Қазақтың ұлттық қолданбалы қолөнері негізінде болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзыреттілігін қалыптастыру

Еспенбетов бекмҰрат ЖҰМАШҰЛЫ

13.00.08 – Кәсіби білім беру теориясы мен әдістемесі

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты
Ғылыми жетекшілер:

педагогика ғылымдарының

докторы, профессор

Әбдраман Ш.Ә.

Қазақстан Республикасы

Қарағанды, 2010

Жұмыс Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде орындалды

Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының докторы,

профессор Абдраман Ш.А.

Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Кенжебеков Б.Т.
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Манабаева А.Ш.

Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Диссертация 2010 ж. «___» сағат Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28, №1 кеңейтілген дәрісхана) БД 14.50.05 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28).

Автореферат 2010 ж. «____» таратылды.

Диссертациялық кеңестің

Ғалым хатшысы Н.Ә. Мыңжанов

Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан − 2030» стратегиялық Жолдауында айтылған: «Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Олар, бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады», - деген пікірінің мәніне дендей үңілер болсақ, елдің жарқын келешегінің келбетімен қатар, сол келешекке жету жолында шешілуге тиісті міндеттердің бірін айқын көре аламыз. Ол міндет − ұлттық құндылықтарымыз – бабалар дәстүрлерін сақтай әрі дамыта отырып, тәуелсіз Қазақстан экономикасын дамытатын білікті кәсіби маман даярлау. Бұл міндеттің мәні ұлттық дәстүрлер мен өркениет жетістіктерін сабақтастыра дарытатып кәсіби құзіреттілігімен арттыратын, әрі патриот, әрі ізгі ұрпақ тәрбиесімен айқындалмақ.

Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «…білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыруы» атап көрсетілген. Ұрпақ тәрбиесін ұлттық мүддеден, ұлттық мұраттан бөле-жара жүзеге асыру мүлдем мүмкін емес. Ел келешегінің қандай болмағы бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне тікелей қатысты. Ал бұл орайда назарға алынуға тиісті факторлар аз емес. Солардың бірқатары ұлттық мәдениетпен өзектесе танылады.

Жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз халық педагогикасын пайдаланудың әдіснамалық негіздері: Қ. Жарықбаевтың, С.К. Қалиевтың, К.Ж. Қожахметованың, Ж.Ж. Наурызбайдың, Ә. Табылдиевтың, С.А. Ұзақбаеваның, қолданбалы салалары бойынша Қ. Бөлеевтің, Р.Қ. Дүйсембінованың, сонымен қатар Р.М. Айтжанованың, С.Қ. Әбілдинаның, Ш.М. Мұхтарованың, Қ.А. Сарбасованың, Л.С. Сырымбетованың және т.б. ғылыми зерттеулерінде қарастырылды.

Бұл қатарда кезек күттірмес мәселелердің бірі халық өнерін ғылыми тұрғыдан жан-жақты танып-білу, нәтижеде оның жетіле түсуіне, кең арнада дамуына жол табу болып табылады.

Халықтық өнер төңірегінде сөз қозғап, оның түрлері мен үлгілері, кәсіби-көркемдік дәстүрі, өкілдері жайында ой өрістетіп, ғылыми құнды пікірлер айтқан, дәлелді тұжырымдар тиянақтаған зерттеулердің төл топырағымызда да, іргелес елдерде де бар екендігін жоққа шығар алмаймыз. Әсіресе, қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнеріне байланысты арнайы зерттеулер жүргізіп, салиқалы ой-пікірлер түйіндеп, қоғамдық-әлеуметтік ортада халықтық өнерге деген жаңаша көзқарас туындатып, қалыптыстыруда К. Ақышевтың, Х. Арғынбаевтың, Ө. Жәнібековтың, С. Қасимановтың, Ә. Марғұланның т.б. еңбектерін ерекше атай отырып, аталған ғалымдардың ісін әрі қарай дамыта жалғастырған Ш. Әбдуалиеваның, М. Әлімбаевтың, Т. Бәсеновтың, М. Мұқановтың, К. Ыбраеваның т.б. зерттеулерінің мәні зор.

