Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министірлігі қарағанды мемлекеттік медицина академиясы ж. А. Бейсенбекова; Д. Ж. Тайжанова

оқу - әдістемелік құрал

ӘӨЖ 61: 355.

КБЖ 58я7

Б 41

КБЖ 58я7
Оқу-әдістемелік ұсынысында «Әскери-далалық терапия» пәнінен оқытылатын барлық дәрістер тақырыбы қамтылған. Әрбір қарастырылған тақырыптардың мазмұны қазіргі кездегі әскери-далалық терапияны оқыту талаптарына сай жасалған. Оқу-әдістемелік нұсқау жоғарғы медицина оқу орындарының студенттерне арналған.

Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының Әдістемелік Кеңесінде талқыланды және ұсынылды. №10 хаттама, 12.03.2008ж.
Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының Ғылыми Кеңесінде жалпы оқытуға ұсынылды. №10 хаттама, 28.04.2008ж
© Ж.А.. Бейсенбеков, Д.Ж.Тайжанова, 2008ж

Қысқартулар

ӘДТ - Әскери далалық терапия

ӘДГ - Әскери далалық госпиталь

ПМП - Полктік медициналық пункт

БМП – Батальондық медициналық пункт

МедСБ- Медициналық санитарлы батальон

МедБ - Медициналық батальон

Гр - Грей

ЖБЖ - Жедел бүйрек жеткіліксіздігі

ЖИА - Жүректің ишемиялық ауруы

ЖСА – Жедел сәулелік ауру

ССА - Созылмалы сәулелік ауру

КСЗ – Комбинирленген сәулемен зақымдану

ЖТА – Жасанды тыныс алдыру

ЖӨВ – Жасанды өкпе вентиляциясы

МЖЖ – Мидың жабық жарақаты

ОНЖ – Орталық нерв жүйесі

ӨАТЭ - Өкпе артериясының тромбоэмболиясы

ҚСТ – Қышқылды-сілтілік тепе-теңдік

РЗ - Радиациялық заттар

УЗ - Улы заттар

ФОЗ – Фосфор органикалық заттар

ЭКГ - Электрокардиография

Кіріспе

Әскери-далалық терапия - негізігі клиникалық әскери-медициналық пән болып табылады. Оның негізгі мақсаттарына жатады:

1) соғыс уақытының барлық жағдайларында терапевтік көмек көрсету түрлерін меңгеру, оны ғылыми түрде негіздеу, және жүйелік түрде жетілдіру;

2) жаппай қарулы зақымданулардың нәтижесінде (ядролық, химиялық, бактериялық) пайда болатын ішкі ағза ауруларының этиологиясын, патогенезін, клиникасын, олардың ерте диагностикасын, алдын-алуын және емдеу шараларын зерттеу;

3) соғыс уақытында қалыптасатын аурулардың пайда болу ерекшеліктеріне, клиникалық ағымына, емдеу шараларына; бұл топқа сондай-ақ, әскерлелердің кәсіптік қызметіне байланысты (мекен еткен жерде қолайсыз жағдайлар, әр-түрлі токсикалық агенттер және т.б.) пайда болатын аурулар ерекшеліктері жатады;

4) соғыс жарақаттарынан туындайтын (жарақаттар, контузиялар, күйіктер) ішкі ағза мүшелерінің ауруларының алдын-алуды, олардың патологиялық үрдістерін зерттеу;

5) соғыс уақытындағы аурулардың алдын-алуы мен емдеу әдістерін өңдеу және практикаға тиімді әдістерін енгізу, соғыстық-дәрігерлік экспертизаны зерттеу.

Қазіргі кезде қарулы операциялар әртүрлі сипаттамада болады. Соған байланысты әскери-далалық терапияның алдына нақты мақсаттар қойылады: әртүрлі әскери жағдайдағы жаппай зақымдайтын қарулармен зақымданғандарға (флот, авиация, әртүрлі бронотехникалық қарулар және т.б.). Жоғары мамандандырылған көмек көрсету медициналық тасымалдаудың әрбір кезеңінде диагноз қойып қана қоймай, емдеу-тасымалдау болжамы қойылып, яғни, медициналық тасымалдау кезеңін анықтап, болжаулы емдеу тағайындауды қажет етеді. Аурудың диагнозын қоя отырып, дәрігер тасымалдау жүргізілетін жердің көмек көрсету жағдайына байланысты сәйкес ем тағайындайды.

Әскери–далалық терапия әскери-далалық хирургия ғылымынан кешіректеу қалыптасты. Тек Ұлы Отан соғысының алдында (1939-1940 жж) терапевтік көмекті жақсарту мақсатында кейбір ұйымдастыру шаралары жүргізіле бастады. Осы жылдары Е.И. Смирнов «Әскери-далалық терапия» терминін енгізді. Әскери-далалық терапияның ұйымдастыру Ұлы Отан соғысы кезінде үлкен жетістіктеріге жетуге зор көмек жасады.

Отандық терапияның негізін салушы М.Я.Мудров медицинаның негізін әскери-далалық терапия салады деген. С.П. Боткин 1877-1878 жж. орыс-түрік соғысында 7 ай бойы Балкандағы фронтта болды. Ол үнемі госпитальдағы аурулар мен жарақаттанғандарды тексеріп, әскери жағдайдағы аурудың пайда болуы мен ағымын зерттеп, дұрыс медициналық көмекті ұйымдастыруға үлес қосты. Ол сарғаюдың ауыр формаларын анықтап, малярияның алдын-алуда хилизация тиімділігін ашты. Сонымен бірге, орыс дәрігер-фронтовиктері В.И. Глинчинов, А.И. Игнотовский, А.Ю. Созон-Праневич, Н.Н. Бурденко, И.Н. Совицкий «Газды гангрена» ауруын ашып, оның профилактикасын, диагностикасын, емдеуін жете зерттеді.

