Ауадағы улы газды сезім мүшелері арқылы анықтау (иісінен, түсінен)

Ауадағы улы газды сезім мүшелері арқылы анықтау (иісінен, түсінен)

Улы газдарды анықтаудың ең жай және жалпыға бірдей белгілі әдістер- ол сол газдардың иісін сезу арқылы. Адамның иіс сезімі ауада улы иіс бар заттарды, олар тіпті ауада аз мөлшерде болса да сезе алады. Мысалы, тұрмыс қажетіне жиі пайдаланылатын (отын ретінде) пропан, метан газы немесе көмір қышқылды сутегі газы (пропан, бутан) айтарлықтай иісі сезілмейді, сондықтан да бұл газдардың кездейсоқ жағдаймен ауада пайда болса адам сезбей де қалуы мүмкін. Сондықтан, адамдар бұл газбен тұрмыс жағдайында өте қатты уланып, тіпті қайғылы жағдайға ұшырауы да мүмкін. Мұндай жағдайды болдырмау үшін, ол газдарға қолдан, алдын ала, өте күшті иіс шығаратын газды заттар қосады. Бұл заттарды одарант (латыншадан аударғанда - иіс ) деп атайды. Бұл одаранттандыру газдардың адамға зиянды әсерінде немесе негізгі пайдаланылатын газдардың қасиеттеріне ететін әсері жоқтың қасы. Ең негізгісі бұл одаранттар улы газдардың ауадағы концентрациясы адамды уландыратын мөлшерге жетпей жатып-ақ адамның иіс сезу мүшелеріне әсер етіп, ерте бастан сақтандырады, иіс білдіреді, осы иісті сезісімен адамдар ауада улы газдың пайда бола бастағанын сезініп, тиісті шара қолданады.

Одаранттардың қандай қасиеттері болуы міндетті: Олар мынадай қасиеттер:

1. 
   Тиісті мөлшерде және тез әсер ететін иістік қасиеттері болуы керек және ол иіс үйдегі, тұрмыстағы кездесетін басқа иістерден өзгеше болуы кажет.
   
2. 
   Адамға әсер ететін иісі сезілгендегі одаранттың концентрациясы адам организміне залалсыз болуы тиіс.
   
3. 
   Одаранттар қажетті газдармен қосылысқанда олар металл құбырларға, газжүретін басқа да жүйелерге, құрал- жабдықтарға (газ плиталарына) зиянды әсер етпеуі тиіс.
   

4. 
   Одаранттар қосылған газдың құрамына еш әсер етпей, пайдаланудан кейін, олар тез арада ауаға тарап жоқ болуы тиіс.
   
5. 
   Одаранттар суда немесе газ құбырларын жалғастырғанда пайдаланылатын немесе басқа құрылымдарда (смола, деготь, бензин және т.б.) ерімейтін болуы тиіс.
   

1. 
   Этилмеркаптан (С₂ Н₅ РН). Бұл одарант көмір және сутекті табиғи сұйықтандырылған газдарға араластыруда пайдаланылады. Иісі өте жағымсыз, сасық иісті, тез газға айналатын, ұшқыш, сұйық зат. Қолдану мөлшері-бір м³ газға 16 мг қосылады.
   
2. 
   Архангельскінің орман шаруашылығы институты ұсынған сульфан деп аталатын одаранты-күкірт қосындыларынан тұрады. Сульфан түсі сарғылт, мөлдір, өте күшті жағымсыз иісі бар, сұйық зат. Сульфан ауада қалдықсыз тез тарап кетеді, сумен араластырғанда ерімейді. Газды одаранттағанда керекті мөлшері жоғарыдағыдай бір м³ газға 16-20 мг шамасында.
   

1. 
   Ауадағы улы газдарды анықтаудың қандай жолдары бар?
   
2. 
   Индикациялық жолмен анықтаудың негізгі принципі неде?
   
3. 
   Сызықтық-колористикалық әдістің негізі қандай?
   
4. 
   УГ-2 құралының құрылымы мен жұмыс істеу принципі
   
5. 
   Ауадағы улы газды сезім мүшелерімен анықтаудың жолдары, оның негізі неде жатыр?
   
6. 
   Өндірісте қолданылатын газды одаранттайтын қандай одаранттың түрлерін білесің, олар қалай пайдаланылады?
   

