«Қазақстан республикасының конституциялық ҚҰҚЫҒЫ»

«5В030100»- құқықтану және «5В030400» кеден ісі мамандықтарына арналған

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

1. 
   Глоссарий
   

2. 
   Дәрістер
   

2. КОНСТИТУЦИЯЛЫК ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЖҮЙЕСІ

3. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ҒЫЛЫМ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
1. Конституциялық құқық- Қазақстан республикасы құқық жүйесі салаларының бірі. Ол өзінің ішкі тұтастығымен сипаталатын құқықтық нормалар жүйесін білдіредіжәне басқа

құқық жүйесінің номаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығын білдіреді. Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстароның пәнің құрайды.Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерешеліктері бар. Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатыныстар мемлекет және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттікбиліктін жүзеге асуымен тікілей байланасты жүргізідеді.

Конституциялық құқық пәнінің түсіндірудың теориялық сондай-ақ практикалық мәні бар. Онсыз конституциялық құқықтың нормалары мен институттарына тән мәнін дұрыс түсінүге болмайды, олардың құқықтық реттеудегі мәні мен рөлін ашып көрсету, құқықтық жүйедегі орнын анықтау мүмкін емес. Конституциялық құқық пәнінің білмейінше оның номаларын қолдану саласын да анықтау мүмкін емес.Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді талдау кезінде, ең алдымен қай саланың нрмасын қолдану қажеттігін анықтап алу керек. Ал ол үшін, реттеудін нысаны болып табылатын қоғамдық қатыныстар сипатын белгілеу қажет.

Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатыныстар аясы мейлінше кең.Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көрінестері бойынша және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдығы кейін кең дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың негізін қалайды.

Конституциялық құқық тұтас алғанда, құқықттың реттеу әдістердің көмегімен мемлекеттік және қоғамдық қатыныстарды реттейді. Конституциялық- құқықтық қатыныстарды реттеу үшін төмендегідей:1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі 3). рұқсат ету әдісі 4) тану әдісі қолданылады. Міндеттеу әдісі; мемлекеттік органға сияқты, жеке тұлғаларға да қатысты, олардың барлық қызмет саласында қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституцияның 18- бабында: « Мемлекеттік органдар қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті» деп жазылған. Қазақстан Республикасы Конституцияның 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бір мысалы болып табылады. Яғни: « Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Аталған қағида мемлекеттік меншікке сияқты, жеке меншікке де қатысты.Тиысыншы, конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де меншікті тек өз мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де пайдалануға міндеттейді.

Конституциялык құқықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады. Тыйым салу әдісі азамат-тарға катысты шектеулі жағдайларда ғана колданылады. Қазакстан Республикасы Конституциясынын, 39-бабының 3-тарма-ғында былай делінген: «Саяси себептер бойынша азаматтардык құқыктары мен бостандыктарын кандай да бір түрде іиектеуге жол берілмейді». Конституиия занда каралмаған әскерилендірілген күрамалар кұруға тыйым салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы көрінісі болып табылатын рүқсат ету әдісін де кең колданады.

Мүндай әдіс қол жағдайда адамның жоне азамаітың мәртебесін белгілеу үшін колданіылады. Мысал ретінде әркімнін,заңмен белгіленгеннен баска ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруын және тұратын орнын еркін тандауын айтуға болады. Рүқсат ету әдісінің өзіндік ерекшелігі мынада, Конституция белгілі бір аукым, шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып, субъектінің әрекетін айтарлықтай шектей алады.

Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардын, өкілеттігін белгілеу кезінде де қолданылады. Айталык, Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4-тармағына сәйкес Парламент Палаталардың бірлескен отырысында Президентке, оның бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екі даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге зан шығару екілеттігін беруге хакылы.

Қазақстан Республикасының конституциялык күкығы, меніңше, қүқықтық реттеудің тағы бір әдісін - тану (таны-мау) әдісін де колданады. Кеңестік кезеңнен кейінгі конституциялық құқық женіндегі әдебиеттерде мүндай әдістің қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бүл әдіс объективті фактордан-адамдардың табиғи құкығын заң түрғысынан танудан туындайды. Мемлекет адамдардың табиғи құқығына рүксат етеді емес, дәлірек айтканда,таниды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында былай деп жазылған: "Адам кұқықтары мен бостандыктары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен езге де нормативтік құқықтық актілердің мазмүны мен қолданылуы осыған карай анықталалды". Құкыктық реттеуді әдіс ретінде тану да конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнін сипаттайды.