Қазіргі кезде соғыс жағдайындағы эвакуация кезеңдерінде медициналық терапевтік көмекті ұйымдастырудың сапалығы соғыс жағдайындағы дәрігерлердің бағытталған және көлемді дайындықтарына байланысты болады. Ол тек жалпы медициналық ғана емес, сондай-ақ терапевтік дайындықты меңгеруді қажет етеді. Мамандықтың түріне тәуелсіз әрбір дәрігер сәулелі аурулардың, улы заттармен зақымданулардың, инфекциялық аурулардың клиникасы мен емдеу шараларын білуі керек.

1. Терапиялық көмек көрсетуді ұйымдастырудың жалпы негіздері

Терапевтік профильдегі жарақаттанған науқастарға алғашқы дәрігерлік көмек көрсетуді ұйымдастыру ПМП-да жүргізіледі. Терапевтік профильдегі жарақаттанғандар – ауыр жағдайдағы науқастар контингенті болып табылады, олардың көпшілік арнайы емдеу шараларын шұғыл жүргізуді қажет етеді.

Полктік дәрігердің квалификациясына, оның машықтық дағдыларды меңгеруіне және олардың орындалу барысына көптеген адамдардың өмірі тәуелді, сонымен қатар келесі медициналық тасымалдау кезеңдеріндегі жүргізілетін көмек шаралары да соған тікелей байланысты. ПМП жағдайында алғашқы дәрігерлік көмек көрсетуді ұйымдастыруда штаттық-ұйымдастыру құрылымын жетік меңгеру және науқастарды сұрыптауды дұрыс ұйымдастыруды талап етеді. Науқастарды сұрыптау дәрігерлік-фельдшерлік (дәрігерлік-мейірбикелік) бригадамен жүргізіледі.

Алғашқы дәрігерлік көмек. ПМП жағдайындағы жалпы тәжірибелік дәрі-ерлермен көрсетілетін дәрігерлік көмек алғашқы дәрігерлік көмек деп ата-ады. Ондағы шаралар арнайы емдік-диагностикалық құралдарды қажет ет-ейі. Бұндағы алғашқы дәрігерлік көмек көрсету шаралары науқастың өміріне төніп тұрған қауіпті жоюға және оны әрі қарай тасмалдау шараларын ұйым-астыруға бағытталған. Жаппай зақымдану барысында алғашқы дәрігерлік кө-ек көрсетіліп қана қоймай, сонымен қатар дәрігерге дейінгі көмек жасады. Алғашқы дәрігерлік көмек шаралары шұғылдығы жағынан 2 топқа бөлінеді:

1. 
   Шұғыл (өмір сүру көрсеткіштеріне байланысты).
   
2. 
   Шұғыл емес, бірақ медициналық эвакуация сатыларының келесі кезеңіне жіберуді талап ететіндер.
   

ПМП жағдайында алғашқы дәрігерлік көмек шаралары негізгі шұғыл көмек шаралырының негізгі бөлігін құрайды. Осы жасалатын шаралар зақымданғандардың немесе науқастардың өміріне қауіп төнген жағдайда жасалады (иондаушы сәулелермен және улы заттармен ауыр уланғандарға, коматозды жағдайларда, жедел тыныс алу және жүрек-тамыр жетіспеушілігінде және т.б. жағдайларда). ПМП-дағы дәрігердің міндеттері - дер кезінде шұғыл алғашқы дәрігерлік көмек көрсету және науқастарды әрі қарай МедСБ-ға тасмалдануын қамтамасыз ету болып табылады. ПМП-да әрбір науқасқа алғашқы медициналық карта толтырылады. ПМП-да алғашқы дәрігерлік көмек көрсетуге қажетті медикаменттер жинағы, антидоттар және медициналық құралдар болуға тиіс. Қажетті медикаменттер құрамына наркотикалық және ауырсынуды басатын дәрілер (морфин, промедол, анальгин), психотропты заттар (седуксен, аминазин), құсыққа қарсы препараттар (этаперазин), салицилаттар, амидопирин, аспирин, новокаин, анестезин, кодеин, жүрек-тамыр жүйесіне әсер ететін препараттар (коргликон, кофеин, кордиамин, камфора майы), валидол, валериана, адонис-бром, тұзды ерітінділер, полиглюкин, оттегі, сульфаниламиндер және антибиотиктер, антигистаминді препараттар (димедрол), радиопротекторлар (цистамин), антидоттар (афин, атропин, изонитрозин, дипироксим, унитиол, хромосмон, амилнитрит) және т.б. препараттар кіреді.

ПМП - да инфекциялық жұқпалы аурулармен науқастарға медициналық көмек изоляторда жасалады. Оларды ПМП-ға, МедСБ-ға, ӘДГ-ға тасмалдағанда арнайы жеке транспортпен тасмалданады.

Терапевтік көмек медициналық эвакуацияны кез келген кезеңінде көрсетілу қажет. Қазіргі соғыс жағдайында негізгі үш терапевтикалық көмекті атап өткен жөн.

Жарақаттанған және ауру кезінде медициналық көмектің келесі түрлері көрсетіледі.

1. 
   алғашқы медициналық көмек соғыс даласында зақымдалу ошағында көрсетіледі:
   
2. 
   дәрігерлік көмекке дейінгі көмек БМП;
   
3. 
   алғашқы дәрігерлік көмек – ПМП;
   
4. 
   квалификацирленген терапевтік көмек – МедБ. және госпитальдерде;
   
5. 
   мамандандырылған мед. көмек емдеу госпитальда жүргізіледі.
   

Алғашқы медициналық көмек жарақаттанған науқастар өздеріне, көмек немесе өзара көмек, яғни өзі немесе жолдастары, санитарлар көмектеседі. Бұл көмектің негізінде қарапайым шаралар жатады, ол зақымдалған жердің ауырлығын оның әрі қарай асқынуын алдын алады. Осы жағдайларда санитарлық сумкадағы заттар қолданылады. Карулы жарақаттанған кезде оларға дәрі -дәрмектер енгізу, жасанды тыныс алдыру, теріден уландыратын заттарды алып тастау, суыққа қарсы киіндіру және де науқасты зақымдалған аймақтан алып шығуға және тағы басқа жүзеге асырылады.

