылық-құқықтық форманың заңды тұлғаларының органдарының түрлері, құзіреттіліктері қарастырылған.

Заңды тұлғаның органдарының түрлері:

        1) Өкілеттілік шамасы бойынша:

        а) Жоғары (құрылтайшылардың жалпы жиналысы);

        б) Орындаушылық (әкімшілік, директор);

        в) Бақылаушы (ревизиялық комиссия).

        2) Құрамға енетін адамдардың саны бойынша:

        а) Жекеменшік (президент);

        б) Алқалық (директорлар кеңесі).

  3) Әрекет ету уақыты бойынша:

        а) Үнемілік (бақылау кеңесі);

        б) Уақытша (тарату комиссиясы, конкурстық басқарушы).

        Жіктелімнің негіздемесінің тағы да басқа түрлері бар (ерік білдіруші, ерік орындаушы), бірақ неғұрлым кең таралғандары осылар.
4.2 Заңды тұлғаның жекеленуі 

          Бір заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғадан айыруға мүмкіндік беретін заңды тұлғаның жекеленуі құралдары аса маңызға ие. Оған мыналарды жатқызуға болады:

          1) заңды тұлғаның атауы;

          2) заңды тұлғаның мекенжайы;

          3) заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының жекелену құралдары.

          Заңды тұлғаның басқа заңды тұлғалардан ажыратып тұратын өзінің атауы болады. Коммерциялық ұйымның атауы тіркеуден өткеннен соң оның фирмалық атауы болып табылады. Басқа заңды тұлғаның атауын қолдануға болмайды. Оған заңнамаға сәйкес мынадай түрлі талаптар қойылады:

        1) заңды тұлғаның атауына оның атауы және ұйымдастырушылық-құқықтық формасының көрсеткіштері енеді;

        2) заңнамада қарастырылған қосымша ақпаратты құрамына енгізуі мүмкін (мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорының атауында міндетті түрде ЖЗҚ деген аббревиатура болуы қажет);

        3) құрылтайлық құжаттарда көрсетіледі;

        4) заңнаманың талаптары мен қоғамдық моральға қарсы келетін атауларды, өзіндік аттарды қолдануға тыйым салынады;

        5) мемлекеттік орган болып табылмайтын фирмалық атауларда, қызмет көрсету белгілерінде, заңды тұлғалардың тауарлық белгілерінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының ресми атауларын қолдануға тыйым салынады;

        6) заңнамамен бекітілген басқа талаптар.

        Заңды тұлғаның мекенжайы ретінде оның үнемі қызмет етуші органының мекенжайы саналады. Мекенжайы құрылтайлық құжаттарда толық пошталық адресімен бірге көрсетіледі. Үшінші бір тұлғамен қатынас кезінде заңды тұлға өздерінің бірыңғай мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген нақты мекенжайының сәйкес емес екендігін айтуына құқығы жоқ. Осылайша, үшінші тұлғалар заңды тұлғаларға пошталық немесе басқа да корреспонденцияны мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген мекенжай бойынша да, нақты мекенжайы бойынша да жіберуге құқылы.

Заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының жекелену құралдарына мыналар жатады: тауарлық белгі, өндірістік марка, қызмет көрсету белгісі, тауардың шығу жерінің атауы.

Заңды тұлға өз мекенжайынан тыс жерде өкілдіктер мен бөлімшелер құруға құқылы (ҚР АК 43 бабы).

Өкiлдiк – бұл заңды тұлғаның мекенжайынан тыс жерде орналасқан ерекшеленген құрылымдық бөлімше, ол заңды тұлғаның мүддесін білдіреді және оны қорғайды.

Бөлімшелер заңды тұлғаның өкілділіктен басқа барлық функцияларын немесе олардың бөлiгiн жүзеге асырады.

Барлық бөлімшелер мен өкiлдiктер заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында көрсетілуi керек. Демек, бөлімшелер және өкiлдiктер дербес заңды тұлғалар болып табылмайды. Олардың жетекшiлерi өз өкiлеттiктерiн сенiмхат негiзiнде жүзеге асырады. Бөлімше және өкiлдiктер олардың заңды тұлғасымен қабылданған жағдайлар негiзiнде жұмыс iстейдi.
4.4 Заңды тұлғаның пайда болуы

         Заңды тұлғаның пайда болуларының негiзінде жататын – азаматтық құқықтық қабiлеттiкке және әрекет қабiлеттiлiктеріне ие заңды және жеке тұлғалар, құқықтың басқа субъектілерiнiң ерiк бiлдiруi жатады.

Заңды тұлғаның пайда болуы тiкелей құрылым және мемлекеттiк тiркеуден тұрады. Теорияларда және құқық қолданатын тәжiрибелерде заңды тұлғалардың жасаудың 4 негiзгi ережелерiн көрсетеді.

Басқарушы ретте заңды тұлға органның уәкiлдік мүлiк иесi (шешiмі) ұйғарымының негiзiнде жасалатынын бейнелейдi.

Құзырлы мемлекеттiк құрылым немесе басқа заңды тұлға осы заңды тұлғаның пайда болуының заңдылығын тексередi және соған сәйкес рұқсат бередi.

    Қатысу – нормативтiк тәртіп ұйғарымды да, арнайы рұқсатты да талап етпейдi. Жалпы формадағы мұндай рұқсат заңның нормасында болады. Тек қана құрылтайшылардың әрекетi, олардың қатысулары керек болады. Заңды тұлға мемлекеттiк тiркеуден өткен соң, сол кезден бастап құрылған (ҚР АК 42 бабының 3 тармағы) болып есептелінедi.