2. КОНСТИТУЦИЯЛЫК ҚҰҚЫҚТЫҢ БАСТАУЛАРЫ МЕН ЖҮЙЕСІ

Кұқық ғылымында кұқыктың заңдык, бастаулары үғымы қалыптасқан. Бүл орайда кұкыктың бастаулары ретінде кұкык нормалары көрініс беретін нысандар үғынылады. Кұқықтык,нормалар нормативтік құкықтык, актілерде белгіленеді. Қазақстан Республикасы Конституциясында қүкық бастауларын анықтауға катысты біркдтар ерекше белгілер бар. Біріншіден, Конституцияда құқық нысандары (бастаулары) аталады. "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік қүкықтық актілердін, халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің сондай-ак, Республика Конституциялык Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік каулыларының нормалары болып табылады" (Казақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағы).

Көрсетілген конституциялық кағида құқык бастауларын жалпылай сипаттайды, Конституцияда көрсетілген нормативтік құкықтық актілердің нысандарының бәрі бірдей оның бастаулары болып табылмайды. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының негізгі кайнар кезі, тұтас алганда, Конституция болып табылады. Мүндай жәйтті боліп айтуымның себебі, ұлттық кұкыкты калыптастырудын қайнар көзі ретінде тек Конституциянын құқықтық нормалары ғана емес, сондай-ақ оның баска да элементтері: принциптері, жалаң кағидалары, міндеттері мен мақсаттары да кызмет етеді. Тарихи фактіні бүлайша сипаттаудын мемлекеттің тек көп үлттық қана емес халыктық сипатын үғынуда да айрыкша мәні бар. Ал бүл идея мемлекеттің барлық көп үлттымемлекеттіңатыпан қызмстетуді, ұлттық белгілері бойынша кемсітілуге және басқаларына жол бермеуді көздейді. Әрине, бұл идсялардын бәрі тиісті зандардың қайнар көзі ретінде қызмет етуі тиіс. Қазақстанды әлеуметтік мемлекет ретінде тануда конституциялык. идеяның бастаулық мәні қызметін атқарады. Бүл кағида Республика аза-маттарын әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуге арналған заңдардың негізгі қайнар көзі болуы тиіс, Қазакстан Республнкасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінін принциптері: коғамдык келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халыктың кажетіне орай экономикалык даму, қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің мейлінше манызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу казақстандық құқыктын. қайнар көзі қызметін аткарады.

Мемлекет және оның органдары қызметінін негізіне алын-бастан бүрын, ол принциптер әр мемлекеттік органның ерекшеліктері ескеріле отырып, тиісті нормативтік құқыктық актілермен бекітілуі тиіс.

Конституцияның кұкыктық нормалары сала ретінде конституциялык, құқыктың тура және тікелей кайнар көзі болып табылады. Қазакстан Республикасы Конституциясының күкықтық нормалары калайша күқықтын кайыар көзі ретінде сипатталады?

1.Қазақстан Республикасы Конституциясында бүкіл конституциялық заңдардың негізі болыпта болатын құқыктық нормалар орнықтырылады. Басқаша айтканда, Конституцияның құкықтык нормалары конституциялык-кұкыктық катынастарды реттейтін барлық нормативтік кұкыктық актілерді калып-тастыру мен дамытудың негізі болып табылады.

2. Казакстан Республикасы Конституциясының құқыктық нормалары мемлекет пен коғам өмірінің барлык, салаларын: саяси, экономикалык, әлеуметтік, мәдени салаларділ қамтиды. Әрине Конституцияның құқықтык нормалары аталған салалардағы коғамдык қатынастарды егжей-тегжейлі және жан-жақты реттемейді. Ол тек коғамдық қатынастардың мәнді, басты бағыттарын ғана реттейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құкықтық нормалары кұқықтың баска салаларының құқыктык нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.

3. Конституциялык кұкыктың басқа бастауларымеи салыстырғанда Қазақстан Республикасы Конституциясынын жоғары заңдық күші бар және Қазақстанның барлық аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар және басқа нормативтік актілер Конституциядаң бастау алуы және оған қайшы келмеуі тиіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда олар заңсыз деп таиылады және қолдануға жатпайды. Қазақстан Республикасының Конституциясында оның қағидаларынын жоғары занлык күшін қамтамасыз етудің кепілдігі белгіленген.

4. Қазакстан Республикасы Конституциясының тек конституциялык құқықтың ғана емес, сондай-ақ құкықтык баска да салаларының бастауы ретіндегі мәні мынада, онда халықтын мемлекеітік еркі, олардың құкықтық демократиялык мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастықка оның тең құқылы мүшесі ретінде косылу жоніндегі табандылығы тікелей корініс тапқан.