Сұрыптаудың пункт ішілік және эвакуациялық-тасмалау түрлері бар. Пункт ішілік сұрыптау ПМП жағдайында телесі топтар бойынша жасалады:

1. 
   Улы заттармен, радиоактивті, бактериологиялық заттармен уланғандарды және инфекциялық жұқпалы аурулармен науқастарды айналадағы басқа да науқастарға қауіп төндірмеу үшін арнайы өңдеу және изоляциялау алаңына жіберу.
   
2. 
   Шұғыл алғашқы дәрігерлік көмекті қажет ететіндерге, сұрыптау-тасымалдау күркесінде немесе ауыр жағдайдағыларға тану бөлімінде дәрігер көмек жасайды.
   
3. 
   ПМП жағдайында шұғыл көмекті қажет етпейтіндер, оларға жататындар:
   

• 
  Жеңіл жарақаттанғандар, олар қысқа мерзімді госпитализацияны қажет ететіндер, яғни келесі этапқа тасмалданатындар;
  
• 
  Ауыр науқастар немесе ауыр жарақаттанғандар, яғни квалифицирленген дәрігерлік көмекті қажет ететіндер, бірақ шұғыл көмекті қажет етпейтіндер;
  

• 
  Жеңіл жарақаттанғандар, оларға ПМП-да алғашқы дәрігерлік көмек көрсетілгенен кейін, жағдайы жараса қайтадан сапқа жіберіледі;
  
• 
  МедСБ-ға эвакуацияланатындар ең бірінші тобы, өте ауыр жағдайдағылар, яғни ПМП жағдайында алғашқы дәрігерлік көмек көрсетілгеннен кейін, әрі қарай квалифицирленген терапевтік көмекті қажет ететіндер. Олар арнайы санитарлы автотранспортпен жатқызылған күйде тасмалданады;
  
• 
  МедСБ-ға эвакуацияланатындардың екінші тобы, ауыр жағдайдағылар, олар әрі қарай квалифицирленген терапевтік көмекті қажет ететіндер, бірақ тез тасмалдауды қажет етпейтіндер. Олар да арнайы санитарлы автотранспортпен жатқызылып немесе отырған күйде тасмалданады;
  
• 
  МедСБ-ға эвакуацияланатындардың үшінші тобы, жеңіл жарақаттанғандар және шұғыл көмекті қажет етпейтіндер, бірақ МедСБ тасмалдауды қажет ететіндер. Оларды эвакуациялау әртүрлі транспортпен жүргізіледі;
  

Сурет 2. Терапевтік профильдегі науқастарға ПМП-да көрсетілетін

Терапевтік көмекті қажет ететін науқастар мен зақымдалғандарды өңдеу полктік және батальондық медицина пунктерінде (БМП, ПМП), медико-санитарлық батальондерде (МедСБ) және госпитальдерде жүргізілуі тиіс. Оның жалпы мақсаты барлық науқастар мен зақымдалғандардың ішінде белгілі бір емдік іс-шараны қажет ететіндер және эвакуациялау сипаттамасына байланысты науқастарды бөлу.

Науқастармен зақымдалғандар құрамының әр түрлі болуына зақымдалу ауырлығына қарамастан медициналық пункттерде және госпитальдерде өңдеу 3 негізгі принцип бойынша жүреді.

Өңдеудің бірінші принціпі – арнайы өңдеу мен изоляцияны қажет ететін науқастар мен зақымдалу топтарын бөлу. Бұған химиялық және биологиялық қарулармен зақымдалғандар, радиактивті зақымдалуы бар иондаушы радиациямен зақым шеккендер, контагиозды инфекциямен және жедел реактивті жағдайы бар науқастар жатады.

Өңдеудің келесі принціпі – барлық түскен науқастарды медициналық эвакуацияны қажет ететін және қажет етпейтіндер топтарына бөлу. Соңғы топқа жататындар: жедел көмекті қажет етпейтін және күрделі терапевтік көмекті көрстетуді қажет ететіндер, яғни сол кездегі медициналық бөлімнің көмегін емес, басқа медициналық көмекті қажет ететіндер жатады.

Медициналық өңдеу терапевтік көмек көрсетуді қажет ету принціпі бойынша өңдеу-эвакуациялық бөлімде жүргізіледі. Осыған байланысты 4 аталған топты бөледі:

1) өмірлік көрсеткіші бойынша жедел көмекті қажет ететіндер

2) берілген топтағы медициналық көмекті қажет етпейтіндер

3) жеңіл зақымдалғандар

4) агония жағдайындағылар

3-ші принцип өңдеудің эвакуациялық тасымалдау өткізу кезінде, қандай тасымалдағышпен және тасымалдау реттілігін анықтайды.

Бірінші кезекте тасымалдауға тиіс және тасымалданатындарды анықтау.

Екінші кезекте олар жедел терапевтік іс-шараны келесі этапта қажет ету керектігін анықтайды. Бірінші кезекте тасымалданатындар – бұл ауыр науқастар мен зақымдалғандар, олар үшін санитарлық автотранспорт қажет.

Ал, екінші кезекте тасымалданатындар – бұл орташа және ауыр дәрежедегі науқастар, оларда санитарлық транспортпен тасымалданады. Орташа дәрежедегі науқастар отырғызылған күйде тасымалданады. Жеңіл зақымдалғандар мен науқастар транспорттың кез келген түрімен эвакуацияланады.

Соғыс уақытындағы ауруларды анықтау ӘДТ-ң негізгі мақсаты болып табылады. Аурулардың пайда болуындағы себептер еңбек пен тұрмыс жағдайына байланысты болады. Әскери адамдардың ауруларын талдай отырып, олардың сыртқы факторлар әсерінен сандық және сапалық көрсеткіштерін байқауға болады.

Қазіргі кездегі соғыс жағдайында массалық зақымдауышы заттарды қолданудың нәтижесінде науқастардың зақымдалуы және оларға терапевтік көмек көрсетуді ұйымдастыру жоғары дәрежеге өседі және қиындайды, ол санитарлық жоғалтудың құрылымымен және масштабымен анықталады.