№2 Лабораториялық жұмыс

2.2.2. Өндірістік бөлмелердегі (жұмыс орнындағы) метеорологиялық жағдайының негізгі факторларын анықтау.

2.2.3. Метеорологиялық жағдайының нормаға сәйкестігіне баға беру.

2.2.4. Санитарлық нормаға сәйкестендіруге метеорологиялық техникалық ұсыныс жасау.

Кейбір факторлардың қолайсыз қосылуы жұмыскердің жылу беруін, зат алмастыруын өзгертеді. Мұндай өзгерістер адам организмін әлсіретеді, еңбекке қабілетін төмендетеді.

Метеорологиялық шарттарды жұмыстың категориясына байланыстырып адамның максимум энергиясын пайдалы жұмысқа, ал минимум шығынды ішкі істерге немесе терморегуляцияға және өндірістік ортаға бейімдеуді СН 1.01.001-94 және МЕСТ 12.1.005.-88 ССБТ-ға сәйкестіріп анықтайды.

Сау адамның денесінің температурасы 36,6 ⁰С-деңгейінде ұсталады және ол сыртқы метеорологиялық шартқа байланысты өзгермейді. Адам организмінің бұл қасиеті «терморегуляция механизмінің» тұрақты жұмысы мен адам нерві орталықтарының жұмыс істеу қасиетіне байланысты.

«Терморегуляция» дегеніміз адам организмі мен сыртқы ортаның жылу айырбастау және сыртқы ортаның әсеріне қарамай адам температурасын үнемі тұрақты деңгейде сақтауға әсер ететін көп процесстердің қосындысы.

Өндірістік жағдайларды қолайлы параметрлермен қамтамасыз ету үшін технологиялық құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану керек және ауатартқыш желдеткіш қою, жылумен жабдықтау, ауаны шартқа сәйкестендіру үшін жабық жасауды дұрыс қолдану шарт.

Егер адам организмі сыртқы ортаға ең аз жылу шығаратын болса, ол «қолайлы метеорологиялық жағдай» деп аталады.

Метеорологиялық жағдайлардың қолайлы және болжамды температурасы ± t(⁰С), салыстырмалы: дымқылдық r (%) және ауаның қозғалу жылдамдығы ν (м/с) жұмыс істеу зонасына СН 1.01.001-94 және МЕСТ 12.1.005.-88 ССБТ-ға сәйкес алынады (бөлмедегі еден деңгейінен 2 м биіктік жұмыс орны деп саналады).

Нормамен есептеледі (қосымша І):

1. 
   жыл уақыттары – суық және ауысымды мезгіл;
   
2. 
   жұмыс категориясы;
   
3. 
   бөлмедегі ауа қозғалысының жылдамдығы.
   

Бұл алынған мәндер алдыңғы берілген мәндер болады, солар бойынша желдеткіш жүйелеріне баға беріп, өндірістік ортаның сипатын анықтауға және ауаға химиялық анализдер жасауға болады.

Әрбір бөлек өндірістерде анализ алу жұмыстарының әртүрлі шешімі болуы мүмкін, бірақ, барлығында бір ғана өлшемдер алынады:

• 
  өлшем әрбір факторларға бөлменің бірнеше нүктелерінен алынады. Еденнен 1,25-1,5 м биіктік шегі жұмыс орны деп есептелінеді,
  
• 
  өлшем параметрлерін күніне бірнеше рет қайталайды;
  
• 
  өлшем жүргізген кезде желдеткіштің жұмыс істеуін, технологиялық процестердің барлық айырмашылық сипаттарын, метеорологиялық жағдайға әсер ететін факторлардың барлығын жазып алу керек;
  
• 
  аспаптарды куәлігі бойынша қолдану шарт.
  

Өндірістік жағдайларда ауа ортасының қалпына мінездеме беру үшін ауаның салыстырмалы дымқылдығын психрометр аспабымен анықтайды. Психрометрдің жұмыс істеу принципі екі қатар орналасқан термометрлердің көресеткіштеріне байланысты.

Бір термометрдің шаригі дымқыл матамен оралған. Матаға қонған ылғал әртүрлі жылдамдықпен буланады да, ауаның дымқылдығы мен қозғалу жылдамдығымен байланысып, термометрден жылу алады, сондықтан дымқыл термометрдің өлшемі құрғақ термометрдің өлшемінен аз көрсетеді.

Екі термометрдің өлшем көрсеткіштеріне қарап салыстырмалы дымқылдықты анықтайды.

