Тыныс алу мүшелерінің зақымдануы. Тыныс алу мүшелерінің зақымдануына негізінен тітіркендіргіш заттардың газдары мен булары және әр түрлі шаңдар себепкер болады

Тыныс алу мүшелерінің зақымдануы. Тыныс алу мүшелерінің зақымдануына негізінен тітіркендіргіш заттардың газдары мен булары және әр түрлі шаңдар себепкер болады.

Хлормен, амиакпен, күкіртті ангидридпен жедел уланған кезде ринит, ларинготрахеит, бронхит сияқты, ал кадмий, фосген, азот тотығы мен уланған кезде бронхты-бронхиолит және өкпенің уытты ісігі сияқты патологиялық жағдайлар дамиды.

Уытты ісік тітіркендіргіш газдар және булармен жедел уланудың әсерінен болатын клиникалық өзгерістердің ішінде дәрігерлердің араласуын шұғыл талап ететін ең ауыр патология болып саналады.

Тітіркендіргіш заттар мен қауіпті газдардың (азот қышқылы, кремний, аммониймен, барий газдары) өкпе паренхималарына ұзақ уақыт әсер етуі, өкпеде бірте-бірте шаңды бронхэктазбен және эмфиземамен бірге жүретін пневмосклерозды дамытады. Шаң пневмосклерозына (пневмокониоз) өкпедегі болатын интерстициалды немесе түйінді склеротикалық өзгерістерге тән.

Пневмокониоздар ішінде құрамында бос қостотықты кремнийі бар шаң әсерінен дамитын силикоз формасы өте кең таралған. Құрамында бай-ланысқан қос тотықты кремнийі бар шаңды жұтқанда болатын пневмо-кониоздар силикатоздар (азбестоз, талькоз, каолиноз, т.б.) деп аталады.

Жүрек–тамыр жүйесінегі (ЖТЖ) өзгерістер. Өнеркәсіптік улармен уланған кезде ЖТЖ зақымдануы вегетативтік – қан тамырларының дисфункциясы, миокард дистрофиясы шектелген ошақты зақымданулар түрінде айқындалады. Вегетативтік-қан тамырлар өзгерістері көптеген интоксикацияларда, әсіресе нейротропты улармен уланған кездерде дамиды.

Дисфункциялардың бір түрлеріне гипертензивті реакция (қорғасын) ал екінші бір түрлеріне қарапайым гипотоникалық күй сипатты (тетраэтилқорғасын, герозен). Кейбір этиленді улардан перифериялық тамырлардың жиырылуын мысалы, «өлі саусақ» симптомын тудырады. Азот қышқылының эфирлері үшін қан қымысының төмендеуіне әкелетін жылдам және шұғыл тамыр кеңейту әсері тән.

Барийдің ерігіш тұздары миокардқа наперстянка препараттары тәрізді әсер тудырады және минералды заттар алмасуының жергілікті бұзылулары болады. Бензол, сынаптың органикалық қоспалары, қорғасын капиллярлардың резистенттілігін төмендетеді, тамырлардың ішкі қабаттарының майлы дистрофиясын тудырады.

Қан жүйесіндегі өзгерістер. Біз жоғарыда атап өткендегі карбоксигенаглобин түзушілер (көміртек тотығы) және метгемаглобин түзушілердің (бензолдың амидті және нитро қоспалары, натрий нитраты, кейбір органикалық асқын тотықтар) арнайы гемоглобин бөгеуші қасиеттері бар. Бұл мет және карбоксигемоглобин мөлшеріне байланысты болады. Мысалы: қан құрамында карбоксигемоглобиннің (НвСо) 10% көлемінде болуы жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді; 30% көлемінде - естің адасуын, бастың ауырсынуын; 60-70% - естен айырылуды туындатады.

Уыттық заттармен қан жүйесінің зақымдануы сәттерінде жиі кезде-сетін өзгерістер қанның гипо және апластикалық күйге түсуі. Қарқынды дамитын лейкопения, тромбоцитопения және анемия түрінде болатын ге-мопоэз бұзылуы бензол және оның гомологтарымен ұзақ уақыт аралығында уланғанда болады. Гемотологиялық өзгерістердің дамуында лейкопения мен тромбоцитопения прогрессивті түрде дамыса, соңынан бұған сүйек миының қызыл өскінінің гиполазиясымен байланысты анемия қосылады.