Мемлекеттiк тiркеудiң мәлiметтерi (сонымен қатар коммерциялық ұйымдар үшiн фирма атауы) (ҚР АК 42-шi бабы) заңды тұлғалардың бiртұтас мемлекеттiк тiзiлiмдерiне қосылады.

ҚР АК 42-шi бабының 6 тармағы заңды тұлғаның қайта тiркелуiнiң жағдайларын қарастырады. Жоғарыда көрсетiлген әрекеттердің барлығы да заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттарына негiзделген, ал ол азаматтық айналымдағы заңды тұлғаның мәртебелерiн анықтайды, сыртқы да, заңды тұлға iшiнде де барлық азаматтық айналымдағы заңды тұлғаның қатынастарын реттейді.

         Заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттары:

         1) құрылтайлық келісім;

         2) жарғы;

         3) осы түрдегі ұйым туралы жалпы ереже.

        Заңды тұлғалар не жарғының негізінде немесе құрылтайлық келісімнің және жарғының негізінде қызмет жасайды. Құрылтайлық құжаттардың түрі – жазбаша нотариалдық. Заңды тұлғалардың арнайы құқықтық қабілеттілікке ие құрылтайлық құжаттарында қызметтің пәні мен мақсаттары анықталған болуы қажет. Коммерциялық ұйымдардың өкілдері өздерінің құрылтайлық құжаттарында қызметтің пәні мен мақсатын көрсетуге құқылы.

Пәні деген кезде түсінетініміз – заңды тұлға жүргізетін қызметтің түрлері. Қызметтің мақсаты – нақты бір нәтижеге жету болып табылады.

Құрылтайлық келісім мен жарғының арасындағы айырмашылық:

          1) құрылтайлық келісім заңды тұлға құру бойынша ұйымдастырушының міндеттерін және олардың арасындағы қатынасын қарайды. Жарғы заңды тұлғаның үшінші жақпен қатынасын анықтайды.

         2) құрылтайлық келісім жасалады, ал жарғы бекітіледі;

          3) құрылтайлық келісім құрылтайшы мен заңды тұлғаны құрушы үшін ғана міндетті, ал жарғы – заңды тұлғамен құқықтық қатынасқа түсетіндердің барлығы үшін міндетті;

          4) жарғы үшін жариялылық принципі тән, ал құрылтайлық келісім үшін – құпиялылық тән;

         5) өзгерістер мен толықтырулар енгізудің түрлі принциптері: жарғыда – көп дауысты; құрылтайлық келісімде – бір ауыздан;

         Құрылтайлық келісім мен жарғы ережелерінің арасында қайшылықтар болған жағдайда ҚР АК 41 бабының 6 тармағы қолданылады.

 

4.5 Заңды тұлғаның тоқтатылуы

Заңды тұлғалардың тоқтатылуының негiздерi.

Заңды тұлғалардың қызметтiң тоқтатылуының бiр түрлерiнiң жіктелімінің 2 белгiсiн ерекшелеуге болады – субъекттiң қызметiнiң тоқтатылуы туралы шешiм алған органға байланысты немесе заң мирасқорлығының бар болуына байланысты. Ерекшелеу заңды тұлғаның қызметiнiң тоқтатылуы туралы органға байланысты, шешiм қабылдайтын адам да ерекшелеуі мүмкiн.

        Заңды тұлғаның тоқтатылу негіздері.

Заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылуының түрлерінің жіктелімінің 2 критерийін атап көрсетуге болады, субъектінің қызметін тоқтату туралы шешім қабылдаған органға байланысты немесе құқық иелігінің бар болуына байланысты. Заңды тұлғаның қызметін тоқтату туралы шешім қабылдаған органға байланысты мыналарды атауға болады:

 1) өз еркімен, яғни заңды тұлғаның қызметін тоқтату туралы шешім қабылдаған органға байланысты тоқтату, бұл органдар оны құрылтайлық құжаттар негізінде жасайды (кейбір жағдайларда құзырлы мемлекеттік органдардың рұқсатымен);

          2) басқарушылық (күштеп), яғни:

           - заңды тұлғаның құрылтайлықшыларының (қатысушыларының) шешімі бойынша;

           - құзырлы мемлекеттік органдардың шешімімен;

           - сот шешімі бойынша.

          Салдары жағынан алып қарайтын болсақ, заңды тұлғаның тоқтатылуын былайша ажыратады:

         1) қайта ұйымдастыру – заңды тұлғаның қатыстық тоқтатылуы, азаматтық айналым барысында оның мүліктерінің қызметін сақтау үшін және оның азаматтық құқықтары мен заңда қарастырылған басқа да нормативтік актілерінің басқа тұлғаға ауысуы;

         2) жою – заңды тұлғаның абсолюттік түрде жойылуы, оның азаматтық құқықтары мен заңда қарастырылған басқа да нормативтік актілерінің басқа тұлғаға ауысуына болмайды.

           Заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру.

          Қайта ұйымдастыру нәтижесінде бір немесе бірнеше жаңа заңды тұлғалар пайда болады. Заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуы да, жойылуы да өз еркімен де, күштеп, еркінен тыс та болуы мүмкін. Заңды тұлғаның қайта ұйымдастыруы заңмен қарастырылған 5 форманың біреуімен жүргізіледі (ҚР АК 45 бабы).

          Заңды тұлғаның қайта ұйымдастыру формалары:

           1) бірігу;

           2) қосылу;

           3) бөліну;

           4) бөлек шығарылу;

           5) қайта құру.

