Табиғи төзімділіктің факторлары

Табиғи төзімділіктің факторлары

Табиғи резистентгіліктің корғаныс факторларының қатарына горінің, кілегейлі қабыктардьщ, сөл бездерінің тосқауылдық кызметін, сілекейдің, қан сарсыуының жэнс басқа да биологиялык і үйықтықгардьщ бактерицидті затгарын, дене кызуының көтерілуін, ісказан сөлінің қышкылдык қасиетін, үлпаның кабынуын жэне т.б. жатқызуға болады. Бүл факторлар организмнің генетикалык турақгылығын сақгауға жауапты туа біткен қорғаныс механизмдері Сюлып табылады.

Микробтардың денеге ену жолында кездесетін бірінші тосқауыл тері жэнс кілегейлі кдбыкгар. Қалыпты жағдайда закымдалмаған тсрі тек қана механикалық тосқауыл емес, ол сонымен қатар іиктерицидті қасиетгі де иемденген. Мысалы, сау адамның таза герісінде көптеген микробтар (гемолитгік стрептококк, сальмонеллалар, ішек таякшасы жэне т.б.) көп үзамай тіршілігін жояды. Қүрамында сірке, сүт жэне май қьшпсылдары бар тердің де иактерицидтік қасиеті белгілі больш отыр. Көздің, мурын мен ауыз і.уыстарынъщ, асқазанның жэне басқа ақзалардың кілсгейлі қабықтары да тері тосқауылдары сияқш қорғаныс кызметін чрындайды. Ал, егср микроб тері мен кілегейлі кабықгың і осқауыддарынан өііп кетсе, дененің қорғаныс ісызметін сөл бездері орындай бастайды. Сөл бездері микробтарды "сүзіл" алып, олардың ііршілігіне қолайсыз жағдай туғызу максатында өз үлпасьшда қабыну ироцесін өрбіте бастайды. Қабыну кезінде үлпалардан лейкоцитгердің бслсенділігін артыратьш затгар (лейкотоксин, гистамин, серотонин жэне т.б.) бөлініп шығады. Лейкоциттер кабыну аймағына шоғырланып, микробтардын денеге жайылуьша кедергі жасайды. Қабыну дене қызуын немесе үлпаның жергілікті қызуын көтеріп, ацидоз жэне гипоксия қүбылыстарын тудырьш, микроорганизмдердің жаппай жойылуына жағдай туғызады.

Табиғи резистентгіліктің сонымен қатар жасушалық және гуморальдік факторлары бар. Жасушальгқ факторлар организмді микробтардан немесе басқа бөгде затгардан фагоцитоз жүйесі арқылы қорғайды. "Келімсектер" эуелі фагоцитоз жасушаларынын шабылуына тап болады. Болмысы бөлек мұндай затгарды фагоцитгер жұтып, кейіннен талкавдап, пайда болған қаддықгарды денеден ығыстырып отьфады. Бөгде материал фагоцитоздың эсерінен өзгеріске үшырамаса немесе толық жойылмаса, организмнін қорғанысының ең жетілген түрі - иммундік жауап пайда болады. Ол туралы мағлұматгар оқу қүралымыздың төртінші бөлімінде берілген.

Фагоцитоз процессі микро- жэне макрофагтардың көмегі арқылы іске асады. Олардың ортақ касиеті - жасуша цитоплазмасында лизосома деп аталатын түйіршіктердің болуы. Лизосомада көптеген ферментгер: қышқыл фосфатаза, миелопероксвдаза, бета-глюкуринидаза, коллагеназа, лизоцим, катепсин, РНК-аза, ДНК-аза жэне т.б. болады. Осы фермснтгердін эсерінен микробтар мен бөгде затгар фагоцитоз кезінде өзгеріскс ұшырап, кейіннен жойылып кетеді. Микрофагтарға немесе көп ядролы (полинуклеарлы) фагоцитгерге қанның түйіршікті лейкоцитгері, атап айтсақ нейтрофильдер, базофильдер жэне эозинофильдер жатады. Олардың ядролары бунақ-бунақ болып, сегментгөрге бөлінген, ал цитоплазмасы түйіршіктеніл тұрады. Нейтрофильдер ең күшті фагоцитгер болып саналады, ал эозинофильдер паразит инвазиялары мен аллергаялық реакциялар кезінде белсенділік көрсетеді. Базофилвдер элсіз фагоциттер қатарына жатқанымен гистамин және гепарин сияқгы медиаторларды көп мөлшерде бөліп шығарып, кабынудың жіті түрівде өрбуіне жол ашады.

Макрофагтардын немесе бір ядролы (мононуклеарлы) фагопитгердің жасушаларыньщ басым бөлігін сегментгелмеген біртұтас ядро алып жатады. Олардың қатарына промоноцитгер, моноциттер мен үлпа макрофагтары жатады. Промоноцит сүйек майында жасалынып, моноцит түрінде қан айналымына енеді. Біраздан соң олар қылтамырлардың (капиллярлардың) кабырғасынан өтеді де, улпаларда іркіліп, макрофагқа айналады. Бүл өзгеріс эдеттс үлпаларда моноцитгін эсерінен түтылған бөгде затгардың немесе өлі жасушалардьщ пайда болған кезівде байқалады. Үлпаларға енген моноцитгер мононуклеарлы жасушалар жүйесіне жататьш бекітілген немесе көшпелі макрофаггарға айналады. Айталық, мүвдай макрофагтар дэнекер үлпасында гистиоцитгер деп белгіленсе, бауырда - Купфер жасушалары, өкпеде - альвеола макрофаггары, сүйекте - остеокластар, жүйке үлпасыңца - микроглия, күрсақ куысында - перитонеальдік макрофагтар, теріде - Лангерганс жасушалары деген атауға ие болады. Макрофагтар көп мөлшерде сөлі мен көкбауыр үлпаларында да кездеседі.