Қанның морфологиялық құрамындағы және оның физикалық-химиялық қасиеттеріндегі арнайы емес өзгерістер көптеген өнеркәсіптік улармен жедел улану сәттерінде байқалады.

Көптеген өнеркәсіптік улар организмнің иммундық тұрақтылығын төмендетеді. Бұл жайында қандағы өзгерістер куәландырады, атап айтқанда, лейкоциттердің фагоцитарлық активтілігінің азаюы, антидене титрінің төмендеуі, комплементтер мен пропердиндердің болуы және тағы да басқа иммунологиялық көрсеткіштер.

Кейбір металдардың ауыз қуысының кілегей қабықтарында, әсіресе тіс қызыл еттеріне жинақталып олардың түсін, сұр түске бояйтыны (күміс, висьмут, қорғасын,сынап, сурьма) бәрімізге жақсы белгілі. Бұл жағдайларда ауызда металл дәмі сезіліп, тістің қызыл етінің әлсін ісіңкіреп қызаруы және қан кетуге бейімділігі байқалады: гингивит, стоматит.

Кейбір органикалық емес қышқылдар мен органикалық қышқылдарды жұтқан кезде болатын тістердің бүлінуі тіс жегісінің дамуына жағдай жасайды.

Фтор мен фосфордың қосылуы тістер үшін өте қауіпті. Бұған фторлы алюминийдің тигізетін әсерін мысалға келтіруге болады.

Үшнитротолуолмен, органикалық ерітінділерімен, мырыш, хроммен уланған сәттерде гастрит, сөл бөлінудің бұзылуы, диспепсиялық құбылыстар байқалады. Шектер мен асқазанның шырышты қабаттарына айқын жергілікті тітіркендіргіш әсер беретін улар ретінде бромды, күкіртті көміртектерді, иод қосындыларын, ауыр металдарды айтуға болады.

Демек, сынаппен, сурьма, мышьяк, кадмиймен уланған кезде жиі диерея, ал қорғасын, цинк, фторидтер, селенмен уланған кезде көбінесе іш қатуы кездеседі. Фторлы алюминиймен созылмалы улану асқазан мен аш ішек шырышты қабаттарының ойық жараларын туындатуы мүмкін.

Улардың көптеген түрлері таңдай әсер ете отырып, бауыр перэнхимасын зақымдайды. Бұл аталған улардың гепатотропты әсерлерге ие болуымен түсіндіріледі.

Гепатотропты улар қатарына: хлорланған және бромдалған көмірсутектер, бензолдың нитротуындылары, стирол және олардың туындылары, фосфор, селен қоспалары және басқалар жатады.

Созылмалы уланудың ерте білінетін белгілері ретінде бауырдың экскреторлы қызметтерінің өзгеруін айтуға болады.

Зәр шығару және жыныс жүйелерінің зақымдануы. Өндірістік улар қатарынан хлор туынды көмірсутектермен, қорғасынмен, сулема, этиленгликоль және оның эфирлерімен жедел улану жағдайында бүйрек қызметі жетіспеушілігі байқалады.

Кейбір созылмалы уланулар жыныс мүшелері қызметінің айтарлықтай бұзылуына ықпалын тигізеді.

Овариалды – етеккір циклының бұзылуын бензол және оның туындылары, қорғасын, көміртегі тотығы, хлоропрен және кейбір пестицидтер тудырады.

Ал алкогольмен, қорғасынмен, мышьякпен созылмалы улану жағдайында сперматогенездің азоспермияға дейін бұзылуы болады. Либидо мен жыныстық потенцияның төмендеуі көміртегі тотығымен, қорғасынмен мышьякпен улануға тән.

Сонымен, әртүрлі улануларда организмнің әртүрлі мүшелерімен жүйелері зақымданады. Барий тұздарымен улануларда остеопороз (фосформен кальцийді ығыстыру) сары фосформен уланғанда төменгі жақтың зақымдануы дамып, қорғасынмен созылмалы уланғанда балаларда сүйектердің эпиметафизарлық өсу аймағы зардап шегеді.