          Бірігу – қайта ұйымдастырудың арнайы формасы, онда қызметі тоқтатылатын екі заңды тұлғаның міндеттері мен құқықтары жаңа заңды тұлғаға беріледі, ауысады.

          Қосылу – қайта ұйымдастырудың арнайы формасы, онда өз қызметін тоқтатпаған заңды тұлғаның құрамына қызметі тоқтатылған заңды тұлға қосыалды.

        Бөліну – қайта ұйымдастырудың арнайы формасы, онда қызметін тоқтатқан заңды тұлғаның құқықтары мен міндеттемелері жаңа екі (немесе одан да көп) жаңа заңды тұлғаға ауысады.

         Бөлек шығарылу – қайта ұйымдастырудың арнайы формасы, онда жаңа заңды тұлға қалыптасады, ол қайта ұйымдастырылған заңды тұлғаның құқық иеленушісі болады, оның қызметі тоқтатылмайды. Бұл форма қайта ұйымдастырудың ерекше формасы, себебі онда бір де бір заңды тұлғаның қызметі тоқтатылмайды.

      Қайта құру – бұл да қайта ұйымдастырудың бір формасы, онда заңды тұлғаның ұйымдастырушылық-құқықтық формаларының өзгерісі болады.

Қайта ұйымдастыру кезінде бөлу балансы құрылады (бірігу, қосылу және қайта құру).

Бөлу балансында әрбiр мiндеттеменiң тағдыры туралы сұраққа талассыз жауап болуы керек, яғни баланстан білетініміз қандай да бір мiндеттеме және берiлiс акті нақты қандай заңды тұлғаға өткенi және бөлу балансында қарыздар адамның барлық мiндеттемелерi туралы хабар-ошар, тіпті қайта ұйымдастыратын заңды тұлға қатынасында олар негiздi орындамауға болады деп санайды.         

       ҚР АК 48 бабы қайта ұйымдастыру кезіндегі қарыз берушінің құқығын қорғаудың үш қорғаныс тәсілін қарастырады.

Бiрiншi тәсіл қайта ұйымдастыруды жүргізу тәртібімен байланысты, оған сәйкес біріншіден, барлық несие берушілер заңды тұлғаға қатысты қайта ұйымдастыру туралы шешiм қабылданғаны туралы жазбаша хабарлануы керек. Ескертудi мiндетті заңды тұлғаның (қатысушылардың) құрылтайшылары немесе қайта ұйымдастыру туралы шешiм қабылдаған уәкiл органы жасауы қажет (бұл заңды тұлғаның мұндай құрылтай құжаттарының шешiмдерiнiң қабылдану немесе заңда көрcетiлген жағдайлардағы немесе мемлекеттiк құрылым).          

 Екiншiден, қайта ұйымдастыру туралы ескерту әрбiр несие берушіге мынадай ұсыныстан тұруы керек: қарыз адамның барлық мiндеттемелердi мерзiмiнен бұрын орындау немесе тоқтатылу қажет екенін талап етуі керек, бұл бойынша қайта ұйымдастырылатын заңды тұлға болып табылған адамның бұл шығындардың орнын толтыруы талап етілуі керек.

Сайып келгенде, несие берушіге қайта ұйымдастырылатын заңды тұлғамен бар азаматтық-құқықтық қатынастарды тоқтату туралы сұрақты шешуге құқық берiледi.

Жою, яғни заңды тұлғаның қызметiнiң тоқтатылуы құқық қолданушысыз болса, онда қатысушылардың шешiмi бойынша немесе уәкiл орган арқылы қарастырылған негіздердің бар болуында қатысушылар арқылы өтеді.

Заңды тұлғаны тарату түрлері:

          - қалған мүлікті заңды тұлғаның өкілдері (қатысушылары) арасында бөлу (шаруашылық серіктестікті жою, тарату; акционерлік қоғамды және кооперативтерді жою, тарату);

         - қалған мүлікті меншік иесіне беру (мемлекеттік кәсіпорындар немесе меншік иесі қаржыландырып отырған аранйы мекемелер);

         - қалған мүлікті заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында анықталған мақсаттарға беру (қоғамдық және діни бірлестіктер, әртүрлі қорлар).

           Қатысушылар кез-келген уақытта заңды тұлғаны тарату туралы шешім қабылдауға құқылы. Бұл шешім мынадай жағдайларда қабылданады:

        - заңды тұлғаның құрылған мерзімі аяқталауымен байланысты;

       - қандай мақсатқа құрылған болса, сол мақсатқа жеткендігімен байланысты;

        - соттың заңды тұлғаның тіркелуін заңды емес деп тануымен байланысты.

          Қатысушылардың еркінен тыс заңды тұлға мына жағдайларда соттың шешімімен таралуы, жойылуы мүмкін:

         - лицензиялық қызметтің лицензиясыз жүзеге асырылуы жағдайында;

         - заңмен тыйым салынған қызметтің орындалуы жағдайында;

         - сол уақыттағы заңнаманы бірнеше рет қатаң түрде өрескел бұзған жағдайда;

       - жарғылық емес қызметті жүйелі түрде жүзеге асырумен байланысты жағдайларда (қоғамдық және діни ұйымдар, қайырымдылық және басқа да қорлар);

        - тұрақсыздық жағдайында (банкротқа ұшырау).