Фагоцитоз күбылысы сатылы түрде өтеді (2 сурет):

1) фагоцитгің микробқа (немесе баскз бөгде материалға) айқындауы;

2) микробтың фагоцитке жабысып, оның жасуша қабырғасымен кпршалуы;

3) микробты қоршап алған фаговдптщ жасуша мембранасының інііп, цитоплазма ішінде фагосома түзуі;

4) фагосоманың лизосомамен қосылуы;

5) микробтың тіршілік эрекетінің жойылуы;

6) лизосомалық ферментгердің микроб жасушасын ыдыратып жіберуі.
Иммунды организмде фагоцитоз қарқынды өтеді. Бак териялардың улары, капсулалары, лейкоцидин, кортикостероидтар, серотонин, холестерин, хинин жэне алколоидтар фагоцитозды біршама тежейді. Фагоцитгер тек қана организмді бөгде заттардаи тазартып коймай, сонымен қатар антигендерді өндеуден өткізіп. иммунды жауаптың өрістеуіне жол ашып береді. Бұл туралы біз оқу құралымыздың кейінгі тарауынан керекті мағлұматгар аламыз.

Табиғи резистентгіліктің гуморальдік факторларына табиві иммуноглобулиңцер, лизоцим, бета-лизин, комплемент, пропердин. интерферон жэне басқа антимикробты қасиетгері бар заттар жатады.

Табиғи иммуноглобушндерді аффиндігі элсіз І^С, І^М жэнс І§А класының антиденелері ретінде сипатгауға болады. Олаг лимфоциттер мен фагоцитгердің рецепторлық жүйелерін құрайды. комплементгермен біріге отыра немесе жеке өздері микробтарды талқавдайды. Табиғи антиденелердің эрекетінің арқсаньща микроб жасушасының үстіңгі кабаты өзгеріске ушырап, фагоциттерге жеңіл жабысады (опсонизация қубылысы). Сонымен қатар бул иммуноглобулиндер хемотаксис кұбылысын, яғни фагоцитгерді бөгдс затгарға қарсы бағытгау процесін қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады. Ғалымдардың болжауы бойынша табиғи антиденелер организмнің эртүрлі микробтармен күнделікті жағдайда кездесуінің нәтажесінде пайда болады.

Лизоцим - мурамвдазалық белсенділігі бар фермент. Ол көз жасында, сілекейде, қанда, сүтте, жұмыртқаның ақ уызында, ұлпалар мен ақзаларда кездеседі. Лизоцим грам-оң микробтардың жасуша қабырғасының мукопептидтерін ІЧ-ацетилмурамид қышкылына жэне М-ацетилглюкозаминіне ыдыратады. Мукопептидтер грам-он микробтардың қабырғасыньщ жалғыз ғана қабаты болғандықтан

лизоцим оларды өз күшімен лизискс үшыратады. Эртүрлі биологиялық суйықгықгардағы лизоцимнің белсенділігін анықгау үшін грам-оң микроорганизмдердің кейбір өкілдері, әдетте М.іувогіеісіісш тест-микроб ретінде қолданылады. Грам-теріс микробтарды лизоцим тек комплементгің көмегімен ғана талқандай алады. Лизоцим макро- жэне микрофагтармсн синтезделінеді. Бірінші жасушалар осы тіршілік барысында, ал екіншілері тек өздері талқанданған соң бөліл шығарады. Организмнің лимфа жэне қан ағымына, экскретгеріне ене отыра лизоцим барлық биологиялык суйыктықгарды қанықшрады.

Бета-лизиндерді тромбоцитгер жасап шығарады. Олар лизоцимге грам-оң микробтарды талкандауға көмек көрсетеді.

Комплемент ~ жануарлар мен адамның жаңа алынған қан сарысуыңда болатын күрделі белокты кешен. Оның сң көп мөлшері теңіз шошкасының қан сарысуында табылған. Комплементгі мінонуклеарлы фагоцитгер мен бауыр үлпершегінің жасушалары күрастырып шығарады. Бүл белокты кешен эрқайсысы белгілі бір цвсиепі иемденген бірнеше компонентгерден қүралған.

Қорыта айтканда, организмнің комплемент жүйесі иммундік реакциялардың нәтижесінде немесе микробтар мен олардың токсиндерімен тікелей түйісу аркылы белсенділікке ие болады. Комплементгің кейбір биологиялық қасиетгерінс қысқаша тоқгала кетейік. с^ иммунологиялык реакциялардың жасушалық іүрінен гуморальдік түріне және керісінше ауысуына өз ыкдалын тигізеді, СЗ жэне С4 фагоцитоздың қаркынын күшейтеді, С1/С4 вирустың үстіңгі бетіне асабысып, оньщ жасушаға енуіне жауапты рецепторларды жауып тастайды, СЗа жэне С5а анафилотоксиндер сиякхы нейтрофильді гранулотоксиндерге эсер етіп, олардан бөгде антигендерді талқандай алатын лизосомалық ферментгердің бөлініп Щығуына жағдай жасайды.

Адамзат өзінің элеуметгік дамуыньщ алғашқы кезендсрінен 5астап жүкпалы аурулардың жойқьш зардаптарына үшырап отырды.

Іысалы, біздің жыл санауымызға дейінгі 2000 жылдары шамасында калык арасында таралған Гильгамеш туралы вавилон эпосы оба мен эаска да індетгердің адамдарды кырғынғы экелгенін баяндайды.

Іүндай деректер ежелгі египет хандықтарының түсьшдағы тарихи ^шығармаларда да кездеседі. Адамдар ауруларды өздерінің күнәләрі қудайдың жіберген жазасы деп таныған.