Кейбір өнеркәсіптік улар дененің ашық беттерін немесе киіммен көп жанасатын бөлімдерін гиперпегментациялайды. Бұлар көбінесе мұнай өнімдері мен калий шайырларына қатысты.

Ал, үшнитротолуолмен, динитрохлорбензолмен қатынасқа түсу белгілі бір уақыт өткеннен кейін алақан және өкше терілері мен тырнақтардың сары түске боялуына соқтырады. Әкпен, кальций карбидімен, 2,4 динитрофенолмен жұмыс істейтін жұмысшылардың тырнақтары өте тез сынғыштыққа ұшырап, деформацияланады. Кейбір заттармен жұмыс істеу (антрацен, хлорпрен және оның димерлері, үшнитротолуол, динитрохлорбензол, таллий қоспалары) гиперкератозды дамытып, шаштың көптеп түсуіне соқтырады.
6 Токсикометрия параметрлері
Биологиялық объектілерге әсерлерін тигізген кездерде әртүрлі өзгерістер тудыратын улардың барлық дозалары мен концентрациялары шартты түрде: өлім шамалар аймағына (DL,CL) және өлтірмейтін шамалар аймағына бөлінеді.

Доза (концентрация) мен оның организмге әсерінің эффектісі арасындағы тәуелділіктің сандық бағасы жайындағы сұрақтар токсикологтар көңіліне тыным бермей келеді.

Өлтіретін доза аймағындағы химиялық заттардың уыттылығын сипаттай келе, көптеген авторлар DL₀ және DL₁₀₀ деген критерилерді жиі пайдаланады. Бірақ бұл критерийлердің абсолюттік мағынасы статистикалық көзқарас тұрғысынан қарағанда әлсіз де жеткіліксіз.

Сандық қатынасқа байланысты өлтіретін доза аймағындағы улардың уыттылығын сипаттайтын неғұрлым дәлірек сипаттамасын DL₅₀ өлшемі береді.

DL₅₀ – бұл улы заттардың экспериментке (зерттеу үшін) алынған жануарлардың жартысын өлтіретін дозасы.

Зерттелетін заттың уыттылығын сипаттау үшін зерттеушілердің көпшілігі осы (DL₅₀) көрсеткішті алады.

Тәртіп бойынша концентрациялардың өлтіретін дозасын анықтау үшін эксперимент кем дегенде екі түрлі жануарларға жүргізіледі. Бұл алын-ған деректерді адам организміне жақындатуға барынша мүмкіндік береді.

Ақ тышқандарға эксперимент жасағанда жануарлардың 50%-ын өлтіретін концентрация екі сағаттық экспозиция аралығында анықталады, ал ақ егеуқұйрықтарға және басқа жануарларға эксперимент жүргізгенде бұл концентрация 4 сағаттық экспозиция аралығында анықталады.

Уыттылық әсер аймағының төменгі шекарасында жатқан мөлшердің ми-нимальді саны отандық әдебиеттерде «шектік» деген атқа ие болған. Шектік өлшемдерді анықтау – тәжірибелік токсикологияның өте маңызды міндеті.

«Шектік концентрациялардың токсикологиялық маңызы олардың жұмыс орындары ауасының құрамындағы улы газдардың, бу мен шаңдардың рұқсат етілген концентрациясын анықтауда маңызды кезеңдердің бірі болып саналуында».

Шектік доза тек қана организмнің түрлік және жеке бас сезімталдығына ғана немесе удың қасиеті мен басқа да жағдайларына ғана тәуелді болып қоймай, мүмкін ең бірінші шектік дозаны анықтау үшін қолданылған әдіске байланысты (тәуелді) болуы мүмкін. Уыттық тиімділікті (физиологиялық, биохимиялық, морфологиялық және басқа) зерттеу әдістерінің сезімталдығы тым тудыратын дозалар мен белгілі бір өзгерістер тудырмайтын дозалар арасындағы шекараны анықтау, жануарларды немесе басқа биологиялық объектілерді өлтіретін дозалар мен өлтірмейтін доза арасындағы шекараны анықтаудан әлдеқайда қиын. Бұл қиындық, шектік эффектілерге нені жатқызамыз деген сұраққа толық жауаптың болмауымен күрделене түседі.