          Таралу мына жағдайларда іске асырылады:

        - оның өкілдерінің немесе заңды тұлғаның органдарының шешімі бойынша;

        - заңды тұлғаның тіркелуін жарамсыз депр таныған жағдайда;

        - соттың шешімі бойынша қызметті қажетті рұқсатсыз (лицензиясыз) жүзеге асырған жағдайда немесе заңмен тыйым салынған қызметті жасаған кезде;

        - заңнамамен қарастырылған басқа да жағдайларда, мысалы, ҚР АК 49 бабына сәйкес (жоғарыда атап өткенімдей, заңды тұлғаның банкротқа ұшырауы).

Заңды тұлғаларды таратудың кең таралған жағдайы – жеке тұлғалардың дербес меншiктерінде болған ұйымның ерiктi жойылуы, таралуы.

Құрылтайшылар жалпы жиналыста өз ұйымдарын таратуға шешім қабылдады. Бұл шешiмдер жиналыс хаттамасында көрсетілуі қажет және заңды тұлғаларының Бiртұтас мемлекеттiк тіркелуін орындайтын органға ұйымның жойылу үрдісінде тұрғаны туралы жазбаша хабарлануы керек.

ҚР АК 50-шi бабының талаптарына сәйкес құрылтайшылар органның келісімімен осы ұйымның мемлекеттiк тiркеуін iске асыратын тарату комиссияларын тағайындайды. Оның құрамына ұйымның басшылық етушi тұлғалары, еңбек ұжымының мүшелерi, құрылтайшылар немесе олардың өкiлдерi кiре алады. Тарату комиссиясының жұмысының мерзiмдерi және құрамы жалпы жиналыс хаттамаларында бекiтіледi. Осы уақыттан бастап ұйымның барлық iстерi тарату комиссиясына өтеді және олар өз жұмыстарын бастайды.

     Тарату комиссиясының ең бірінші жасауы керек болатын жұмыс – бұл мерзiм белгiлеу, сол мерзім ішінде жойылатын ұйымның несие берушілері қарыздардың қайтарылуы туралы кiнә таға алады, наразылықтарын білдіре алады. Ол үшiн, ҚР АК 50 бабына сәйкес тарату комиссиясы жойылу туралы және оның несие берушілерінің талаптарыынң тәртібі мен мерзімі туралы хабарландыруды ресми басылымда жариялауға мiндеттi. Осымен бiр уақытта жазбаша түрде бұл туралы барлық несие берушілер хабарландырылады. Талаптарды көрсетуiнiң мерзiмi ұйымның жойылуы туралы жариялаудың уақытынан бастап кемiнде екi ай ішінде болуы керек.

         Тарату комиссиясы оның құрамы бекітілгеннен соң заңды тұлғаның істерін басқару бойынша барлық құзіреттілікті өз мойнына алады.

Одан әрі қарай дебиторлық қарызды өтеу бойынша барлық шаралар жасалынады, яғни жойылатын ұйымның алдында дебиторлық қарыздары бар заңды тұлғамен және жеке тұлғамен сол қарызды жою туралы ресми талаптар қойылады. Қажеттiлiк жағдайында талап арыздары сотқа жіберіледі. Тарату комиссиясының дебиторлық қарызды мерзiмiнен бұрын өтеуді талап етуге құқығы жоқ.

Егер шарт жасасу кезінде жойылатын ұйымда дебиторлық қарыз болатын болса, тарап келiсiм шарты таратылуды білмесе, екі тараптың біреуінің талап етуімен (көбінесе таралғалы жатқан ұйымның талабымен) төлеу мерзiміне қатысты тараптардың өзара келiсiмi екі жақтың келiсiм шарты бойынша өзгертiле алады.

Тарату комиссиясының несие берушілерінің талаптардың көрсетуi үшiн мерзiмнiң аяқтауларынан кейiнгі тiзiмi, сонымен бiрге заңды тұлғалардың мемлекеттiк тiркеуін орындайтын органның құрылтайшылармен бекітілетiн олардың қарастыруының нәтижелерi талаптардың несие берушіде көрсетiлетiн ұйымдармен дүниенiң құрамы туралы хабар-ошар болатын аралық тарату балансын құрайды.

      Аралық жойылу балансын жасау барысында таралғалы отырған ұйым қолындағы бар құндылықтың толық нвентаризациясын жүргізуі керек, ол үрдістің барлығы да ҚР қаржылық заңнамасымен сәйкес жүргізіледі.

        Таратудың аралық баланстарын құрастыруға құжаттар дайындай отыра, бас есепшi жойылу алдындағы кәсiпорынның қаржылық күйiнің терең талдауын жүргiзуi керек, толық берешектi өтеуге және несие берушілермен соттық тергеулерiнен кейін өз ұйымын бұл барлық шараны қолданып, жоюды өткiзудiң мерзiмдерін едәуiр үлкейте алуға, қауiпсiздендiруге уақытында мүмкiндiгi болу үшiн жоюды сол кезеңде аралық талдау керек. Егер аралық жойылу балансын жасау барысында ұйымның қолындағы бар ақша қаражаты несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруы үшiн жеткіліксіз болса, тарату комиссиясы, ҚР АК 51-шi бабының 5-шi тармағына сәйкес, соттың шешiмдерін орындау үшiн бекітілген тәртіпте ашық саудаларында ұйымының дүниесiн сатуды жүзеге асырады.