Бұрынғы әскер жағдайында ең көп ауыратын ауру солдаттармен офицерлер- гриппен, туберкулезбен, пневмониямен, цингалон, инфекциялық сары ауруымен және тағы басқа аурулармен ауырған. Инфекциялық аурумен осынша ауыру себебі, ол кезде санитарлық-гигиеналық жағдай төмен болды, негізгі санитарлы-гигиеналық талаптарды сақтамады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі аурушандықты зерттегенде, барлық аурудың ішінен ішкі аурулар 70%, жүйке және тері аурулары инфекциялық аурулары 30% шамасында болды.

Бұл кезендегі аурушандықтың кейбір ерекшелігі болды. Бейбітшілік кезенде аз кездесетін аурулар жоғалып кетті, ал басқа аурулар одан да жиірек кездесе бастады, кейбір адамдарда жаңа аурулар пайда бола бастады, әр түрлі аурулардың кездесу жиілігі өзгерді, ауру ағымының, клиникалық көрінісінің ерекшеліктері байқалды.

Ревматизммен, бронхылық демікпемен және крупозды пневмониямен ауырушандық азайды. Ішкі аурулар ішінде ең жиі кездесетін асқазан ішек жолдары аурулары болды. Гипертониялық аурумен ауырғандықтың жиілеуі байқалды, сонымен қатар ол ауру қазір жастарда да көп кездеседі.

Сонымен қатар, тыныс алу жүйесінің аурулары да жиі байқалады. клиникалық бақылау әскер арасында созылмалы бронхитпен жиі ауыратынды байқады. Әскер уақытындағы пневмосклерозбен ауыру осы созылмалы бронхит және өкпе эмфиземасымен байланысты болды. Эмфизема мен пневмосклероз жүрек - тамыр жетіспеушілігіне әкеп соқтырады. Бүйрек ауруларының саны жоғарлағаны байқалды (нефриттер). Ішкі аурулар патологиясының келесі ерекшелігі, әскер уақытындағы өмірде жаңа әртүрлі аурулар пайда болды. Олар соғыс аурулары деп саналады, олардың кейбіреулері соғысқа дейін жазылған. Аурулардың бұл тобына жатады: алиментарлық арықтау (дистрофия), және А-витаминдоздар, гипертониялық аурудың жедел басталатын формасы, борнхиттер формасы, бронхиттер және кейбір адамдардағы инфекциялық аурулар қатары (қырым геморрогиялық қызбасы, көктемгі және жазғы энцефалит, тулеремия). Әскер кезіндегі аурулар тобына жатады жедел инфекциялық капилляротоксикоз, Ұлы Отан соғысы кезіндегі дәрігерлердің тәжірибиесі бойынша, көбінесе асқорту жүйесі аурулары жиі байқалғандығын (инфекциялық емес табиғатта), олар (25 -30%) барлық аурушылдықтан ондықтың 25% құрады. Екінші орында тыныс алу жүйесінің аурулары (13-20%), үшінші жүрек –тамыр жүйесі аурулары (8 –10 %) және ең соңындағы бүйрек аурулары

(2-7 %).

Қазіргі кездегі соғыста қару-жарақатын қолдану әсерінен ішкі ағза ауруларын емдеу әскер дәрігерлеріне жиі де, шешілмеген жағдай болып қалады.

Әртүрлі жағымсыз әсерлерден кейін организмнің реактивтілігі бұзылып, соның әсерінен ауырғандық көбейіп, аурудың ағымы бұзылуымен сипатталады. Бұл жағдайда организмнің реактивтілігінің бұзылуы тек дәріні қолданғандықтан ғана емес, сонымен қатар күю ауруында да, интоксикация кезінде де зақымдалатын есте сақтау керек.

Соңғы он жылдықта көптеген елдерде аллергиялық аурудың көбейгендігі тіркелгені анықталған, соның салдарынан бронхылық демікпе. Бронхоспазм, созылмалы бронхитте және созылмалы пневмонияда 61 процент ауруларда байқалған. Сонымен осы аллергияның жоғары фонын ескере отырып, антибиотиктер тағайындағанда зиянды эффекті тудыру мүмкін және әртүрлі дәрілік заттардан мүмкін әсіресе мынадай науқастарда, яғни зат алмасудың бұзылуы организмнің рекативтілігінің өзгеруіне әкеледі, аллергияны актуальді жағдай деп қарауымыз керек, яғни терең зерттеуді қажет ететін. Әскер жағдайында диагностикалық ем жағдайларын шешу медициналық жағдайға байланысты (активті қызмет немесе аралық кезең, жыл уақыты, қолданылатын қарудың түрі, медициналық шектелгендігі). Мүмкін науқастардың өте көп түсуі көмекті шектеуге әкеледі.

Қазіргі соғыс жағдайында өте көп жарақаттану үстінде терапевтерге науқастар және жоғары дәрежеде жарақаттандарға көмектесу қиынға түсуде, негізгі орында санитарлы жоғалтудың тобы және құрылымы анықталады.

Қару жарақты қолданғандағы санитарлық жоғалтудың ерекшеліктерін көрсету керек. Терапевтік профильде (ядролық химикалық бактереологиялық), яғни науқастарға және зақымданғандарға терапевтік көмек түрін анықтау керек.

ЖСА, биологиялық қарумен зақымданғандар, қатты соққы алғандар және де ядролық жарылысынан зақымдалған, қосарлана әсіресе радиациямен басым жарақаттанған аурулар кездеседі. Соғыстық жарақаттар әртүрлі болып кездеседі. Соғыс жағдайындағы негізгі зақымдалу барлық санының 80 – 90 проценті терапевтік прпофильдегі санитарлық шығынды құрайды. Зақымданғандар санының өте жоғарылығы, олардың терапевтік көмекті қажет ететіндері осыған байланысты.

Жоғарыда айтылған жарақат алғандар мен аурулардың өмірге қажетті көрсеткіштерімен тікелей көмек алу керек екенін айту өте қажет. ЖСА-мен ауыратындардың 30 процент тікелей терапевтік көмекті алуы қажет. Биологиялық және химиялық қарумен уланғандарға бірінші көмек көрсетуді ұйымдастыру одан да қиынға соғатынына күмән жоқ.