Сонымен, «шектік доза» - дегеніміз не? Шектік доза деп әртүрлі реакциялардың жүруіне өзгерістер тудыратын дозаны айтамыз ба немесе физиологиялық (биохимиялық, т.б.) нормалар шекарасынан алатын жауап реакциялар тудыратын реакцияларды ғана айтамыз ба?

Егер соңғы аталған көзқарасқа сүйенетін болсақ, онда міндетті түрде норма шекаралары жайындағы өте күрделі сұрақ туындайды. Организмнің көптеген реакциялары үшін бұл шекараны анықтау өте қиын.

Шектік дозалар мен концентрациялар ішінен біз үшін ең маңыздысы, 3 өлшем: (Lim_ac, Lim_ir, Lim_ch).

1. 
   Жедел әсер шегі (Lim_ac) – бұл жедел экспериментте 4 сағаттық экспозицияда (әсер ету көрсеткіші бөлек) физиологиялық бейімделу реакциялар шегінен шығатын биологиялық эффект тудыратын минималды концентрация (доза).
   
2. 
   Тітіркендіргіш әсер шегі (Lim_ir) – бұл стандартты жағдайда шырышты қабаттарды тітіркендіретін минималды концентрация.
   
3. 
   Созылмалы әсер шегі (Lim_ch) – бұл созылмалы экспериментте (егеуқұйрықтар мен тышқандарға 4 айда, аптасына 5 күнде, күн сайын 4 сағаттық экспозицияда) физиологиялық бейімделу реакциялар шегінен шығатын биологиялық эффект тудыратын минималды концентрация (доза). Биологиялық эффект тудыратын минималды концентрация (доза).
   

4. Кейінгі әсерлер шегі (жылдам қартаю, канцерогенез және т.б.) - бұл созылмалы әсерлер жағдайында физиологиялық бейімделу реакциялар шегінен шығатын жекелеген органдардың биологиялық қызметін өзгертетін минималды концентрация (доза).

5. Жедел әсер аймағы (Z_ac) – бұл CL₅₀-дің Lim_ac-ға қатынасы (СL₅₀/ Lim_ac), бұл аймақ неғұрлым жіңішке болса, заттың уыттылығы соғұрлым көбірек болады.

6. Тітіркендіргіш әсер аймағы (Z_ir) – Lim_ac -тың Lim_ir -ге қатынасы (Lim_ac / Lim_ir) Z_ir=1-ден 5-ке дейін болуы заттың арнайы тітіркендіргіш уларға жататынын көрсетеді.

7. Созылмалы әсер аймағы (Z_ch) – Lim_ac-тың Lim_ch -қа қатынасы (Lim_ac /Lim_ch). Z_ch - өлшемі созылмалы уланудың даму қаупін қанағаттанарлықтай сипаттайды: ол неғұрлым кең болса, соғұрлым қауіптілік жоғары болады, удың жинақталу қасиеті айқын (жоғары) болғандықтан, созылмалы улану жасырын дамиды.

8. Биологиялық әсерлер аймағы (Z_biol) – бұл CL₅₀-дің (n) Lim_ch қатынасы (CL₅₀(n)/Lim_ch). Созылмалы әсер еткендегі удың уыттылық дәрежесін сипаттайды.

9. Кумуляция коэффициенті (К_cum) – бұл затты қайталай енгізіп сынақ жасау барысында алынған орташа өлтіру дозасының (∑ DL₅₀) дәл осындай, бірақ затты бір рет енгізу барысында алынған көрсеткішке қатынасы (Ю.С. Коган және В.В Станкевич әдістері).

∑ DL₅₀

К_cum = -----------;

DL₅₀

«Кумуляция» деген сөз жинақталу деген мағына береді.

Кумуляцияның 2 түрі бар: материалдық кумуляция (организмде удың өзінің жинақталуы) және функционалдық кумуляция (улардың өзгеруінен болатын әсерлердің жиынақталуы). Қазіргі кезде токсикометрияда кумуляцияны бағалаудың бірнеше әдістері қолданылады. Ю.С.Коган әдісі бойынша жануарларға күніне удың DL₅₀ -нің белгілі бір бөлшегін беріп отырады (1/5, 1/10, 1/20, 1/200), бұл әдіс созылмалы уланудың қауіптілігін болжауға мүмкіндік береді.