        Несиелік қарызды жоюды тарату комиссиясы кезек тәртібімен жүргізеді, ол ҚР АК 51 бабымен бекітілген, аралық жойылу балансымен сәйкес бекітілген күнінен басталады. Тарату комиссиясы несие берушілердің талаптарын қанағаттандырудан бас тартса, олар тарату комиссиясының талабымен сотқа шағымдана алады. Егер несие берушілердің талаптары тарату комиссиясы қойған мерзiмнен кейiн көрсетілсе, онда олар мерзiм айтылған кезде келген тұлғалардан кейін талаптарын қанағаттандырады. Заңды тұлғаның активтерiнiң жеткiлiксiздiгi салдарынан қанағаттандырылмаған талаптар жойылған болып есептеледi.

Барлық аталған есептеулердiң аяқталуларынан кейiн қалған мүлік, дүние таратылатын ұйымның құрылтайшыларына берiледi (егер басқа заңмен немесе құрылтай құжаттарымен ескерiлмесе), қатысушылардың ұйымның қарамағында қалған мүлікке талаптануға құқықтары бар.

ҚР АК 50 бабының 7 тармағына сәйкес,   несие берушілермен есептесіп болғаннан соң   таратушы комиссия тарату балансын жасайды, ол заңды тұлғаның өкілдерімен бекітіледі.

         Заңды тұлғаның тіркелу орны бойынша мына құжаттар тапсырылып, түпнұсқалары мұрағатқа берілуі қажет: жарғының бірінші данасы, құрылтай келісімнің және тіркеу туралы куәліктің жалпы бір данасы.

         Осы аталған құжаттар негізінде мемлекеттік тіркеу органдары тапсырыс берушіге тарату жолымен заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылуы туралы куәлік береді. Осы кезеңнен бастап кәсіпорын таралған болып саналады және оның өкілдерінің де, салық төлеушілердің де қызметі тоқтатылады.

         Біз көріп отрығанымыздай, азаматтық құқық нысандарының арасында мүліктің де ролі үлкен.

         «Мүлік» термині дегенде азаматтық құқықта мынаны түсінуге болады:

          - меншік иесінің иелігіндегі зат немесе заттар жиынтығы;

          - заттың да, мүліктік құқықтың да ақша құны бар бірлестік;

           - мұра қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттемелері, ол кейін мұрагерлерге ауысады.

          Барлық жағдайда мүлік құқығы тек затқа ғана емес, кірістер мен басқа да құқықтарға да таралады.

          Мүліктің немесе материалды заттағы мүліктік игіліктің қасиеті бұл олардың қоғамдық, заңды қасиеті, оларға тек қоғамдық қатынастарда беріледі, табиғи емес болып саналады. Сондықтан табиғаттың барлық заты бірдей мүлік және азаматтық құқық нысаны болып саналмайды (мысалы, күн, ай).

          Мүліктің мынадай негізгі түрлерін атап өтуге болады:

          - заттар;

          - ақша мен құнды қағаздар;

          - жұмыс пен қызмет көрсету;

          - шығармашылық интеллектуалдық қызмет нәтижесі;

          - ақпарат;

          - мүліктік құқық.

 

5.1 Азаматтық құқықтағы заттың жіктелімі мен түсінігі.

Заттар дегенде сыртқы әлемнiң заттық нысандары ұғынылады. Заттар да, заттық және рухани мәдениеттiң заттары, яғни адам еңбегінiң өнiмдерi де, табиғаттың өзі жаратқаны да, адамдардың өз өмірлерінде қолданатындары да – жер, пайдалы қазбалар, өсімдіктер және т.б. осыларға жатады. Заттардың маңызды қасиеті – адамдардың қандай да бір қажеттіліктерін қанағаттандыра алатындығында, осының арқасында олар азаматтық құқықтың нысандары бола алады. Заттың табиғи сипаты заттарға қатысты адамдардың қатынастарының әртүрлі құқықтық реттелуін байланыстыра алады.

        Заттардың жіктелісі:

        Заттар жермен байланысына қарай былай бөлінеді: жылжитын және жылжымайтын. Осы бөлініс негізінде жерге деген жеке меншік иеслігінің құқығы жатыр.

        Жылжымайтын затқа жататындар: жер телімдері, жер асты байлықтарының учаскелері, жалпыланған су нысандары, ормандар, құрылыс, құрылыс ғимараттары, көп жылғы көшеттер және жермен байланыстылардың барлығы, яғни түрлі нысандар (ҚР АК 117 бабының 1 тармағы).

        Жылжымайтын заттарға сонымен қатар мыналар да теңестіріледі: мемлекеттік тіркеуге жататын, теңіз және ауа, су, судағы ішкі жүзу нысандары, ғарыштық нысандар және басқа да нысандар. Заң шығарушы жылжымайтын зат ретінде басқа да заттарды келтіре алады (ҚР АК 117 бабының 2 тармағы).

        Жылжымайтын мүліктің ерекше құқықтық тәртібі осы мүлікке құқықтың ерекше тұрақтылығының қажеттілігіне негізделген. Мүлікке иелік құқығы, оның пайда болуы, шектелуі мен тоқтатылуы мемлекеттік тіркеуге жатады. Мемлекеттік тіркеуге жылжымайтын мүлікпен жасалатын келісімшарттар да жатады.

          Жылжымайтын мүліктің ерекше түрі – кәсіпорын.  «Кәсіпорын» термині екі түрлі мағынада қолданылады:

           - заңды тұлға – азаматтық құқықтың субъекті. Бұл жағдайда кәсіпорын кәсіпкерлік қызметтің субъекті ретінде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс болады;

           - мүліктік кешен, ол кәсіпкерлік қызметте қолданылады. Бұл жағдайда ол құқықтың нысаны және жылжымайтын мүлік болып табылады.

           Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына мыналар енеді: оның қызметіне арналған мүліктің барлық түрлері, оған қоса жер телімдері, ғимараттар, құрылыс ғимараттары, құрал-жабдық, шикізат, өнім және т.б. (ҚР АК 119 бабы).  

Мүліктік кешеннің ішінен қандай да бір нысанды алып тастау арнайы заңмен немесе келісімшартпен қарастырылуы қажет (мысалы, белгілі бір іске берілген лицензия ауыстырылмайды). Олай болған жағдайда иелік құқығы немесе басқа да құқықтардың басқа адамға, кәсіпорынға берілуі жағдайында, олар барлық аталған құқықтың берілуін талап етуге құқылы.

          Заттарды бөлу айналымға қабілеттілігіне байланысты былайша бөлінеді:

           - айналымнан алынған заттар;

           - айналымдағы шектеу қойылған заттар;

           - айналымға қабілетті заттар.

Бұл шектелген шеңбер заңда тiкелей көрсетілуi керек. Оған қару-жарақтардың кейбiр түрлерi, ядролық энергия, тағы басқалар жатады. Оларды басқа біреудің меншігіне беруге болмайды, сонымен қатар айналымнан алынған заттар тіпті азаматтық-құқықтық келісімнің заты бола алмайды. Бұл заттарды иелену әкімшілік-құқықтық актілердің негізінде жүзеге асырылады. Осылайша, Қазақстан Республикасының аумағы шекарасындағы «жер асты қазбалары, оған қоса жер асты кеңістігі және жер аастындағы барлық пайдалы қазбалар, энергетикалық және басқа да ресурстар мемлекеттік меншік болып саналады. Жер асты байлығы учаскелері сату-сатып алу, сыйлық, салым, кепілдік нысаны бола алмайды». Оны қолдану құқығы тек аранйы заңмен ғана белгіленеді.

Айналымда шектелген заттар айналымның қандай да бір қатысушыларына жатуы мүмкін. Мұндай заттардың шамасы заңда нақты анықталған болуы керек. Оларға жататындар: нашақорлық заттар, қару-жарақ, арнайы құралдар, олар қоғамдық тәртіп пен азаматтардың қауіпсіздігі себебінен еркін айналымда жүрмеуі керек.

          Азаматтық құқықтың нысандарының көпшілігі айналымға қабілетті. Олар әмбебап заң мирасқорлығы тәртібінде басқа бiр тұлғадан жеке шамасында еркiн өте алады. Жиынтық барлық мiндеттерi ретiнде тұлғаның бiртұтас дүниесi құқық қолданушыға әмбебап заң мирасқорлығында өтедi. Бұл жиынтықта құқықтар мен міндеттемелер бiртұтас актiде ауысады. Мұндай заң мирасқорлығы азаматтардың дүниесiне мұрагер болғанда, заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуында және заңды тұлғаның қызметiнiң тоқтатылуының кейбір жағдайында қолданылады.

Азаматтық құқықтың нысандарының айналымға қабілеттілігі ҚР Азаматтық Кодексінің 116 бабымен қарастырылады.

         Азаматтық құқықта заттар  жеке және туыстық, тектік (рулық) белгілеріне сәйкес бөлінеді.

Жеке – нақтылы болып табылатын зат – массадан (дүкенде сатып алушымен таңдалған костюм) бiркелкi затты бөліп алу және сирек кездесетiн (суреттің түпнұсқасы, нақтылы көшедегі үй, нақтылы нөмiрдегі үй) ерекшеленген зат. Тектік заттар тек қана санмен, салмақпен немесе шамамен анықталады, яғни заң жүзiнде ауыстыруға болатын заттар. Бұл айырмашылықтар міндетті құқықта мәндi болады, себебі меншiк құқығы жеке – нақтылы заттар қатынасында әрдайым бар болады.

       Заттар бөлінетін және бөлінбейтін болады. Біріншісіне жататындар – олардың алғашқы қалпына еш зиян тигізбестен бөлуге болатын заттар. Бөлінбейтін – бұлар олардың алғашқы қалпына еш зиян тигізбестен бөлуге болмайатын заттар. Бұл жіктеліс ортақ меншікті, міндеттемені орындау, мұрагерлікті бөлген кезде маңызды саналады. Осылайша, ортақ меншікті бөлген кезде әртүрлі бөлініс болады. Соңғысы басқасына ақшалай өтемақы төлеуі тиіс, немесе зат сатылады, ал түскен қаражат меншік иелері арасында бөлінеді.

       Бірқатар жағдайларда заттар бөлінбейтін және бөлуге жарамайтын болып жіктеледі.  Мысалы, коллекция (топтама), оны бөлген кезде ол өзінің көркем құндылығын жояды.

          Сонымен қатар азаматтық құқықта заттар қарапайым және күрделі болып та бөлінеді (ҚР АК 121 бабы). Қарапайым заттар – бірыңғай; күрделі заттар, олар әртүрлі нысаннан тұрады, бір тұтасты құрайды (мысалы, сервиз, жиһаз, т.б.).

          Азаматтық кодекс заттарды негізгі және оның қосымшасы деп бөледі (ҚР АК 122 бабы). Қосымшасы деген кезде негізгі заттарға қызмет ететін және жалпы шаруашылықта онымен тікелей байланысты затты түсінеміз (мысалы құлыптың кілт, скрипканың жамылғысы). Қосымша зат ереже бойынша негізгі заттың бөлшегі. Бірақ заңда немесе келісімде басқаша анықталуы мүмкін.