Жарақат алғандарды жекелеу қажет өйткені, олар қоршаған айналасына қатерлі болып әсер етеді, УЗ және РЗ-мен зақымдалғандарды арнайы өңдеуден өткізу қажет. Медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыру емдеу ғана емес, барлық қиындықтарға қарамай бір уақытта жарақат алғандарды сұрыптай білу болып табылады. Ішкі ағза мүшелері жарақаттанған және жаншылғандардың диагностикасын жасау емдеу, алдын-алу мақсат болып табылады. Әртүрлі қазіргі соғыс кұрлдары және ядро құралдарының шығуына байланысты, әртүрлі жарақат алушылар тобы ұлғая түседі. Сондықтан терапевтік дәрігерлер өте жауапты болу керек.

2. Радиациялық зақымдалулар

Үшінші мыңжылдықта пост индустриалды цивилизацияның «жоғарғы» қаупі қоғамына өтуімен сай келеді. Жердегі өмірдің дамуы әр кезде қоршаған ортаның рационды фонының қатысуымен өтті. Радиоактивті сәулелену бұл адамның ойлап тапқан жаңа бір заты емес, бұл әрқашаннан болып жатқан құбылыс.

Осы мағынадағы адамның ойлап тапқан жаңа заты, бұл қосымша радиацияны түсіру осыған біз шалдығамыз. Мысалы: рентгенологиялық зерттеулер уақытында, жоғары биліктегі реактивті ушықпен ұшу уақытында, ядролық қаруды сынауда радиоактивті атмосфералық қалдықтар түскен уақытта және ол электроэнергия алу мақсатында атомды реакторлармен жұмыс імтеген уақытта және т.б. Табиғаттан алынған жасанды сәулелену көздері радиациялық қор дәрежесі тұрақты жоғарлауын теріске шығармаймыз.

Берілген жағдай көптеген елдер қоғамын қатты ажыратады. Апатқа шалдыққандар санының өсуі, глобальді медико-әлеуметтік жағдайды негіздейді. Адамға биосфера кеңістігінің әсері өте қатерлі бола бастады. Ірі апаттарды еске алсақ Чернобыль АЭС-де аралығындағы реакторлар апаты.

Жаңа соғыс жағдайында жеңу себебінің көп проценті ионды сәулеленумен сипаттайды. Мысалы: Хиросима мен Нагасаки қалаларындағы атом бомбасы жарылғанда 500 мың тұрғыннан сол сәтте 125 мың (22 процент) адам қайтыс болды және 225 мың (43 процент) адам рационалды сәулелену нәтижесінде әртүрлі жарақаттар алды. Келесі 6 апта ішінде тағы 60 мың адам қайтыс болды. Тұрғылықты жерлер және де медициналық мекемелер зақымдалды. Эпицентрден 50 метр ара қашықтық тұрған медициналық колледж жер бетінен жойылып кетті.

Көргендердің айтуынша қалада күдік пен кір жайлаған. Көптеген адамдардың өліміне уақытында көмек көрсеткенде алдын алуға болатын еді. Өкінішке орай, диагностикалық қателіктер, уақытынан кеш госпитализация, медициналық тасмалдау кезеңдерінде жедел көмек көрсетудегі элементарлы әдістердің орындалмауы көп өлімге әкелді.

Сәулелік аурудың клиникалық белгілері көптеген факторларға байланысты:

1. Сәуленің түріне (гамма-, нейтронды, бета-және т.б.), олардың мөлшері мен энергиясына.

2. Сәуле көзінің орналасуына (сыртқы әсері немесе ішке әсері-радиоактивті заттың инкорпорациясына).

3. Кеңістікте сәуле мөлшерінің денеге таралу барысына (біркелкі таралуы, біркелкі емес таралуы, жергілікті әсері және тағы басқа), денедегі зақымдалу ошағына;

4. Сәуле мөлшерінің әсер ету уақытына (қысқа әсері, ұзақ әсер етуі, фракция түрінде әсері, аз мөлшердегі ұзақ әсері);

сәулелік аурудың клиникалық ағым ерекшелігі иондаушы сәуленің сіңу мөлшеріне және кеңістіктегі таралу мөлшеріне байланысты. Қазіргі уақытта сәуленің өлшем бірлігі Рад-пен өлшенеді. Рад – бұл 1 куб см ұлпаның жұтқан 100 эквивалентті энергиясының мөлшері болып табылады, 100 рад эквиваленті 1 грейді құрайды.
Сәулелік аурудың радиацияның сіңу мөлшеріне байланысты клиникалық түрлері (А.К. Гуськов бойынша)

Мөлшері Гй	Клиникалық түрлері	Ауырлық дәрежесі	Болжамы
1-2 Гй	Сүйек – милық	І (жеңіл)	Болжамы қолайлы
2-4 Гй	Сүйек – милық	ІІ (орташа)	Салыстырмалы қолайлы
4-6 Гй	Сүйек – милық	ІІІ (ауыр)	Күдікті
6-10	Ішектік	ІҮ (өте ауыр)	Қолайсыз
10-20	Токсемиялық (қантамырлық)	өте ауыр	Абсолютті қолайсыз
20-80	Токсемиялық (қантамырлық)	өте ауыр	Абсолютті қолайсыз
80 Гй	Церебралды	өте ауыр	Абсолютті қолайсыз

Жедел сәулелік аурудың патогенезінде 1-10 Гй мөлшерде сәуле әсер еткенде біріншіден сүйек-миы зақымданатын болғандықтан, сүйек милық формасы деп аталады. Сәуленің мөлшері 20 Гй-ге дейін әсер еткенде қан түзу жүйесінен басқа ішек эпителий зақымданады. Ішектердің терең зақымдануы салдарынан бірнеше күн ішінде өлімге әкеледі, ол қан түзу жүйесі ағзаларының терең бұзылыстары дамымай тұрып болатын процесс. Сондықтан бұл сәулелік аурудың формасы – ішектік деп аталады. Сәуленің мөлшері 20 Гй-дендн жоғары болса токсимиялық және церебралды формалы сәулелік ауру дамиды, яғни бұл түрінде ОНЖ-ң терең зақымдануымен сипатталады. Сәулелік аурудың клиникалық көрінісінде неврологиялық бұзылыстар айқын көрінеді;

Зақымданған науқастарда бірнеше сағатта немесе тәулікте өлім дамиды.