Індетгің таралу табиғаты белгісіз болып қала берсе де, оның жаңа толқыны ауруды басынан кешкендерге көбінесе аяушылық көрсететіні зерделі адамдардың назарынан тыс қалмады. Біздің жыл санауымызға дейінгі 430 ж. тарихшы Фуквдид былай дсп жазған: "Қайғы-касірет, өлім көп жағдайда аурудан сауығып шыққаи жандарға аяушылык көрсетеді. Олар бүл аурумен кезіндс ауңрған, совдықган да одан қорықпайды, өйткені оба адамға скінші рет жұкдайды, жүкқанның өзінде де оны өлімге ушыратпайды". Фукидидтің "оба" деп атаған ауруының қоздырғышы Разіеггеііа ре$& емес баска микроб болуы да мүмкін, ал бірақ Юстиниана кезіндегі (шамамен алғавда бір мың жыддан соң) оба нағыз бубовды оба болғанға үқсайды. Тарихшы Прокопий ол туралы былай деп жазады: "Кейіннен оба бүл жерге қайтып оралды, бірақ бүрын қатш ауырып тұрғавдарға ол тиіспеді". Кейіннен адамдардың белгілі бір аурумен екінші -рет ауырмауы, яғни оған қарсы төзімділігінщ пайда болуы иммунитет деген сөзбен белгіленеіін болды. Діңдар адамдар ауруды алла-тағаланың жіберген қаһары деп түсінген. Егер ауру күнэ үшін жаза болса, овда івдетгщ қызған кезеңіңде адамның кеселге шадцықпауы оның такуалык өмірінін дэлелдемесі болып саналады. Бірақ христиан дінінщ бастапқы кезеңінде бүл үғымдар эжептэуір өзгеріске үшырады. Енді ауру алланың тек қана күнэ үшін жазасы емес, сонымсн қатар одан арылу жолы деп те қаралды. Қатерлі аурудан сауығып түру, күнэнің жеңіл болғаньш біддіреді - міс, ал сауыққан адам жаңа жазаға келесі оба індеті кезінде тартылмайды - мыс ( туынды иммунитет). Иммунитет туралы мүндай түсінік діни көзқарастардың үстемділігі уақытында ешқавдай түсіндірмесіз-ақ мойындалды. Тек соңғы мың жыл ішівде ғана туынды иммунитеггі түсіндіруге бағытгалған теориялар пайда бола бастады.

"Қуып шығу" теориясы

Шешек ауруының сыпаты (клиникасы) басқа кеселдерге қарағанда ерте танылған, ал ол қалыптастыратын өмір бойлық иммунитетгі байқамау мүмкін емес еді. Міне сондықган иммунитетгің бастапқы теориялары осы ауруды зертгеу негізінде пайда бола бастады. Ең бірінші рет шсшектің сыпатын тэпіштеп жазған мусылман дэрігері Разес болатын (Хғ.). Ол шешектің қызылшадан жэне басқа да жуқпалы аурулардан айырмашылығын көрсетід қана қойған жоқ, сонымен қатар шешсктен айығу үзақ мерзімді иммунитетгщ қалыптасуьша әкелетіндігін б;ітыл айтш. Бүл феноменді түсіндіру үшін ол өзінің теориясьш үсынды. Разес аурудың өршуін организмнің төрт басты юлінің, яғни қанньщ,

флегманың, сары өтгід жэне қара өттің савдық жағынан тепе-тендігінщ ауытқуымен немесе олардың кызуы мен тығыздығының өзгеруімен, тііпі бүл сөддердің ашуымен (божуымен) байланыстырған. Оньщ тужырымдауы бойынша шешек ауруы қанды ашытып, оның "артық ылғалдан" арылуына көмек көрсетеді. Разестің пайымдауынша, ішівде сүйықгаш бар шешектің күлдіреуіктерінің жарылуы, қанньщ "артык ылғалдан" арылуына мүмкіндік туғызады. Организмнің жетілуін ол жүзім шырынының шарапқа айналуымен пара-пар есептеп, іііиі шешекпен ауыру бүл табиғи процескс өзінің септігін тигізеді деген шешімге келген. Шешекгі Разес тек қана балалардың зиянсыз ауруы ретінде ғана санамай, оны тіпті адамның ср жетуі үшін керекті қубылыс деп таныды. Дегенмен, бул қызықгы теория шешек аруыньщ сол кездегі белгілі болған барлык срекшеліктеріне түсініктеме бере алатын болған. Айталык, шешек:

1)барлык адамдарды дерліх, эсіресе оларды жас уақытында, яғни қанында "ылғаддың" көп кезінде ауруға шаддыктырады;

2)жасы үлғайған адамдарда сирек, ал қартгарда мүлдем дсрлік байкалмайды, өйткені қартаю процесі қанның "қүрғактануына" экеледі;

3) үзақ мерзімді иммунитетгі қальштастырьш, екінші рет адамды ауруға шалдыкгыра алмайды, өйткені бірінші ауру "артық ылғалды" қаннан куып шығып, кеседдің жаңадан өршуіне тосқауыл қояды.

XI ғасырда Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) үсынған туынды иммунитетгің тағыда да бір қызыкты теориясьш 500 жылдан соң итальяндык дэрігер Джироламо Фракастро өзінің 1546 жылы жазған "Жүқпалы ауру туралы" ("Соп1а§іоп") деген еңбегінде одан эрі дамыта түсті. Барлык аурулар, Д.Фракастроньщ жорамалы бойынша, ұсак урыктардың немесе түқымдардьщ эрекетінің арқасывда пайда болады. Олар адамнан адамға беріле алады жэне де әрқайсысы белгілі бір өсімдікке не жануарға, ағзаға немесе дене сүйыктығьша бсйімделген больш келеді. Фракастро шешектің қоздырғышы сүт қоректтлердің үрыктарының қанына еніп кеткен стек кірін ғана шірітеді деп санаған. Жас адам шешеюіен ауырған кезде оның қанындағы етек кірінің қоспасы шіріл, тері бетіне күлдіреуіктер түрінде шыға бастайды. Күлдіреуіктердің жарылуы итальяндық дэрігердің ойынша дененің тазалануына жағдай туғызады. XVII ғасырдын аяғывда туынды иммунитетгің табиғатьш түсіндіруге бағытталған тага да басқа теориялар бар болатын. Олардың бэрі де аурудьщ мэні ретінде денеге енген бөгде коспалардьщ (етек кірінің, амниотикалық сүйыкшкгьщ, кіндік канының) шіріп, күлдіреуіктер арқылы тысқа шығуын түсінді. Міне сондыкган ауруға екінші рет үшырағанда, қанда оның дамуына керекті заттар болмағандыктан, организм өз бойында иммунитеттің қальштаскандығын көрсетеді.