5. Конституция құқықтың басқа бастауларындай, сондай-ақ тек мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге тұтастай қоғамның да негізгі заңы екендігімен ерекшеленеді. Баска нормативтік құқықтық актілер коғам өмірінің жекелеген тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы Конституииясының идеялары, принциптері, құқықтық нормалары бүкіл коғам өмірінің мейлінше мәнді бағыттарын реттейді: жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық субъектілерін (бірлестіктерді, қозғалыстарды, өзін-өзі баскару органдарын, және баскаларын) қамтиды.

6. Сондай-ақ Конституция конституциялық құқықтың басқа бастауларынан өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белгілеуімен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қоғамның негізгі заңы ретіндегі және олардың тұрақтылығын камтамасыз ету кажеттігімен туындайтын мәнімен сипатталады.

7. Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық құқықтық қайнар көзі ретіндегі тағы бір өзіндік қыры онда оның басқа қайнарларының нысандары: конституциялық жәй заңдары, Президенттің нормативтік жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республикасы Үкіметінін қаулылары, сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою тәртібі көрсетіледі.

Қазақстан Республикасы конституциялық құқының мемлекеттік (республикалық) мәні бар құқықтық нормаларды белгілейтін қайнар көзінің қатарына конституциялық зандар жатады. "Конституциялық заңдар" атауы Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген. Қазақстанның конституциялық заңдарының өзіндік ерекшелігі - олар Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық нормаларын нақтылайды. Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын қабылдаудағы іс жүргізу Конституцияаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы іс жүргізуден осынысымен ерекшеленеді.

Жай заңдар да конституциялық кұқықтын қайнар көзі болып табылады. Жай заңдарды Қазақстан Республикасыиык Парламенті қабылдайды. Қазақстан Республикасы Конституциясында каралған жағдайда жай заңдарды Президент те кабылдай алады. Казақстаннын конституциялық қүқының кайиар көзіне азаматтықтуралы, кеші-қон туралы жоне баска жай заңдар жатады.

Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатынын. Регламенті, Парламентінін Регламенті, Парламент Пала-талары күрған үйлестіруші және көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқық салаларының кайнар көзі болып табылады.

Қазақстан Республикасы конституциялық құқының қайнар көзіне Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары да жатады. Президенттін нормативтік жарлыктары үш топқа:І) конституциялык, заң күші бар жарлықтарға, 2) жай заң күші бар жарлыктарға, 3) занға сәйкес нормативтік жарлықтарғабөлінеді. Әрине,тәртіп бойынша, Президент өзінің заң шығармашылық қызметін занға сәйкес нормативтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады. Парламент өзінің заң шығармашылық өкілеттігін Президентке берген жағдайда ол зандық күші бар жарлықтар қабылдауға қүқылы. Заңдық күші бар жарлықтардың заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған заңдардың заңдык, күшімен тең.

Республикада заң шығаратын орган жүмыс істемеген кезеңде Президент конституциялық-құкықтык нормалардан тұратын конституциялық және жай заңдық күші бар біркатар жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшінде және Қазақстан Республикасы конституциялық құқының қайнар көздері болып табылады. Олардың қатарына Президенттің Парламент және депутаттар туралы, референдум туралы, Президент туралы, Үкімет туралы, Конституциялық Кеңес туралы және баска жарлықтары жатады.

Президенттің нормативтік жарлықтарының бәрі бірдей конституциялық кұкықтың қайнар көзі болып табылмайды. Ондай жарлықтар конституциялық-құқықтық нормалардан тұратын нормативтік жарлықтар.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік құқыктық актілері конституциялық құқыктың, конституциялық - құқыктық нормалардан тұратын сала ретіндегі қайнар көзі болып табылады.

Қазак КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның конституциялық қүқыктың қайнар көзі ретіндегі мәні ерекше зор. Аталған декларация Кеңестер Одағы кезінде кабылданғанымен, ол кейін егемендіктің Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңда, 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституцияларда жәнс басқа конституциялық актілерде бекітілген принциптерін жариялады.

Казақстан Республикасы таныған халықаралық-құқыктық актілердін нормалары да конституциялық құқыктың қайнар көзіне жатады. Ол адам кұқы, қоғамдық күрылымдар және бас-калар туралы конституциялык мәні бар құқықтық нормалардан тұруы мүмкін.

Саланың кайнар көзіне жергілікті өкілетті органдардын, сондай-ак конституциялық-құқыктык, нормалары (шешімдер, жарғылар, ережелер) бар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілері де жатады. Олардың кеңістіктегі заңдық күші шектеулі және олар жергілікті сипатта болады.