Жедел сәулелік ауру дегеніміз-адам ағзасына иондаушы сәуленің 1 Гй-ден артық мөлшері әсер еткенде дамитын ауру болып табылады.

2.2 Жедел сәулелік аурудың сүйек-милық формасы

Иондаушы сәулелену тікелей және жанама әсерінен гемопоэзді реттеуші нейроэндокринді өзгерістердің дамуы салдарынан сүйек-милық сәулік ауру формасы дамиды. Оның 4 кезеңі бар:

1. Бастапқы кезеңі (яғни, ағзаның сәулеге бірінші ретті жауабы)

2. Жасырын кезеңі (клиникалық жақсару кезеңі)

3. Өршу кезеңі (айқын клиникалық көріністер кезеңі)

4. Қалпына келу кезеңі

• 
  Бастапқы кезең.
  

Ауыр жағдайларда тоқтаусыз құсу, адинамия, естен тану, психомоторлы қозу байқалады. Науқастарды объективті қарағанда гипергидроз пульстің өзгерістері – тахикардия түрінде, артериялық қысымның төмендеуі анықталады. Неврологиялық статус – координациялық бұзылыстары, бұлшық еттер треморы, сіңір рефлекстерінің жоғарлауы, құрсақ рефлекстерінің төмендеуі анықталады. егерде иондаушы сәуле мөлшері 6 Гй-ден жоғары болса – менингиальды синдром және неврологиялық сияқты симптомдар дамиды. Сүйек миында радиация әсер еткеннен кейін миелокариоциттер саны төмендейді, клеткалардың миотикалық активтілігі азаяды. Зақымданған клеткалар саны артады, яғни кариорексис, кариолизис, ядроның вакуолизациялы және цитоплазманың зақымдануы байқалады. Пролиферирлеуші клеткалар мен дамушы клеткалар арақатынасы бұзылады. Моноциттер, ретикулоциттер, плазмалық клеткалар саны көбейеді. Перифериялық қанда нейтрофильді лейкоцитоз солға ығысуымен, ретикулоцитоз, салыстырмалы және абсолютті лимфопения анықталады. Көптеген науқастарда лейкоциттердің сандық және сапалық өзгерістері: пикноз және нейтрофильдердың ядросының гиперфрагментозы, гигантты формалары және т.б. байқалады. Қанда биохимиялық зерттегенде 4 Гй-ден аса мөлшерде иондаушы сәуле әсер еткенде билирубиннің, гипергликемия, креатиннің, мочевинаның жоғарлауы анықталады. Бастапқы кезең бірнеше сағаттан 2-3 күнге созылады. Біртіндеп клиникалық көріністері басылып, екінші жасырын кезең дамиды.

• 
  Жасырын кезеңі.
  

Жедел сәулелік аурудың өршу кезеңінің клиникалық көріністері келесі симптомдармен байқалады:

• 
  гематологиялық
  
• 
  ішектік
  
• 
  жалпы интоксикациялық
  
• 
  астениялық
  
• 
  анемиялық және т.б.
  

ЖСА-ң өршу кезеңіне тән клиникалық көрініс геморрагиялық синдромынң пайда болуы, оның көрінісі алуан түрлі болады. Орташа ауырлық дәрежесінде геморрагиялық синдром тері астына және кілегей қабаттарға қан құйылулармен, әсіресе жарақат алған жерлерде айқын байқалады. Ауыр жағдайларда массивті қан кетулер ішкі ағзаларға, және мұрыннан, ішектен, асқазан-ішек жолдарынан, жатырдан, бүйректен және т.б. жерлерден байқалады. Геморрагиялық синдромының патогенезі әлі күнге толық зерттелмеген. Оның дамуында тромбоциттердің азаюы, олардың қызметінің төмендеуі, қантамырлар қабырғасының құрылымдық өзгеруі, олардың өткізгіштігінің жоғарлауы, фибринолиздің активациясы және қан ұю факторларының жетіспеушілігі негізгі роль атқарады. Осы кезеңде сүйек-кемігінде гипоапластика, яғни жалпы миелокариоциттердің саны ауыр жағдайларда 3 – 5х 10⁹ /л құрайды, олардың клеткалық құрамы ретикулярлы және плазмалық клеткалармен, моноциттермен, атипті нейтрофильдермен және лимфоциттермен құралған, сүйек кемігінің регенерациясы біртіндеп жүре бастайды, тек қана өте ауры жағдайларда толық аплазия көрініс беріп өлімге әкеледі. ЖСА-ң ішектік синдромы ащы ішектің эпителиінің зақымдалуымен, ішек қабырғасы өткізгіштігінің артуымен, асқазан мен ішектің фермент түзу қасиетінің төмендеуі, олардың моторлы қызметінің төмендеуі, агранулоцитоз және иммунитеттің төмендеуі салдарынан инфекциялық асқынулардың дамуымен көрінеді. Осы көріністер салдарынан асқорытудың бұзылуы, тамақ сіңірілуінің бұзылуы, электролиттерді жоғалту, интоксикация байқалады. Ішектік синдром ауыр жағдайларда екінші аптада дамиды да, гастроэнтерит көріністері байқалады. яғни тәбеттің төмендеуі, жүректің айнуы, құсу, іштің кебуі, іштің өтуімен көрінеді. Ащы ішек перфорациясы, инвагинациясы және ісіну салдарынан ішектің бітелуі кейбір жағдайларда дамиды.

Неврологиялық зерттегенде науқастарда тежелу, астенизация, анизорефлексия, сіңірлі рефлекстердің төмендеуі байқалады. Ауыр жағдайларда мененингиальды синдромдар көрініс береді. Эндокринді бездер қызметі төмендеп, алмасу процестері бұзылады, науқастар жүдейді; Бұл кезең бір аптадан үш аптаға дейін созылады.