"Таусылу" теориясы

XVIII ғасырдьщ басывда шешектің алдын-алу үшін егудің, яғни ауруға шалдыққандардың терісіндегі күлдіреуігінің қабығын немесе оның ішіндегі суйыкгығын сау адамдарға жүкгырудың (инокуляцияньщ) қолдака басталуы тағы да туынды иммунитеттін, табиғатын түсінуге қызықшра түсіі. Азияньщ, Африканың көптеген тайпаларында, тіпті Еуропаның ауылдық жерлерінде де халык емшілері аурудан сауыға бастаған адамадардың күлдіреуіктерінің қабығын кеңінен пайдаланған. Бүл дэстүр ең бірінші рет қытайлыктарда пайда болса керек. Олар еркектердің сол, ал эйелдердің оң танау қуысына күміс түтікше арқылы зардапты материалды үрлеген. Ал кейбір жерлерде тері бетіне кішкене тілім жасап, сол орынға шешектін қабығын не болмаса күлдіреуіктін сүйықгығына малтылған жіпті жанастырған.

Инокуляция жүмыстары діни жэне медицина саласындағы адамдардың тегеурінді қарсыластығына қарамай кейбір елдерде, эсіресе Англияда, колданыла бастады. 1722 жылы ағылшын ханзадасы мен ханшасы өздерінің балаларын егуге рүқсат берді. Бүл шараның тиімділігі эсіресе шешек індетінің кезінде айқындала түсті. Айталық, ауруға үшырағандардьщ өлім-жітімі 15-20%-ке жетсе, егілтендердің ортасында бүл көрсеткіш ең көп дегенде 2-3%-тен аспады, ал сауыккан адамдардьщ бетінде шешек тыртыкгары болмады. Атакгы саяхатшы Вольтер Англияда бүл шараның куэгері болъш, өзінің "фәлсафалык хаттарында" инокуляцияның тиімділігіне таңырқауышылығын білдірген. Вольтердің айтуынша, шешекке қарсы егу черкестерден шыққан сияқгы. Олар бүл тәсілді қыздарының сүлулығын сақгау үшін колданғанға үқсайды (бетінде шешек тыртығы бар кыздар Осман империясынын гареміне сатылуға үсьшылмайтын).

Король қоғамынын "фэлсафалык жазбаларының" беттеріндс инокуляцияның нәтижелері жарияланып, колдау тапқаннан соң,і іца тәсілді сынап көруге қүштарлық білдіргевдер саны арта түсті. 1721 жылы жаңа Англиянъщ дін қызметшісі Котон Мезер Бостон клласын жайлаған індет кезінде өзінің жоддасы дэрігер Зебдила Ьойлстонды инокуляция жасауға көндірді. Кейіннен Мезер туынды иммунитетгің жаңа теориясын жария етті. Оның айтуынша, табюи инфекция да, инокуляция да денедегі белгісіз бір субстратгаң мөлшерінің азаюына экеледі. Міне, сондыктан осы заттьщ кемістігі нсмесе мүлдем жоктығы аурудың екнші рет бас көтеруіне тосқауыл Сюлады. Осы ғасырдың соңында, яғни 1798 ж. Эдуард Дженнер оіінің замандылық мадызы бар жаңалығын жария етгі. Бүл еңбегінде інылшын дэрігері қауіпсіз және тиімді вакцинаны сиыр шешегінің күлдіреуіктерінен дайывдау эдісін жазған еді. Дженнердің бүл иакцинасы (уасса - сиыр, лат.) керемет жылдамдықпен бүкіл жер шарына таралды. Алайда бүл еңбегінде зертгеуші вакцинаның исліктен иммунитстті қалыптастыра алатыдығын білу мақсатында сшбір эрекет жасамаған. Айта кететін бір мэселе - шешек ауруына карсы егу тәсілін Э.Дженнерден 300 жыл бурын, атап айтсақ казақ хандығының қүрылуы кезінде, Жэнібек ханның түсында, Өтейбойдак Тілеуқабыл өзінің "Шипагер баян" еңбегінде жазған екен. Бүл еңбек жуырда ғана ғалымдардың қолына түсіп, зертгеліп жатыр.

Аурудың шығу тегі мен иммунитеттің пайда болуын түсіндіретін концеіщиялардың ішінен Томас Фулердің "туа біткен үрық немесе тұқым" теориясын айта кеткен абзал болар. Бүл теория бойынша адамдардың (жануарлардың) денесінде туғанынан өздері шалдыға алатьш кез келген аурулардьщ түкымдары болады. Олардың эрқайсысы өзнінің сырткы ортадан енген коздырғышымен үрықганьш, аурудың өршуіне жол ашады. Мүвдай "сыркаулы нэрсстенің" пайда болуы белгілі бір түкымның жойылуына экеледі. Фулердің теориясы аурулардың этиологиялык дербестігін мойьшдап қана қоймай, сонымен қатар туынды иммунитетгің ерекшелігі мен узақгығына үйлесімді түсініктеме бере алады.