Ол екі сынапты термометрден тұрады (3,4). Бұл термометрлердегі шарик жұқа матамен оралған. Екі термометр металл ілдірікке (оправа) бекітілген, ал шариктері екі металл гильзада орналасқан, бұл термометр көрсеткіштеріне жылулық сәулеленудің әсерін білдіртпейді. Аспаптың басына (1) желдеткіш қойылады, оның сағат механизмі ауаны тұрақты жылдамдықпен термометрдің шариктеріне тигізбей сорып алады (4 м/с). Осыған орай, аспаптың экспозициясы (қойылуы) – 3-5 минут ғана. Гильзалар жылулық сәулелену аспапқа төмен жағынан түскен жағдайда ғана оның әсерінен қорғайды.

Аспапты төмендегідей пайдаланады: кішкентай пипеткамен матамен оралған дымқылдық термометрді ылғалдандырады (осы кезде психрометрдітік ұстау керек), гильзамен прибордың басына су тигізіп алмау үшін кілтпен (2) аспаптың механизмін бұрайды да, оны өлшейтін бөлмеге қояды. Аспаптың механизмін бұраған кезде аспаптың басынан сол қолмен ұстап тұрып, оң қолмен сағат жүрісінің бағытымен 5-6 рет айналдырып бұрайды.

Желдеткіш 3-5 минут жұмыс істегеннен кейін аспаптың өлшемдерін алады.

Құрғақ және дымқыл термометрлердің көрсеткіштерін жазып, (1) кесте, (1 және 2) формулалар брйынша салыстырмалы ылғалдылықты анықтайды. Есептелінген ылғалдылық ±5% аспауы керек.

1 - сурет. Ассман психрометрі

Абсолюттік дымқылдықты төмендегідей формуламен анықтайды

мұндағы а – абсолюттік дымқылдық, г/м³;

F_ыл – дымқыл термометрдің көрсетуі бойынша алынған максимал дымқылдық;

t₂, t₁ – температура, құрғақ және дымқыл термометрден көрсетуі, 0⁰ сәйкес;

B – барометрлік қысым, Па (стендте).

d – психрометр коэффициенті (ауаның қозғалу жылдамдығына байланысты).

Абсолюттік дымқылдықтың мәнін анықтағаннан кейін, салыстырмалы дымқылдықтың мәнін мынандай формуламен анықтайды:

Мұндағы r – салыстырмалы ылғалдылық;

F_құр – құрғақ термометр көрсеткен максимал дымқылдықтың мәні;

a - абсолюттік дымқылдық (4.1 – формула).

3-кесте. Ауа дымқылдығын анықтау

Анемометрдің конструкциясы ауаның қозғалу жылдамдығын әр түрлі шекте өлшеуге мүмкіндік береді: қанатты анемометр – 1-10 м/с, тостаған – 1-30 м/с, электроанемометр – 0-5м/с, ал кататермометр – 1-1,5 м/с.

Кататермометр – спирт қойылған термометр шкаласы. Ол 33⁰-тен 40⁰С-ға дейін ±3% дәлдікпен анықтайды.

Ауа қозғалысының үлкен жылдамдығын өлшеу үшін тостаған және қанатты анемометр де қолданылады (4.2 – сурет). Анемометрдің жұмыс істеуі төмендегідей: қабырғадағы желдеткіш ауа толқынын жасайды, сол кезде орнатқышта орналасқан 4 жарты шарлар (1) айналады, бұл қозғалыс тісті дөңгелек жүйесі бойынша бағыттамаларға беріледі, сол циферблаттар 2,3,5 бойынша есептеулер алынады.

Ауа қозғалысының жылдамдығын төмендегідей алады:

4 – кестеге С₁ бағыттамасының көрсетуін 5,2,4 (аспап нөлге қойылмайды) циферблаттары бойынша жазып алады, кіші циферблаттарда 4,5 тек қана бүтін бөлімдері есепке алынады. Содан кейін аспапқа желдеткішпен ауа толқыны беріледі, бұл кезде тостағанның айналу осі ауа толқынына перпендикуляр болуы керек. Тостағаншаларға аспаптың серпінін басып алуын біраз байқап, максимал жылдамдық алуын күту керек.

Шынтірек 3-ті бұрап, аспаптың бағыттамасын іске қосады, осы кезде уақытты тіркейді: 1 мин немесе 100 сек өткеннен кейін аспаптың бағыттамасын тоқтатады (осы кезде уақытты тіркейді).