          Құқықтың ерекше нысаны жануарлар болып табылады. Оларға мүлік туралы ортақ заң қолданылады (егер заңмен немесе басқа да құқықтық актімен басқасы бекітілмесе). ҚР АК 124 бабы осы қатынасты реттейді және де ол жаңа болып саналады.

Сонымен қатар заттарды тұтынылатын және тұтынылмайтын деп те бөлеміз. Тұтылынатын заттар оларды бір рет қолданған үрдіс кезінде жойылады (азық-түлік тағамдары, отын және т.б.). тұтынылмайтын заттар оларды бір рет қолданған үрдіс кезінде жойылмайады (станоктар, автокөліктер және т.с.с.).

 

5.3 Жеке мүліктік емес игілік және құқық

         Азаматтық құқықтың нысандарының ерекше топтарын материалдық емес игіліктер мен құқықтар құрайды, олар экономикалық мазмұны жоқ, олардың тасығыштарынан бөлінбейтін еркіндік пен игіліктер, олар заңнамамен мойындалған және қорғалған болады. АК 115 бабы оған мыналарды жатқызады:

         - өмір мен денсаулық;

         - адамгершілік;

         - намыс пен жақсы ат;

         - іскери бедел;

         - жеке өмірінің қол сұғылмауы; 

         - жеке және отбасылық құпия;

          - азаматқа тиесілі басқа да жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да мүліктік емес игіліктер,  олар заң бойынша азаматқа туған сәтінен бастап тиесілі болады.

          Негізінде адамның жеке тұлғасының бөлек органдарын сатуға болмайды, өзінің тегін, авторлық құқығын, т.б. сатуға болмайды.

          Құқықтың нысанының бұл түрін неғұрлым толығырақ ҚР АК 3 бабының 3 тармағы реттейді.

          Жеке мүліктік емес құқықтардың негізгі сипаттық ерекшеліктері мыналар:

          а) олар абсолютті және ажыратылмайтын;

          б) жекелік, мүліктік емес сипатта болады;

          в) азаматтық-құқықтық келісімнің пәні бола алмайды;

          г) қызмет жасаушы заңнамамен мойындалған, реттелген және қорғалған.

           Заң саласындағы әдебиеттерде соңғы жылдары моральдық зиян мен моральдық зиянға өтемақы төлеу мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Моральдық зиян дегенде кең түсінікте алсақ, жеке тұлғаға оның құқығын бұзу әрекетімен дене жарақаты және моральдық адамгершілік қиянат көрсету түсініледі.

          Адамгершілік қиянат дегенде мыналарды айтамыз: жәбірленушінің өзінің немесе жақын туыстарының (ата-анасы, жұбайы, баласы, бауыры, қарындасы, т.б.) денсаулығына байланысты; заңсыз түрде шектеу қою немесе еркіндігін шектеу; денсаулығына зиян келтіру, сонымен бірге денесінің ашық жерлерін ұсқынсыздандыру, тыртық қалдыру; отбасылық, жеке және дәрігерлік құпияны ашу; телефон немесе телеграфтық хабарламаларды, жазбаша хабарламаларды оқу, шындыққа жанаспайтын, азаматтың ар намысына нұқсан келтіретін мәліметтер тарату; т.б. Дене жарақаты дегенде түсінетініміз оған қарсы жасалған күш көрсету мен денсаулығына нұқсан келтіру, ауыр дене жарақатын сезіну жатады.

           Азаматтық заңдылық бойынша ҚР әрбір азаматы жеке өмірінің құпиясын сақтауға, телефон сөйлесімдерінің, күнделігінің, жазбаларының, құпиялылығын сақтауға, бала асырап алуға, тууға, дәрігерлік және адвокаттық құпияларды, салым құпияларын сақтауға т.б. құқылы (ҚР АК 144 бабы).

 

5.4 Ақша және құнды қағаздар 

          Азаматтық құқықтың ерекше материалдық нысаны ретінде әр түрлі қатынастарда ақша жүреді. Олар құқықтық қатынастың негізгі нысаны болуы мүмкін. Ақша біршама деңгейде тектік және ауыстырылатын және бөлінетін зат болып табылады. Ақша купюрасын ұсақ купюраға ауыстыруға болады, ал сонымен қоса жалпыға ортақ эквивалент ретінде басқа кез-келген затты ауыстыра алады, олар нарықта еркін айналады. ҚР АК 127 бабы бойынша ҚР ақша бірлігі теңге болып табылады. Теңге бұл – заңды төлемдік қаражат, бүкіл Қазақстан Республикасы аумағында қолданылады.

         Есептеулердiң әдiсi ақшаның сапасына және төлеу түріне ықпал етпейдi. Есептеулер нақтылы соманың берiлуi жолымен жүргiзiле алады, яғни құқықты болған тұлғаға ақшаның нақты сомасын бере алады немесе несие мекемесi арқылы қолма-қол ақшасыз төлейді, есепті бiр тұлғадан басқа тұлғаның атына ауыстыру жолымен төлейді.

Азаматтық құқықтың объектілерінің бiрi бағалы қағаздар болып табылады. «Бағалы қағаз дегеніміз – құжат болып табылады, яғни ол қойылған форманың орындалуымен және сөзсiз жүзеге асырылуы немесе берiлуi тек қана оның көрсетуiнде болуы мүмкiн мүлiк құқығының реквизиттік куәлiгі. Бағалы қағаздың берiлуiмен барлық куәландырылған құқықтары жиынтықта ауысады». Сайып келгенде, бағалы қағаз – қатал формальды құжат.