Өткен ғасырдың 70 жылдарында микробтар аурулардьщ коздырғыштары ретінде карала бастады. Луи Пастердің, Роберт Кохтың жэне тағы басқа зерттеушілердің еңбектерінің арқасывда көптеген жүкдалы аурулардың қоздырғыштары аныкталды. 1880 жылы Л.Пастер тауық тьфысқағьшың элсіретілген штаммымен осы ауруға қарсы иммунитетті қалыптастыруға болатьшдығын дэлелдеп берді. Бүл ғылыми жаңалық туыңды иммунитетгің табиғатына деген көзқарасты біржола өзгертгі. Бактериалдык өсіндіде өсу кинетикасы туралы біраз мағлүматтар жинаған Л.Пастер тунды иммунитетке өз түсініктемесін береді. Бактериялардьщ іп үііго (лаборатория) жағдайында бастапкы жедел кезенінен кейін одан эрі көбеюінің күрт тежелуі ғалымның ойынша қоректік ортадағы осы түрге жататын микробтардың өсіп-өнуіне қажетгі белгілі бір заттардың азаюымен байланысты. Ол уақытга тек қана элсіретілген тірі микробтардан дайындалған вакциналар ғана белгілі болатын, сондыктан Л.Пастердін тужырымдауы бойынша табиғи жағдайда ауруды жүктырып алғаннан соң немесе вакцинаны еккеннен ксйін организмде қоздырғыштьщ өсіп-өнуіне қажетті затгардьщ қоры тез кемиді. Екінші рет осы қоздырғыш денеге енген кезде ауруды тудыра алмайды, өйткені оньщ өсуіне, көбеюіне керекті затгардың мөлшері тым мардымсыз болады. Туынды иммунитет, ғалымның пікірінше, осывдай таусылған затгардың организмдс қайтадан түзілгенінше созылады. Бірак, кейіннен Теобальд Смит өлі микробтардан да вакцина жасауға болатынын дэледдеп берген, ал Эмиль Беринг жэне Шибосабуро Китазато дифтерия мен сіреспенің қоздырғыштарынын сорпа өсіндісінін тунбасынын, үсііндсгі микробсыз суйықгығы да иммунитеггі қалыптастыратыньш байқаған. Бұл ғылыми жаңалықгар Л.Пастер үсынған "таусылу" теориясының дэлелділіксіздігін паш етгі.

Иммунитет туралы түсінік өте ерте заманда пайда болған. Тарихшы Фукидид жазған Пелопоннес соғысы туралы жылнамаларында (біздін жыл санауымызға дейінгі V ғасыр) жұкдалы аурудын эпидемиясынан кейін ол аурумен сшкімнің қайта ауырмайтыны айтылған. Біздің жыл санауымызға дейінгі IX ғасырда Қытай мен Үнді еддерінде шешек ауруына шалдыққандардың денесіндегі күлдіреген көпіршіктері алынып, дені сау адамдарға осы аурумен ауырмас үшін жүкгырылған. Батыс және Оңтүстік Африканың жсргілікті халқы сиырды алаөкпе ауруына карсы егуді бірнеше ғасырлар бойы нэтижелі қолданып келген.Бүл максатга олар өлген малдың өклесіне пышақ суғып, сол ішшақпен сау малдың түмсығын тілімдейді екен.

XIX ғасырдың 80 жылдарында жүкдалы ауруларды коздыратын микробтардьщ ашыла басталуы иммунологиянын ғылым болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызды. Бул бағытга Л.Пастердін сіңіргсн еңбегі орасан зор. Ол жібек қуртгарының ауруын, шарап пен сыраның бүлінуін микробтар қоздыратынын дэлелдеп, олардын алдын-алу шараларьш үсьшған еді. Ғалымның тауықгы тырысқак (холера) ауруына карсы вакциналау тэжірибесінің нэтижелері туралы жазған мақаласы жарык көрген 1880 жыл иммунология ғылымынын туған уақыты деп есептелінеді. Бүл еңбегінде ол эбден элсіреіілген микробтарды (ауру қоздырғышгарын) батыл түрде ваквдша ретінде колдануға болатындығын дәлелдеп береді. Кейінгі онжылдыкгарда жаңа қоздырғыштар аныктальш, олар өздері тудыратын ауруларға карсы вакщгааларды жасау максатында жан-жақш зерттеулерге тартылды. Неміс ғалымы Роберт Кох топалаңның коздырғышын бірінші рет таза өсівді ретівде бөліп алып, егжей-тегжейлі зерттеген. Кейіннен ол осы аурудьщ этиологиясы, патогенезі жэне алдьш-алу мэселелері туралы Л.Пастермен киян-кескі таласқа түседі. Ақырында француз ғалымы топаланға карсы иммундеудің тиімді амалын өзінің 1881 ж. халықаралық баспасөз өкілдерінің көз алдывда жасалынғаң атышулы тэжірибесімен дэледдеп берді. Элсіретілген (атгенуирленген), ал кейіннен тілті өліірілген микробтардан дайывдалған препаратгардың осы қоздырғыштар тудыратьш ауруларға қарсы иммунитетгі кальштастыра алатындығы эйгілі болған соң, микробы анықгалған кез келген жүқпалы ауруға қарсы какциналарды жасау мүмкіндігі туған сияқгы болып көрінді.

2. Организмнін иммундік жүйесі 2.1. Иммундік жүйенің ақзалары

Иммуңцік жүйе организмнің иммунитетін, яғни оның 'генетикалык гомеостазын қамтамасыз етеді. Оны лимфоидты жасушалардың, акзалардьщ жэне улпалардың жиынтығы деп 'карастырған жөн. Иммундік жүйе орталык жэне шеткері ақзалардан пурады (4 сурет). Орталық ақзалар кзтарына айырша без немесе Ітимус, күстардың Фабрициев қалтасы, сүт корсктілердің Пейер Түйіндакгары, сүйек майы, сонымен катар жутқыншақ бездері 'жатады. Иммундік жүйенің шеткері акзаларының курамына сөл бездері, көк бауыр жэне кан кіреді. Бул жүйенін ең басты өнімі -лимфоцит.