Бағыттаманың С₂ соңғы көрсеткішін жазып алып, С₂ мен С₁ – дің мәндерінің айырмасын шығарып, алынған мәнді аспаптың уақыт экспозициясына (сек) бөледі де, секундпен берілген мәндерін алады (4-кесте):

Сәйкестендіру қисық әрбір анемометрде болады (зертханадағы стендті қара). Ауа қозғалысын ν_ср анықтау үшін 3-4 өлшем жүргізіледі де, қорытындысы 4 кестеге жазылады.

4-кесте. Ауа қозғалысының жылдамдығын анықтау

№ р/р	Анемометр циферблаттарының көрсетуі		уақыт экспозиция сы tорташа	Бөлім санда ры, сек n	Жылдық жылдам дық сәйкестендіру қисығы бойынша ν	Орташа жылдам дық νорташа	Ескерту
	өлшеуге дейінгі С1	өлшеуден кейігі С2
1	2	3	4	5	6	7	8
1 2 3 4

2-сурет. Тостаған анемометрі:

1 – төртбұрыш төрт жарты шарларымен;

2 – айналу жиілігін өлшегіш (ондық пен бірлік бөліктері);

3 - айналу жиілігін өлшегіш (мыңдық бөліктер);

4 – аспапты іске қосу кілті;

5 - айналу жиілігін өлшегіш (жүздік бірліктер бөлігі).

Өндірістік бөлмелерде ауаның температурасын өлшеу ауаның ылғалдылығын өлшеумен бірлестіріледі. Өлшемді құрғақ термометр бойынша алады. Кейбір жағдайларда ауа температурасының теңселуі бар болса, теңселу шектерін қою керек (бір жұмыс күніне, тәулігіне, аптасына, т.б.). Бұл үшін өзі жазатын аспап (термограф) қолданылады.

Қолайлылықты тек бір физикалық өлшеммен өлшеуге болмайды, өйткені бұл физикалық шама емес, бұл – адам сезімі.

Сондықтан ғалымдар тиімді және баламалы тиімді температура сынды шартты өлшемдер кіргізді.

Тиімді температура деп адамның белгілі ауаның салыстырмалы ылғалдылығына және ауаның қозғалысы болмағанда температураны сезу қасиетін айтады.

Баламалы әсерлі температура деп адамның белгілі ылғалдықта және ауа қозғалысының жылдамдығына бөлмедегі температураны сезу қасиетін айтады.

1-суреттегі номограммада «қолайлылық зонасы» көрсетілген, сол сурет бойынша тиімді және баламалы әсерлі температураны анықтайды. ТТ және БӘТ әртүрлі жылдамдық бойынша былай анықталады:

Мысалы: бөлмеде құрғақ термометр +24,5⁰С, ал дымқыл термометр +14⁰С көрсетті дейік. Номограммадан 2 көрсеткіштің арасын түзу сызық сызып қосады. Осы түзу сызықтың жылдамдықтың қисық сызықтарымен қиылысқан нүктелерінен тиімді (эффекті) температура ауа жылдамдығы ν=0 м/с болғанда +23,5⁰С болғанын, ал баламалы әсерлі температура ауа қозғалысының жылдамдығы ν=1,5 м/с болғанда +18,5⁰С болғанын көрсетеді.

Номограммада «қолайлылық» зонаның жаз уақытындағы шекарасы +17,5⁰С данг +26,5⁰С дейін, ал қыс кезіндегі «қолайлылық» - +15,5⁰С - +23,5⁰С дейін көрсетілген. Температура осы шектен шықса, адам организміне жақсы әсер туғызбай, керісінше, кері әсерін береді.

5-кесте. ТТ және БӘТ мәндері

№ р/р	Өлшем ортаның шарты	Психрометр көрсетуі		Анемометр бойынша жылдамдық	ЭТ	ЭЭТ	Микроклимат қолайлылар сәйкестігі
1. 2.	Қозғалмайтын ауа Қозғалатын ауа

5. Зерттеу жүргізу тәртібі
5.1. Зертханалық жұмыспен және аспаптардың жұмыс істеуімен танысу (қосымша ІІ-І, МЕСТ 12-1-005-88 ССБТ, СН 1.01.001-94).

5.2. Дәптерге жұмыстың мақсатын, қорытындысын жазып алу.