Неғұрлым жылдам нәтиже беретін әдіс 24 күн аралығында жүргізілетін «жартылай созылмалы интоксикация» тестін қолдану. Алғашқы доза DL₅₀ –дің 0,1 бөлігін құрайтын мөлшер 4 күн бойы беріледі, сонан соң бұл мөлшерді 1,5 есе көбейтіп тағы 4 күн беріледі, т.с.с.

Кумуляция өлтіру деңгейінде бағаланса, онда кумуляция шамасын мына формуламен есептейді:

DL₅₀ (n)

К_cum = -----------;

DL₅₀

Мұндағы DL₅₀ (n) – n-рет енгізгендегі орташа өлімдік доза.

Кумуляция коэффиценті 1-ден төмен болса, удың аса жоғары жинақталу қасиетін көрсетеді, 1-3 болса – айқын, 3-5 болса орташа, 5-тен жоғары болса жинақталу қабілетінің әлсіз екендігін байқатады.

10. ШРЕК – бұл күнделікті жұмыс барысында (8 сағаттық немесе басқа ұзақтықта, тек аптасына 40 сағаттан артық емес) барлық еңбек өтілінде қазіргі немесе кейінгі ұрпақтардың денсаулық күйінде қолданылып жүрген зерттеу әдістерімен жұмыс процесінде, әйтпесе кейінгі уақыттарда анықтауға болатын, сондай-ақ сезімталдығы жоғары адамдарда (олар арнайы шаралармен қорғалуы тиіс) орын алуы мүмкін ауытқулар немесе аурулар туындатпайтын концентрация.

11. ШҚӘД – ауаны ластайтын заттар үшін уақытша гигиеналық норматив, ол өнеркәсіптік нысандарды жобалау мақсатында есептеу арқылы анықталады және Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау органдары 2 жылға бекітеді. Соңынан ШРЕК бекітілуі тиіс.

ШҚӘД есептеу арқылы екі жолмен анықталады:

• 
  химиялық заттардың токсикометрия параметрлері бойынша;
  
• 
  бір-біріне жуық қатардағы химиялық заттардың әсерін интерполяция және экстраполяция жасау жолымен.
  

Аталғандардың ішінен тыныс алу жолдары арқылы түсудің маңызы зор. Өйткенні барлық уытты қоспалар газ, бу түтін және аэрозол күйінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұндай күйдегі заттар мен байланысты технологиялық процестердің жабдықтарынан, кондырғыларынан, механизмдерінен олардың бөлінбеуін толықтай қамтамасыз ету мүмкін емес.

Өндірістік уланулардың статистикасы уланулардың көбінесе газ және бу күйіндегі улармен болатынын көрсетті.

Тыныс алу жолдары арқылы енуі. Улы қоспалардың тыныс алу жолдары арқылы енуі улардың организмге неғұрлым тез түсуін қамтамасыз етеді. Бұл өкпе альвеолары беткейінің өте ауқымдылығымен (шамамен 100-120 м²) және өкпе капиллярлары арқылы қанның үздіксіз айналуымен түсіндіріледі.

Альвеолалардың ауа жүретін бөлімдері төсеніш кешенімен жабылған. Ол 2 қабаттан тұрады: мукоидты және макрофагтар жүзіп жүретін липидті қабыршақтан тұрады. Сонымен, ауа-қан жалпы тосқауылы схема түрінде төмендегідей көрсетіледі: липидті қабыршақ, мукоидты қабыршақ, альеолды клеткалардың протоплазма қабаты, эпителидің базальді мембранасы. Альвеолалар арасында аралық ұлпалар учаскесі болады.

Тітіркендіргіш заттар мысалында бұл фторлы және хлорлы сутегі, күкіртті газ, ацетилдегидтер үшін ұшқыш электролиттер емес заттар өкпеде қарапайым диффузия заңы бойынша концентрация градиенті бағытында сорылады. Осындай жолмен ауадан көмір сулардың, дилоген көмір сулардың, спирттердің, эфирлердің және басқа да көптеген ұшқыш электролиттер еместер организмге түседі. Бұндай заттардың ұсталынуы олардың физикалық-химиялық қасиеттерімен және сирек жағдайларда организмнің физиологиялық күйімен (тыныс алу және қан айналу интенсивтіліктерімен анықталады.