жарнактан (бөліктен) турады. Әрбір жарнакгың қатгы жэне жұмсак қабатгары болады. Олардың бірінші қабатында кішкене лимфоцитгер тимоцитгер шоғырланады, ал екінші қабаты осы жасушалардып көбею орталығы. Тимустың жұмсақ қабатында лимфоцитгердіи жетілуінде маңызды рөл атқаратьш эіштелиальді жасушалар - Гасселі денешіктері орналасқан. Қазіргі кезде тимус бөліп шығаратыл бірнеше биологиялык белсенді затгар белгілі болып отыр

Олардың іпгінде ең жақсы зертгелгендері тимозин, Т-активин, тимарин, тимопоэтин, тимостимулин. Бул гуморальдік факторлар иммунологиялык процестердің барысьш ретгеуде белсенділік көрсетеді. Айырша без жануарлардың және адамнын жасы үлғаюымен қатар біртіңдеп кішірейе береді. Жатырдағы үрыктыи салмағының 2% тимус болса, жаңа туған нәрестедегі оның үлесі 0,5%. ал кырықа келген адамда 0,01% дейін төмендеп, қартгарда ол тіптен жойылып та кетеді. Адамның картайғанда аурушыл болуы осы бездін жоғалуына байланысты. Тимусы оташылық эдіспен альш гасталған төддердің нашар өсетіні белгілі болып отыр. Мүвдай малдардын канында лимфоцитгердің саны күрт азаяды, иммунитетің сшбір белгілері байқалмайды, міне сондықтан олар жүқпалы ауруларға өте сезімтал келеді. Тимусы кайта салынған жануарлардың ауруға төзімділігі күшейе түседі. Фабридиев қалтасы тек қана күстарда ғана болады. Ол қүстардьщ тік ішегінің үстіңгі бетінде орналасып, клоака Ёеңісгігімен өзек аркылы жалғасқан. Бүл лимфоэпителиалды үлпа Іауық үрығьшың эбриогенезінін 12-13 күндері пайда болып, жеті күмалык балапандарда атрофияға үпшра бастайды. Фабрициев жалтасы да айырша без сияқгы екі қабаттан түрады. Оньщ қатгы Қабатьщца жетілген, ал жүмсак кдбатында жетілмеген В-һимфоцитгері шоғырланған. Сүт қоректілерде бүл ақзаның аналогы жоқ болғандықган В-лимфоциттері сүйек майынан бірден жетілген гүрінде шығады.

Суйек майы - гемопоэздьщ негізгі ақзасы болып табылады. рнда иммундік жүйенің басты жасушасы - лимфощптердің бастапкы іопуляциялары орналасқан. Сүйек майыньщ жасушалары антидене Гүзушілердің стимуляторы (АТС) жэне В-актавин деп аталатын іолипептвдтерді жасап шығарады. Олар антидене түзейтін Касушалардьщ пролиферациясын жэне белсендігін күшейтеді.

Сөл бездсрі антигендерді лимфа қүрамынан үстап қалатын сүзгі ^ызметін атқарады. Олар қан айналымымен тікелей байланыста іолып, лимфоциттерді кеуде өзегі арқылы қуыс көктамырға жеткізіп гүрады.

Кәкбауыр. Бүл ақзаның қызыл жэне ақ пульпалары болады. )ның алғашкысы эритроцитгермен қанығып турады, ал соңғысы Т-, 5-лимфоцитгері жэне макрофагтары бар кэдімгі лимфоидты үлпа юлып табылады. Көктамыр арқылы енген антигендерге кдрсы итвденелер негізінен көкбауырда түзіледі. Қан мен оның Іритроцитгері осы ақзаның иммундық бақылауында болады. Псйер туйіндактары сүт қоректілердің ащы ішегінің кілегейлі Кабығының астында орын тепкен. Кейбір зерттеушілердің жорамалы ройынша олар қүстың Фабрициев қалтасьшын аналогы болып рабылады. Бүл лимфоидтық үлпа гуморальдік иммунитеттін өрістеуіне жауапты В-лимфоцитгеріне өте бай келеді. Жекеленген лимфоидтык түйіндақтар жугқыншакгың, өңештің, асқазанның, ршыс алу жэне несеп бөлу жолдары кабырғаларының ішінде де кездеседі.

Қанның қүрамына эритроциттерден басқа лимфоидты хасушалар, гранулоцитгер жэне моноцитгер енеді. Лимфа (лат. таза су) жэне лимфоидты ақзалар жануарлардың қан айналымын лейкощптермен эмбриогенез кезенінен бастап қаньпсшра бастайды. Лимфа негізінен иммундық жүйенің ең маңызды элементі -лимфоцитгерден турады. Ол канмен бірге денені айналып келіп, сөл бездерінде қаннан қайтадан бөлініп, иммувдық акзаларғ.і жөнелтіледі.