5.3. Тәжірибе 4 кезеңмен жүгізіледі:

1) ауаның абсолюттік және салыстырмалы ылғалдылығын анықтау (4.1 қосымшаны қараңыз);

2) ауаның қозғалу жылдамдығына мән беру (4.2 қосымшаны қараңыз);

3) тиімді және баламалы әсерлі температураларын жұмыс орнында анықтау (4.4.4, 5.3.1 қараңыз)

4) Метеорологиялық шартқа нормалы микроклиматқа сәйкестендіріп баға беру (5.4 қараңыз)

5.3. Жұмыс орнында ТТ мен БӘТ – ті анықтау

а) құрғақ және ылғалды термометрдің көрсеткіштерін 4-кестеге жазу керек, содан кейін номограмма бойынша тиімді температураны анықтайды (ауа қозғалысының жылдамдығы ν=0 м/с);

б) өлшенген ауа толқынының жылдамдығы ν_ср (4.2-кесте) бойынша психрометді желдеткіштен 50см қашықтыққа қойып, өлшем алар алдында психрометрді 3-5 мин үрлейді;

в) алынған құрғақ және дымқыл термометрдің көрсеткіштері 4-кестеге жазылады, екінші жолда ν_орт – номограмма бойынша 4-суреттегі баламалы-әсерлі температураны ауа қозғалысының жылдамдығы бойынша анықтайды.

г) жұмыс орнындағы «қолайлылық» түсінігіне сипаттама беру.

5.4. Норма бойынша микроклиматқа баға беру. Шешімдер мен ұсыныстар.

а) Алынған көрсеткіштермен 5-кестені толтыру керек;

б) 5-кестеге қосымша А-дағы микроклимат нормаларын жазу (мұғалімнің тапсырмасы бойынша, алынған бөлменің жылу артықтығын жасайтын жұмыстың категориясы мен жыл мезгілдеріне байланыстырып анықтайды);

в) алынған көрсеткіштердің нормадағы көрсеткіштерге сәйкестігіне анализ жасау. Микроклиматты жақсарту туралы ұсыныстар беру.

5-кесте

№ р/р	Көрсеткіштер	Өлшенген мәндер	Қолайлы норма МЕСТ-ССБТ	Болжамды норма МЕСТ-ССБТ
1 2 3	Ауа тем-сы, t0С Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, % Ауаның қозғалу жылдамдығы, νорт

6. ТЕКСЕРУ СҰРАҚТАРЫ

6.2. Терморегуляцияға анықтама беріңіз.

6.3. Өндірістің қолайлы метеорологиялық факторларының мәндері қалай аталады?

6.4. Микроклиматтың нормалық құжаттарын атаңыз. Мұнда есепке не алынады?

6.5. Жұмыс орнының метеорологиялық жағдайын анықтау және оған мән берудің мақсаты?

6.6. Метеорологиялық жағдайды анықтау әдісі.

6.7. Психрометр аспабының жұмыс істеу принципі.

6.8. Ауаның абсолюттік ылғалдылығы деген не және оны қалай анықтайды?

6.9. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы деген не және оны қалай анықтайды?

6.10. Ассман психрометрінің құрылысы және өлшеу кезінде қалай қолданылады?

6.11. Анемометр құрылысы және ауа қозғалысын анықтау реті.

6.12. «Қолайлылық» дегеніміз не және ол қандай параметрлермен сипатталады?

6.13. Тиімді және баламалы-әсерлі температуралар қалай анықталады?

6.14. Баламалы-әсерлі температураның номограммасын қалай пайдаланады?

6.15. Жұмыс категориясына мінездеме беріңіз.

Ауа сынамаларын таңдау әдістері

№ 3 тақырыбы: Өндіріс орындарында ауанын шаң- тозанын анықтау

Өндіріс залдарымен бөлмелеріндегі ауаның шаң-тозанын анықтау және зерттеу.

- сүзгі (шаң ұстағыш),

- ауа сорғыш,

- аналитикалық таразы,

- аллонж (ауа сорғыш сүзгі құралының негізгі бөлшегі).

Жұмыс мазмұны:

1.Ауадағы (өндіріс орындарындағы) шанды анықтаудың тәсілдерін оқып беру,

2.Экспериментті түрде ауадағы шаңның мөлшерін анықтау

3.Анықталатын шаң-тозаңның нәтижесін санитарлық нормамен салыстырып және одан қортынды шығару