Барлық құнды қағаз түрлерінің негізгі ерекшелігі – бағалы қағаз куәлік ететін барлық құқықтарын жүзеге асыру үшiн оларды көрсетудiң қажеттiлiгi. Азаматтық-құқықтық келісімнің субъекттерiнің құқықтарының айырмашылығы осы. Мұнда мәмiленiң ортақ ережесі бойынша шешiмді растайтын құжатты көрсету, жүзеге асыру талап етілмейді.

   Бағалы қағаздар «казуалдық» және «абстрактiлiк» болып бөлшектенедi. Казуалдық дегеніміз – негiзгi мәмiлеге сiлтеме болатын бағалы қағаздар болып табылады. Бағалы қағаздан жаңа мiндеттеме туатын жағдайларда абстрактiлi бағалы қағаздар орын алады. Егер өнiмнiң сатып алушысы облигацияның берiлуi жолымен төлесе, осылай, облигация бойынша төлеу сатып алу-сату келiсiмшартына негiзделген мiндеттемеге тәуелдi болмайды.

          «Құнды қағазбен куәлік етілген құқықтар мыналарға тиесілі болуы мүмкін:

          - құнды қағазды берушіге;

          - құнды қағазда аты аталған тұлғаға;

           - құнды қағазда аты аталған тұлғаға, ол бұл құқықтарды өздігінен жүзеге асыра алады немесе өзінің бұйрығымен басқа өкілетті тұлғаны қоя алады».

          Бағалы қағаздардың барлық түрлерiнің ерекшелiктері – олардың кең айналымда болуы. Бағалы қағазбен ұсынушыға арналған куәлi құқықтар жаңа иеге бағалы қағаздың тапсырулары жолымен берiледi. Көрсетушi бағалы қағаздар ең үлкен айналуға қабiлеттiлiктерге ие болады. Атаулы құнды қағаздарды берудің неғұрлым күрделі тәртібі талаптан бас тарту үшiн қойылған тек қана кәдiмгi азаматтық-құқықтарды бағалы қағаздар иелерiнiң арасындағы мәмiленiң шешiмi жолымен беру. Құнды қағаздағы беру жазбасы мынаны білдіреді: құнды қағазбен куәландырылған құқықтар осы жазбаны жүргізген тұлғаға тиесілі болады, ол индоссант болып табылады. Бағалы қағазда беру жазбасы бағалы қағазбен жазу жасаған тұлғаға тәуелдi куәлiк етуші барлық құқықты бiлдiредi, индоссатқа – бағалы қағаз бойынша құқықтар берiлген субъектіге өтедi.

          «Құнды қағаздармен куәландырылған міндеттемелерді орындаудан бас тартуға, міндеттеменің негіздемесі жоқ деген сылтау айтуға еш рұқсат берілмейді. Құнды қағаздың иесі, құнды қағаздың жалғандығын немесе қолдан жасалғандығын біліп қоятын болса, оған қағазды берген тұлғаға міндеттемесін дұрыс орындамағандығы туралы, айыппұл төлеу туралы талап қоюға құқылы».

          «Құнды қағазға жататындар: облигация, коносамент, акция және заңнамалық актілермен немесе белгіленген тәртіп бойынша құнды қағаздар қатарына жатқызылған басқа да құжаттар». Құнды қағаздарға сонымен қатар құжатсыз құнды қағаздар да жатады (ҚР АК 135 бабы).

        Келісімнің негізгі ерекшеліктері мыналар:

          - келісім – заңды әрекет, яғни рұқсат берілген әрекет, заңмен тыйым салынбаған құқықтың нормаларына сәйкес келеді. Бұдан мынадай маңызды қорытынды шығады: егер рұқсат берілмеген, заң тыйым салған әрекет жасалса, ол, бәлкім, келісімнің сыртқы түрін ғана келтіреді, бірақ мәні жағынан келісім болып саналмайды, құқықтық емес әрекет болып саналады. Бұған мысал болатын алдаудың, қоқан-лоққының, күш көрсетудің әсерінен жасалған келісім;

          - келісім – ерікті әрекет, яғни нақты бір құқықтық мақсатқақа жету үшін бағытталған әрекет. Келісім деген әрекет, яғни тұлғаның еркін, қандай да бір шешімді білдіретін акті. Осынысымен ол тұлғаның еркінен тыс болатын оқиғалардан ерекшеленеді.

          Мысалы, ерiк ауызша, жазбаша бейнелене алады (егер жалдаушының қарсылығы болса көпшiлiк пайданалатын көлiгiндегi жүрiп өтудi төлеу үшiн абонементтiк талонның компостерлеуi), келiсiм шартының мерзiмнiң өтуi бойынша пайдалануды жалғастыруда жалгердiң жалға алған дүниесiмен жалдау келiсiмшартының ұзартылуы, яғни үндемеудiң арқасында, әсер көмегiмен; мәмiле пайда болу, өзгерiс немесе тоқтатылуды түрдегi заңға сүйенген мақсаттарға жетуге бағытталған болады. Мысалы, заңға сүйенген мақсаттың мәмiлелердiң осы түрi үшiн типтi сатып алу-сату келiсiмшартының негiзi мәмiленiң негiзi деп аталады, басқа тұлғаға, дүниеге меншiк құқығының төлемiне әрдайым төлем төлеу болып табылады. Мәмiленiң негiздерiне орай оның заңға сүйенген нәтижесiн айыру керек – сол мәмiлелер жүзеге асатындай iске асырудың нәтижесiнде заңға сүйенген салдарлар.