Қалпына келу кезеңінде қан түзу жүйесі қызметі қалпына келе бастайды. Перифириялық қанда нейтрофильдер саны жоғарлайды, формуласы солға миелоциттерге және промиелоциттерге дейін ығысады, тромбоциттер лимфоциттер, лимфоциттер саны көбейеді. Сүйек кемігінде регенерация жылдам дамиды.

Клиникалық жағынан науқастардың дене температурасы қалпына келеді, жағдайы жақсарады, тәбеті қалпына келеді, қан кетулер тоқтайды, инфекциялық-некроздық асқынулар белгісі жойылады. Нерв жүйесінің зақымдану симптомдары біртіндеп басылады, гемодинамика қалпына келеді, жүйелер мен ағзалар қызметі қалпына келе бастайды. Қалпына келу кезеңінде астеникалық синдром, гемотологиялық көрсеткіштер өзгерістері, гипоталамо-гипофизарлы-бүйрекүсті безі қызметтерінің қалпына келуі ұзақ уақыт аралығында жүреді. Осы көріністерді ЖСА-ң ерте зардаптары белгісі болып табылады. ЖСА-ң кеш зардаптар кезеңі ұзақ жылдар бойы дамиды, оған әртүрлі қатерлі ісік аурулары, лейкоздар, генетикалық бұзылыстар жатады.

1. 
   Алғашқы жалпы реакция сиптомы болмайды (басталу кезеңі)
   
2. 
   Жасырын кезең қысқарады және жедел сәуле ауруының қызу кезеңі ерте басталады
   
3. 
   Геморрогиялық синдром жиі болмайды
   
4. 
   Шаш эпиляциясы сирек байқалады
   
5. 
   Организм өзгерістері изотоптарды енгізу және шығару жолдарында байқалады. Радиациялық заттардың асқорыту жүйесіне түсуі, жедел энтероколит симптомымен көрінеді. Алғашқы 2-3 күн іш кебуі байқалады, тәбеті төмендейді, кейін іш өту кейде қан және ірін аралас болуы мүмкін.
   
6. 
   Организмнің сусыздануы, арықтауы байқалады
   
7. 
   Басында лейкоцитоз 10-12 күн аралығында кенет лейкопенияға (400-100 клетка 1 мкл дейін) ауысады, тромбоцитопения, анемия тән.
   
8. 
   Қалқанша безінің зақымдалуы байқалады.
   
9. 
   Радиациялық зат тыныс жолы арқылы түсіп кейін қысқа жасырын кезеңнен кейін, жаралы некрозды ангина, гингивитер, стоматиттер, катаральды немесе катаральді іріңді бронхиттер, пневмония дамиды.
   
10. 
    Жиі ССА дамиды.
    

КСЗ-нің клиникасы және сәуле ауруының ағымы таза сәулелі ауру түрінен ерекшеленеді: жарақаттану сәуле ауруының ағымын өзгертеді, нашарлатады. Клиникалық ағымында КСЗ-нің келесі кезеңдері немесе кезеңнің алғашқы реакциясы сәуле және сәуле емес жарақаттанудан бөледі, екінші кезең сәулелі емес симптомды зақымдалып түседі, үшінші кезең сәуле зақымдалуының симтомынан ерекше төртінші кезен қалыптасады.

Бірінші кезеңінде сәулелі емес жарақаттардың симптомы көбірек ауырсыну синдромы жарақаттық немесе күйіктік шірік, қан кетуі, жалпы жағдайы өте ауыр, таза сәулемен ауырғанға қарағанда. Бірінші жалпы реакцияның белгісі көбіне жасырын механикалық немесе термиялық жарақаттармен байқалады. Абсолютты лимфопения бұл кезеңде ең негізгі сәулелену критеріне тән.

Екінші кезеңінде жалпы жағдайы ауыр. Асқынуы ерте байқалады. ЖСА-ның жасырын кезеңі қысқарған, алғашқы кезеңдегі лейкоцитоз тез лейкопенияға ауысады, анемия, интоксикация дамиды.

Үшінші кезеңінде ЖСА үдемелі және қозу кезеңі науқастың жалпы жағдайы тез нашарлайды. Тез ЖСА тән асқынулар геморрагиялық синдром. Бұл кезең өте ауыр өтеді. ЖСА-ның төртінші кезеңі ұзаққа созылған және баяу сауығуы тән. Жарақаттардың және жүрек тамыр жүйесінің ОЖЖ-гі өзгерістері сақталады.

Күйіктік жарақат ЖСА-ң ағымына теріс әсер етеді. ЖСА өршу кезеңіндегі күйік жарақаты ұлпаның тегіс қабынуы некрозбен геморрогияға әкеледі. Сондықтан КРЗ өршу кезеңінде шоктің дамуы жиілейді (90-30 процент). ЖСА өршу кезеңінде шағын жарақаттар шокпен қансырауға әкеледі. Жара тез жазылмайды, жараның тазаруы грануляция эпителизациясы және күйіктік асқынуы болады. Некротикалық процестер ауқымдылығымен, тереңдігімен сипатталалады. Жиі инфекциялық асқынулар тілме, остеомиелит, сепсис, КРЗ кезіңде сүйек сынуында консилидация ұстануы, сүйек мозолінің дамуы пішіндеген сүйек мозолінің қайта сорылуы, жалған буын дамуына әкеледі. КРЗ кезінде ЖСА ауурдың ағымы, бастапқы және жасырын кезеңде өршу кезеңінде өте ауырлықта өтеді. Біркелкі емес сәуленуде әртүрлі өзгеріс болады. 5-7 Греи мөлшерінде зақымдануларда жеңіл дәрежесі дамиды. 7-15 тәулік кезінде шырышты қабаттардың ісіну мен гиперемиясы, науқастың жалпы жағдайы қанағаттанырлықтай болады. Сүйек миында айқын гемопоэз байқалады. Кеуде қуысы зақымданғанда күшті алғашқы реакция дамиды және айқын асқазан -ішек бұзылыстары радиационды энтерит және колит, гемотологиялық көрсеткіштердің бұзылуы терең емес, өзгерістермен сипатталады.

ЖСА науқастарын емдеуде ауырлық дәрежесі және еңбекке қабілеттілік дәрежесі анықталады. ЖСА комплекстік терапия принципі:

1. 
   Сәулелік аурудың ауыр құйық көріністерін төмендету мақсатындағы ерте емдеу және асқынулардың алдын-алу.
   