Организмнің кез келген антигенге жауап бере алу қабілеті иммундік жүйеде лимфоцитгердің көптеген популяцияларыным болуымен түсіндіріледі. Эр популяцияға жататын лимфоцитгердің өз антигендерінс тэн рецепторлары болады. Лимфоцитгер бір-бірінея тек осы рецепторларының ерекшеліктері арқылы ғана емес, сонымен катар өздерінін функциональдік касиетгері бойынша да ажыратылады. Лимфоцитгердін екі негізгі класы бар: антидене түзуш жасушалардың ізашарлары болып саналатын В-лимфоцитгері жэне тимусқа бағынышты Т-лимфоцитгері. Лимфоцитгердің бул екі негізгі класына жатпайтын жасушалар да белтілі болып отыр. Оларға кейбір ісік жасушаларын талқандай алатын табиғи "жендетгер" - Т~ киллерлер жэне Т- немесе В-лимфоцитгерінің маркерлері болмайтыв нөлдік жасушалар немесе К-киллерлер жатады. Иммундік жүйенін жасушаларын олардьщ атқаратын кызметгеріне байланысты екі топкз бөлуге болады: реттеуші жэне эффекторлық немесе эсер етуші жасушалар. Реттеуші жасушалардың қызметін негізінен Т-лимфоцитгері мен макрофагтар атқарады. Олар жасушалық жэне гуморалвдік иммунды жауаптардың қалыптасуын қамтамасыз етеді. Эффекторлық жасушаларға В-лимфоцитгері, цитотоксинді Т-лимфоцитгері, Т-киллерлер, макрофаггар, полиморфш ядролы гранулоцитгер жэне шүйгін жасушалар жатады.

Тьпшсанньщ иммундік жүйесінде В-жасушаларының екі негізгі популяциясы анықгалған. Олар бір-бірінен мембрана антигендері арқылы жэне өздеріне тэн иммуногендері, яғни иммунды жауапты тудыра алатын антигендері бойынша ажыратылады. Бірінші популяцияның В-лимфоцитгерінің үстіңгі қабатывда ЬуЬ 5 антигені орналаскан. Бул жасушалар микроб капсуласының ерігіш полисахаридтеріне баі-ытгалған антиденелердің жауабын калыптастыруда маңызды рөл атқарады. ЬуЬ 5 антигені жок В-лимфоциттері ерігіш антигендерге, көптеген жасушалық антигендерге жэне В-лимфоцитгерінін митогендері больш табылатын кейбір 5актерия липополисахаридтеріне қарсы иммундік жауапты өрістетеді. Айта кететін жағдай, В-жасушаларының осы екі понуляциясына Т-лимфоцитгері әртүрлі жолмен көмек көрсетеді. Т-жасушаларының ЬуЬ 5 антигені бар В-жасушаларына хелперлік эрекеті олардың ерігіш лимфокиндерінің (мысалы, В-лимфоцштерінщ өсу факторының) всерімен іске асады. Ал енді мұндай антигені жоқ В-жасушалары иммундік жауапты тек Т-лимфоциттерімен тікелей түйіскеннен сон ғана тудыра алады. Соңғы жағдайда Т- жэне В-жасушаларының популяциялары нақш бір антигенге карсы бағытталған болуы керек. Жетілген В-лимфоциттерінщ бетінде олардың мембранасымен байланысқан иммуноглобуливдердің жэне эртүрлі медиаторлар мен Гормондардьщ рецепторлары орналасқан. Иммуноглобулиндердің рецепторлары белгілі бір антагенді тани алады жэне иммундік жауапка кұзыреті бар басқа да жасушалармен эрекетгесе алады. Лимфоцитгердщ антигенді таныстырушы жасушалармен өзара эрекеттесу кезінде маңызды міндет атқаратын Іа-антигені де осы В-лимфоцитгерінщ үстіңгі кабатынан орьш тепкен. Антиденелермен жэне комплементпен тиелген эритроцитгерді розетка түзу (ЕАС) реакциясында қолдану арқылы В-лимфоцитінщ тағы бір маркерін -СЗ рецепторын анықгауға болады. Сонымен қатар осы топқа жататын лимфоцитгердің өкілінде Ьуі, Ьу2, ЬуЗ антигендері, иммуноглобулиндердің Ғс-фрагментшің, вирустардьщ жэне т.б. рецепторлары болады.

Атқаратьш қызметгеріне байланысты лимфоцитгердщ В-хелперлер, В-киллерлер, В-супрессорлар және В-еске сақгағыш популяциялары белгілі больш отыр. Хелперлер антигенді Т-жасушаларымен "таныстырады", супрессорлар иммунды жауаптьщ барысын реттейді, киллерлер антиденелердің көмегімен нысана жасушаларды талқандайды, ал еске сактағыш лимфоциттер нақгы бір антигенмен екінші рет кездескенде антиденелердің жедел синтезделуіне Т-лимфоцитгерімен бірлесе отыра жағдай тунызады. В-лимфоцитгерінің эффекторлары - белгілі бір антигендік детерминантаға қарсы бағытталған антиденелерді жасап шығаратын плазматикалық жасушалар. Антигеннің эсеріне тап болған В-жасушалар Т-хелперлердін қатысуымен көбейе бастайды. Пролиферацияның нэтижесінде эр текті антидене түзуші жасушалар пайда болады. Олардың арасында иммуноглобулиндердің эртүрлі класын синтездейтін субпопуляциялары болады. В-лимфоцитгері Т-лимфоцитгеріне қарағавда ірірек: біріншілерінің диаметрі 8 мкм болса, екіншілершікі - 5 мкм шамасында. Электроңцы микроскоппсн қарағавда Т-лимфоцитгерінің беті тегіс болып келеді, В-лимфоцитгерінің үстіңгі кабатыньшан көптеген бүрлерді (ворсинкаларды) көруге болады.

Т-шмфоцитгершін сипатгамасы. Бүл лимфоциттер В-жасушалары сиякш қан түзейтін улпалардың бастапқы элсментгерінен пайда болады. Т-лимфоциттерінің ізашарлары айырша безде жетіліп, эрқилы кызметке бейімделген жасушалар түрівде қан айналымына енеді. Олардың эртүрлі биологиялық қасиетгері бар бірнеше популяциялары белгілі болып отыр.