Тыныс алу жолдарында ұсталуды удың қан мен тіндерге түсуімен қатар қарастыру керек. Веналық қан құрамындағы улардың концентрациясы алғашында тез көбейеді де, одан кейін бір деңгейге түседі. Мұны, умен үнемі тыныс алу барысында организмнің умен қаныққаннан кейін ондағы удың сіңірілуі айтарлықтай баяулайтынымен түсіндіруге болады. Байланыспайтын электролит еместердің ауадан қанға түсу процесі бір заң бойынша жүргенмен удың қанға шектік көлемі ооның физикалық-химиялық қасиетіне, олардың ішінде тепе-теңдік сәттерінде ұшқыш қоспалардың сұйық және газ тәріздес фазалар арасында бөлінуін сипаттайтын газдар мен булардың еру коэфициенті (Оствальдтың еру коэффициенті су (ауа) ерекше орын алады. Бұл коэффициенттің көлемі неғұрлым жоғары болса ауадан қанға түсетін заттар көлемі соғұрлым көп болады.

Еру коэффициентінің мағынасы, заттардың ауа және қан құрамындағы көлемдерінің тепе-теңдігін айқындайтын жылдамдыққа да өз ықпалын тигізеді.

Еру коэффиценті жоғары электролит еместер (спирт, ацетон) ауадан қанға ұзақ уақытта түссе, еру коэффициенті төмен (көмірсутектер) қоспалар ауамен қан арасындағы концентрациялары тез теңестіреді.

Жоғарыда айтылғандай, атқарылатын жұмыс ауырлығына, дәлірек айтқанда, тыныс алу мен қай айналу қарқындылығына тәуелді организмнің физиологиялық күйі ұшқыш электролит еместердің сорылу процестеріне өз әсерін тигізеді.

Қарқынды тыныс алу кезінде қан/ауа тепе-теңдігінің туу жылдамдығы жоғарылайды, бұл әсіресе, еру коэффициенті жоғары заттарға сипатты. Қан айналу жылдамдығының жоғарлауы еру коэффициенті төмен қоспалардың бөгелуіне көбірек әсерін тигізеді.

Аэрозольдері организмге тыныс алу жолдары арқылы түсетін өнер-кәсіптік улардың қатарында өндірістік операциялар кезінде түзілетін шаң-дарды атау керек. Бұлар, біріншіден минералды шаңдар (кварцты, силикатты, көмірлі т.б.) сонымен қатар, әр-түрлі металдар, әсіресе метал тотықтарының түтіндері мен шаңдары, көптеген органикалық аэрозольдер жатады.

Тыныс алу кезіндегі аэрозольдердің бөгелуі ауыз қуысынан бастап тыныс алу жолдарының бойында (барлық жерінде) болады.

Тыныс алу жолдарының әртүрлі бөлімдерінің аэрозолдардың бөгелуіндегі үлестері әрқилы және аэрозолдардың физикалық қасиеттеріне байланысты, біріншіден шаң бөлшектерінің көлемдеріне, көлемдері 10 мк (микроннан) үлкен бөлшектер мұрын қуыстары мен мұрын өңеш жолдарында тұнады (бөгеледі), бұл ірі және салмағы ауыр шаң бөлшектерінің шырышты қабаттарымен тыныс жолдарының бұрылыстарына жеңіл тұну мүмкіндіктеріне байланысты.

Жоғарғы тыныс алу жолдарында көлемдері 10 мк дейінгі шаң бөлшектерінің 80-90%-і бөгеледі, ал өлшемдері 1-2 мк болатын бөлшектердің тек 10%-і ғана, Соңғы аталған бөлшектер көбінесе альвеолаларда бөгеледі.

Шаңның тыныс алу жолдарының әр бөлімінде тұнуы оның көлемінен басқа бөлшектердің тығыздығына, формаларына, гигроскопиялығына, электрлік зарядтылығына, сонымен қатар, тыныс алу жиілігі мен өкпе сыйымдылығына байланысты. Ұсталған аэрозоль бөлшектерінің организмдегі тағдыры ұсталу орны, бөлшек көлемі, заттың физикалық-химиялық қасиеттері сияқты түрлі факторларға байланысты. Физикалық-химиялық қасиеттерінің ішінде ерігіштіктің маңызы зор.