2. 
   Жарақаттандарды госпитализациялау мен қажетті жағдай жасау. Экзогенді кезінде инфекцияланудын алдын-алуға бағытталған шаралар жасау. Агранулоцитоз өршуі.
   
3. 
   Гемотологиялық бұзылыстарды жоюға бағытталған медикаментозды терапия жүргізу.
   

Бірінші медициналық көмек зақымданған ошақта көрсетіледі. Жеке және коллективті қорғаныш заттары қолданып, жартылай өндеу жүргізіледі, құсу кезінде-құсыққа қарсы және седативты заттар (агрон, этаперозин) қолданып, эвакуация жасалады.

Дәрігерге дейінгі көмек жоғарыда қарастырылған шаралардан басқа, кофеин немесе кордиаминді жүрек қан тамыр жеткіліксіздігінде енгізіледі, құсу кезінде қосымша аминазин беріп, атропинмен иньекция жүргізіледі.

Алғашқы дәрігерлік көмек бастапқы реакция белгілеріне қарсы дәрілерді қайтадан енгізуге бағытталған. Квалифицирленген терапевтік көмек ЖСА-ның 2-4 дәрежесінде көп ретті құсу және жедел жүрек-қантамыр жеткіліксіздігінде көрсетіледі.

Нейтронды және гамма-кванттар биосубстрат молекуласымен және атомдарымен арасындағы байланыс өзгеше түрде байқалғанымен, осы жағдайлардағы сәулелік зақымданулар жалпы радиациялық зақымданулардан ешқандай айырмашылығы жоқ. Нейтронды сәулемен зақымдану салдарынан болған ЖСА-ң ерекшелігі: қан түзу жүйесіндегі өзгерістермен, геморрагиялық синдроммен, асқазан-ішек жолдары қызметінің бұзылымен, инфекциялық асқынулармен байқалады. Нейтронды ЖСА-дың клиникасы асқазан-ішек жолдарының айқын зақымдануларымен ерекшеленеді. Нейтрон энергиясын адам ағзасының тіндері терең деңгейде сіңіреді. ЖСА-ң латентті кезеңінде құсу және диарея айқын көрініс береді. Нейтронды ЖСА кезінде жасырын кезең өте қысқа болады. Агранулоцитоз ерте кезеңде пайда болады да, инфекциялық асқынулардың қысқа уақыт аралығында пайда болуына әкеледі. Асқазан-ішек синдромы өте айқын, басым түрде көрінеді. Ауыр жағдайларда ішек шажырқайына және құрсақ қуысы, лимфа түйіндеріне қан кетулер байқалады. Сүйек-милық зақымдану аздап байқалғандықтан, қан түзу жүйесінде регенерация ерте басталады. Сонымен қатар, нейтрондық зақымдану кезінде жергілікті зақымданулар, яғни тері мен кілегей қабаттардың терең зақымдануы, ойық-некроздық асқынулардың дамуы сепсиске және кейде тіпті өлім жағдайына алып келеді.

Сәулелік аурудың симптоматикасының спецификалық емес мінездемесі, жасырын кезеңінің болуы, клиникалық көріністернің алуан түркілігі ЖСА-ң диагностикасын қиындатады. Соған қарамастан ЖСА-ң диагнозының дер кезінде қойылуы оның ауырлық дәрежесіне дұрыс анықтау медициналық тасымалдау кезеңдерінде медициналық көмекті дұрыс ұйымдастыру аса маңызды болып табылады: Сондықтан, радиациялық зақымданғандардан дұрыс анамнездік деректер, дозиметрлік және клинико-лабораторлы деректер жинау пайдаланылады. Аурудың ауыртпалық дәрежесі сәуленің мөлшеріне тікелей байланысты болғандықтан, радиация мөлшерін анықтау аса маңызды. Оны дозиметр көмегімен жүзеге асырады. Адам ағзасының әрбір жүйесі мен ағзасы сәулені әртүрлі деңгейде сіңіретін болғандықтан, тек қана радиация мөлшерін ғана өлшеп қоймаймыз, сонымен қатар әртүрлі биологиялық тесттер жүргіземіз. ЖСА-ң диагностикасында перифириялық қанды және сүйек кемігін зерттеу аса маңызды әдіс болып табылады. ЖСА-ң бастапқы үш күнінде диагноз қою үшін дозометр қолдануымен қатар науқастың жалпы клиникалық жағдайын дұрыс бағалау керек.

Бастапқы клиникалық көріністер: құсумен, бастың ауруымен, жалпы әлсіздікпен, терінің қызаруымен, склераның инъекциясымын, дене температурасының жоғарлауымен, ал өте ауыр жағдайларда естің тануы, диарея, шок байқалады.

ЖСА-ның жеңіл түрінде (1-2 Гй) ағзаның бастапқы реакциясы мүлдем болмауы мүмкін. Кейбір науқастарда 3-5 сағат ішінде аздап жүрек айну, құсу байқалады. Латентті кезең – 30-35 күнге созылады. Аурудың ағымы өте жеңіл өтеді, зақымдалғандар тез жазылады.

ЖСА-ң орташа дәрежесінде 1-2 сағатта жүректің айнуы және құсу, жалпы әлсіздік, терінің гиперемиясы және дене температурасының жоғарлауы байқалады. Жасырын кезең 15-25 күнге созылады. Зақымданғандарға квалифицирленген және арнайы медициналық көмек көрсету қажет.

ЖСА мыналарға әкеледі:

• 
  толық жазылу
  
• 
  ақаумен қалпына келу
  
• 
  бұрынғы бар өзгерістердің тұрақтануы
  
• 
  клиникалық көріністердің үдей түсуі
  

• 
  катарактаның дамуы
  
• 
  аздап лейко- тромбоцитопения
  
• 
  тұрақты ошақты неврологиялық өзгерістер
  
• 
  эндокринді бұзылыстар, амонорея, бедеулік, гипотереоз
  
• 
  жиі лейкоздардың және ісік ауруларының дамуы