Т-хелперлер иммундік жауапты ретгөуші жасушалардың бірі бола тура, В-димфощптерінін. антиденеөндіруші плазматикалык жасушаларға айналуьша жағдай туғызьш, олардың көптеген белок тектес антигендерге жауабының өрістеуіне ыкдалын тигізеді. Мүндай антигевдер тимусқа бағынышты антигсндер деп атальш, айырша безі алыньш тасталған тьшіқавдардың иммундік жауабын тудыра алмайды. Хелперлер екі түрлі жолмен көмек көрсетеді. Бірінші жағдайда В- жэне Т-лимфоцитгері іікелей бір-бірімен әрекетгеседі, яғни хелперлер антвдене өндіруші лимфоцитгерге когнатгы көмек көрсетеді. Бұл жағдайда В-лимфоциттерінің рецепторларымен байланысқан антиген молекуласының детерминанталарымен Т-хелперлері жан-жакты "танысады".

Антигендер 3.1. Негізгі түсінікгер мен үғымдар

Антигендер (лат. апіі-қарсы, £епш-түкым) деп иммундік жауапты тудыра алатын генетикалық болмысы жағынан организмге бөгде затгар мен құрылымдарды атайды. Антигендер қатарына белок тектес эртүрлі затгар, липидтермен жэне полисахаридтермен байланысқан белоктар, жануар жэне өсімдік тектес жасушалар, жыланның, шаянның, араның, сонымен қатар өсімдіктердің улары, вирустар, бактериялар, микроскопиялық саңырауқулактар, қарапайымдылар, микробтардың экзо- жэне эндотоксиндері жэне т.б. жатады.

Антигендердің үш негізгі қасиетгері бар:

1) антвденелер мен сенсибилизденген лимфоциттердің пайда болуьша себебін тигізу;

2) өздеріне қарсы түзілген иммундік жауаптың өнімдерімен эрекетгесе алу;

3) иммунитетгі қалыптастыра алу.

Бірінші қасиеіі олардың антигендігін, екіншісі - ерекшелігін немесе өзінділігін, ал үшіншісі - иммуногендігін айқындайды. Антигендердің бүл қасиетгері бір-біріне тәуелсіз болып келуі де Імүмкін. Мысалы, пневмококктардьщ тазартылған полисахаридтері үй қоянынъщ иммундік жауабьш тудырмайды, бірак капсуласы бар түтас микроб жасушалары антигенді болып келеді.^/Ал, организмде түзілген антиденелер пневмококктармен ғана емес, сонымен қатар олардың тазартылған полисахаридтерімен де эрекетгеседі. Антиген иммуногенді болуы үшін оның молекулярлық массасы 10000 Д кем [болмауы керек. Антигеннің молекулалық массасының улғаюы оньщ (Иммуногендігінщ өсуіне экеледі. Корпускулярлық антигендер (бактериялар, саңырауқулақгар, қарапайымдылар, эритроцитгер) ерігіш антигендермен салыстырғанда анағүрлым иммуногенді болып келеді.

Антигендср бір-бірінен өздерінің қурылымдары бойынша ерекшеленеді. Антигенге қарсы түзілген антвдене оның детерминанта деп аталатын белгілі бір бөлігімен ғана байланысқа түседі. Мүидай бөліктердің саны, қурылысы эр антигендерде эртүрлі болып келеді. Детерминанталардың саны антигенмен байланысқа түсе алатын антиденелердің санын анықтайды. Антигеннің бүл қасиеті оньщ валенттілігі деп белгіленеді. Антагеннің валентгілігі оньщ детерминанталарының санына бағынышты болып келеді, яғни молекула неғүрлым үлкен болса, оның валентгілігі соғүрлым жоғары болады.

Антигендердің толық жэне толымсыз түрлері болады. Толык антигендер иммундік жүйенін өздеріне қарсы антиденелердің немесе сенсибилизденген лимфоцитгердің түзілуіне түрткі болады жэне олармен іп уіуо немесе іп уііго жағдайларында эрекетгесе алады. Ал, толымсыз антигендер немесе гаптендер деп антвденелерді түзей алмайтьш, бірак олармен байланыса алатын күрделі көмірсуларды, липидтерді жэне басқа заттарды атайды. Гаптендерге белоктьщ азғана мөлшерін қосу арқылы оларды толык, антигевдерге айналдыруға болады.

3.2. Антигендердің жіктелуі

Табиғатга жануар, өсімдік, микроб тектес антигевдердің сан алуан түрлері кездеседі. Қазіргі кезде антигендердің жасанды түрлерін де қурастыруға мүмкіндік туьш отыр. Кейбір химиялық затгар, соның ішінде дәрі-дәрмектер, антибиотиктер, ароматикалық аминдер жэне т.б. организмнің белоктарымен косылып, антигендерге тэн қасиетгерге ие болады. Антигендерді мына төменде көрсетілгсн топтарға жіктеуге болады.

Жануарлар____антигендері организмнің жасушаларынын

улпаларының жэне суйықгыктарының - плазманың, қан сарысуының, лимфаның, сүтгің жэне т.б. қурамында болады. Олар өздерінің ерекшеліктеріне қарай түр туқымдык, топтық, ақзалык немесе улпалық, гетерогендік, аутогендік, ұрықгық жэнс гистосәйкестілік антигевдеріне бөлінеді.

өсіп-өнуіне мүмкіндік береді. Эдетге гетерогенді антагендер липоидтар мен полисахаридтер болып келеді.

Бактериялардың үсііңгі күрылымдары антигендерге өте бай келеді. Жасушада орналасуына байланысты антигендер бірнеше топтарға бөлінеді.

Бациллалардьщ споралары да антигендіх касиетгі иемденген. Олардың қурамында микробтың вегетативтік жасушаларында кездесетін жэне өзіне ғана тэн антигеңдер аныкталған. Қорыта айтқанда, микроб антигендерінің өзіндік касиетгері олардың Ігүқымын, түрін, ал кейде штаммын да анықгауға мүмкіндік береді. іАлайда, эр түрге, ііпті түқымдардарға жататын микробтардың, [айталык бруцеллалардың, ерсиниялардың, францисселардың, ортақ іантигендік детерминанталары болады.