Жоғары тыныс алу жолдарында бөгелген ерімейтін заттардан түзілген бөлшектер осы жолдардың шырышты қабаттары эпителилерінің түкшелерінің қозғалысы арқылы шығарылады. Шырыштың сыртқа шығуға бағытталған жылжу жылдамдығы, мысалы адам трахеясында 3-4 см/мин.

Сыртқа шығарылуды жөтел процесі тездете түседі. әсіресе аэрозолдардың альвеолалар төңірегіше жететін бөлшектері, ол жерде ұзақ мерзім болуына байланысты көп көңіл бөлдіреді. Ұзақ уақыт болуы бөлшектердің еруіне және тікелей қанға енуіне мүмкіндік тудырады. Ұсақ дисперсиялы аэрозолдардың ірі дисперсиялы аэрозолдармен салыстырғандағы жоғары уыттылығы осымен түсіндіріледі.

Шаңдардың суда, кілегей қабықшалардың беттерінде жоғары ерігіштігінің пайдасы және зияндылығы болуы мүмкін. Уыттылығы аз немесе уытсыз заттардың шаңдарының ұлпаларында көбінесе, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсерін тигізеді. Бұндай жағдайда ерігіштік шаңдардың тыныс алу жолдарының барлық бөлімдеріне тез бөлінулеріне пайдалы септігін тигізеді. Егер шаң улы заттардан түзілген болса, онда ерігіштік қасиет организмнің уытталуын күшейтіп, зиянды әсерін тигізеді.

Улы заттардың асқазан-ішек жолдары арқылы түсуі. Уытты заттардың өндіріс жағдайында организмге түсуі шаңдарды жұту, темекі шегу, тамақ ішу кезінде, т.б. өтеді.

Кейбір улы заттардың (липоидта ерігіш) ауыз қуысынан бірден қанға сорылуы мүмкін. Бұл жағдайда олар бауырға соқпай бірден үлкен қан айналым шеңберіне түседі.

Ауыз қуысынан барлық липоидта ерігіш қоспалар: фенолдар, кейбір тұздар, әсіресе цианидтер сорылады. Қанға тікелей ауыз қуысынан сорылған кезде, заттар асқазан-ішек сөлдерінің әсеріне ұрынбайды. Сол себептен, кейде сорылған қоспалардың уыттылығын күшейтетін улардың бауырдағы метаболизм мүмкіндігі кешігеді.

Асқазаннан барлық липоидта ерігіш қоспалар мен органикалық заттардың иондалмаған молекулаларының қарапайым дифузия жолымен сорылуы өтеді. Асқазаннан сорылған металдар өз формаларын өзгертеді. Мысалы: екі валентті темір үш валенттіге, ал ерімейтін қорғасын тұздары – еритін қорғасын тұздарына өзгереді.

Асқазаннан сорылу кезінде бір жағынан асқазан сөлінің қышқыл ортасы резорбцияға мүмкіндік тудырса: бір жағынан улы қоспалар асқазандағы әр түрлі тағамдар түйіншектерінің бетіне қонып, олармен араласып улардың асқазанның кілегей қабығымен жанасуын қиындатады. Сорылу жылдамдығына сонымен қатар асқазанның кілегей қабығының және оның перисталтикасының қанмен қамтамасыздануы, асқазан сөлінің реакциясы, кілегейдің түзілуі әсер етеді. Улы қоспалардың асқазан – ішек жолдарынан сорылуы негізінен аш ішекте өтеді. Күшті қышқылдар мен негіздер ішек кілегейімен кешен түзе баяу сорылады. Құрылысы жағынан табиғи қоспаларға жақын заттар қоректі заттардың түсуін қамтамасыз етпейтін белсенді тасымалдау жолымен шырышты қабат арқылы сорылады.

Металдардың сорылуы негізінен ащ ішектің жоғарғы бөлімінде өтеді: (аш ішек мықын бөлігі) ішекте – хром; марганец, цинк; аш ішекте - темір, кобальт, мыс, сынап, калий, сурьма. Асқазаннан және ішекте сорылған заттар біріншіден бауырға түсіп, онда әртүрлі өзгерістерге ұшырайды.