Бұл ретте халықтық өнер мәселелерін еңбек және эстетикалық тәрбиемен байланыстыратын А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, К.Д. Ушинский сияқты белгілі орыс педагогтарының еңбектерін де ескермеске болмайды. Сондай-ақ, М.С. Каган, Б.В. Нешумов, А.Б. Салтыкова, С.М. Темерина, А.К. Чекалов т.б. да авторлардың еңбектерінде халықтық сәндік-қолданбалы өнердің тарихи-теориялық мәселелері қарастырылса, кейінгі кезеңде эстетикалық тәрбие мен кәсіби-көркемдік білім берудің теориясы мен әдістеріне байланысты ой-пікірлер Т.В. Беданың, Т.С. Комаровтың, Л.Б. Медведевтың, Н.Н. Ростовцевтың, Н.П. Сакулинаның, А.С. Хворостовтың, Т.Я. Шпикалованың зерттеулерінде кеңінен көрініс тапты. Бұл қатарда Орта Азия мен Қазақстан мектептерінің тәжірибелері негізінде мектептен және сыныптан тыс сабақтарда сәндік-қолданбалы өнердің бастапқы орнын айқындауға бағдар ұстанған Е. Асылханов, К. Әмірғазин, Ж. Балкенов, И.С. Быковченко, К.Е. Ералин, А. Қисымова, А.О. Камаков, Э. Мұрадова, А. Сарбағышов зерттеулері де өзіндік орын алары сөзсіз.

Халықтық өнердің жалпы ғылыми-теориялық проблемалары, сондай-ақ оның жекелеген түрлері мен олардың мән-маңызы, мазмұны мен сипаты, ел өміріндегі орны сияқты мәселелер бүгінге дейінгі зерттеулерде қарастырылып келгенімен, халықтық өнерге қатысты әлі де болса зерделене қоймаған жәйттер аз емес. Солардың бірі − халықтың сәндік-қолданбалы өнеріне байланысты.

Әділін айту қажет, халық өнерін насихаттаумен қатар оларды білім беру жүйесінде қолдану мәселелері кеңестік кезеңде де біршама еңбектерге арқау болды. Г.Н. Волков, Е.И. Игнатьев, В.С. Кузин, Б.Ф. Ломов сияқты белгілі зерттеушілер халықтық өнер түрлерін көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру мақсатында қарастырып, оларды оқу-тәрбие ісінде пайдаланудың әдістемелік жолдары мен тәсілдерін ұсынды. Халық өнерінің педагогикалық мүмкіндіктері мәселесін талдап қарастырған зерттеулер ұлттық ғылымымызда да баршылық. Бұл тарапта М. Балтабаевтың, Ж. Наурызбайдың, Ә. Табылдиевтің, Б. Әлмұханбетовтің, Т. Самұратованың т.б. еңбектерін атау абзал.

Көркемдік тәрбие мәселесін болашақ мұғалімдердің кәсіби құзіреттілігін арттыру мақсатында қарастырып отырғандықтан, біздің зертеуімізге әдіснамалық бағыт-бағдар беретін жоғары оқу орындары кәсіби білім беру салаларына арналған Қ.Ж. Аганинаның, Б.Р. Айтмамбетованың, Б. Әбдікәрімұлының, Ш.Ә. Әбдіраманның, С.Т. Каргинның, Б.Т. Кенжебековтың, Қ.М. Кертаеваның, С.З. Қоқанбаевтың, Р.М. Қоянбаевтың, К.Қ. Құнантаеваның, Н.Ә. Мыңжановтың, Ж.Ы. Намазбаеваның, Д.Қ. Нұрғалиеваның, И.Н. Нұғымановтың, Т.С. Сабыровтың, А.П. Сейтешевтың, Ш.Т. Таубаеваның, Е.К. Төлемісовтың, Г.А. Умановтың, Ә.Ә. Усмановтың, Э.И. Шыныбекованың, Н.Д. Хмельдің еңбектерінің маңызы өте зор.

Жоғары аталғандардан түйіндейтініміз халықтық өнердің әлеуметтік мән-маңызы, әсіресе оны оқу-тәрбие ісінде пайдаланудың педагогикалық мәселелері толық шешілді деу қиын. Бұл ретте қазақтың қолданбалы қолөнеріндегі түрлі ұлттық дәстүрлер мен нақыштарының өзара үйлесімімен кәсіби-көркемдік ізденіске бауылып, шығармашылық туындатар айшықты ши тоқу өнері педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалып келеді.

• 
  этнопедагогикалық және этномәденилік білім беру тұжырымдамаларының жасалынуы мен болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін айшықты ши тоқу өнерінің құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық негіздерінің қажетті деңгейде зерттелмеуі арасында;
  
• 
  жоғары оқу орындарында бұл проблеманы шешуге байланысты педагогика ғылымы ұсынған талаптар мен олардың оңтайлы шешімін табуға мүмкіндік беретін әдістемелік нұсқаулардың жеткіліксіздігі арасында.
  

• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
  
• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық моделін құру;
  
• 
  қазақтың айшықты ши тоқу өнерін ұлттық қолданбалы қолөнерінің бір түрі ретінде болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастыру әдістемесін ұсыну;
  
• 
  қазақтың ұлттық айшықты ши тоқу өнерін болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
  

• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық негіздері, яғни қолданбалы қолөнерінің педагогикалық мәні мен маңыздылығы, «болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігі» түсінігі айқындалды;
  
• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық моделі ұсынылды;
  
• 
  болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігінің критерийлері мен көрсеткіштер жиынтығы анықталды;
  
• 
  қазақтың айшықты ши тоқу өнерін ұлттық қолданбалы қолөнерінің бір түрі ретінде болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастыруда пайдалану әдістемесі жасалынды.
  

• 
  оқытушыларға арналған «Болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың ерекшеліктері» атты арнайы семинардың бағдарламасы жасалып оқу жүйесіне енгізілді;
  
• 
  кәсіби-көркемдік құзіреттілікті қалыптастыруға ықпалын тигізетін пәндер бағдарламаларына қосымшалар енгізілді;
  
• 
  студенттерге арналған «Айшықты ши тоқу өнері және оның педагогикалық маңызы» атты арнайы курс құрастырылып, оқу процесіне ендірілді;
  
• 
  қазақтың ұлттық айшықты ши тоқу өнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық қағидалары практикалық сабақтар мен дипломдық жұмыстарда пайдаланды.
  

• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық қағидалары;
  
• 
  ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық моделі;
  
• 
  қазақтың айшықты ши тоқу өнерін ұлттық қолданбалы қолөнерінің бір түрі ретінде болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастыруда пайдалану әдістемесі;
  
• 
  қазақтың ұлттық ши тоқу өнерін болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастыруда пайдалану әдістемесінің пәрменділігін эксперимент арқылы тексерудің нәтижелері.
  

Зерттеудің теориялық кезеңінде зерттелетін объект пен пәннің ерекшеліктерін көрсететін, жаңа деректер мен жинақтаулар беретін негізгі принциптер мен заңдылықтар тұжырымдалатыны белгілі. Бұл кезең қозғаушы күштер мен қайшылықтарды зерттеу, қарастырылатын құбылысқа қатысты объективті және субъективті факторларды сараптау, проблеманың әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық аспектілерін белгілейтін ұғымдық-терминологиялық аппаратты анықтау әрекеттерінен тұрады.

Болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігі және оны қалыптастырудың педагогикалық шарттары проблемаларының зерттелу жайын сараптау барысында негізгі ұстанымдарды жүйелік талдау пайдаланылды. Жүйелік талдауды пайдалану зерттелетін проблемаға төмендегідей үлгіде келуді қажет етеді:

• 
  зерттелетін объектің жүйеқұраушы белгілерін айқындау, яғни базалық категорияларды анықтау;
  
• 
  бастапқы категориялардың құрылымын сараптау;
  
• 
  зерттелетін педагогикалық құбылыстың теориялық моделін жасау;
  
• 
  жүйе дамуының жетекші тенденцияларын, заңдылықтарын анықтау;
  
• 
  жүйенің тиісті жағдайы мен шынайы жағдайының арақатысын айқындау;
  
• 
  жүйені шынайы деңгейден тиісті деңгейге жеткізу үшін қажетті практикалық ұсыныстар жасау.
  

Ұлттық қолданбалы қолөнері арқылы болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтауды екі бағытта жүргіздік, яғни қолданбалы қолөнерінің педагогикалық мәні мен маңыздылығын қарастыруды жөн көрдік, ол болашақ мұғалімдердің кәсіби-көркемдік құзіреттілігі туралы түсінікті айқындауды міндеттеді.

Бірінші бағытты анықтау үшін арнайы әдебиетті талдап, оның нәтижесінде келесі тұжырымға келдік:

• 
  ұлттық қолданбалы қолөнерінің педагогикалық мәні мен маңыздылығы этномәдени білім беру тұжырымдамасының мән-мәтінінде қарастырылғаны жөн, себебі ол халық педагогикасының бір құралы болып табылады, ал халық педагогикасы өз кезегінде этномәдени білім берудің негізгі мазмұнын жасайды;
  

• 
  олай болса, ұлттық қолданбалы қолөнерінің педагогикалық мәні мен маңыздылығы қазіргі заман адамының жалпыадамзаттық кеңістікке кіріктірілуінде өзінің төл мәдениетін бойына сіңіріп, этникалық құндылықтар жүйесіне баулынып, ұлттық сана-сезімі оянып, жеке даралық қасиеттері күшейіп, басқалардың тәжірибесіне сын көзбен қарап тек ұтымды жақтарын өз тәжірибесіне бейімдеуге лайықты, жан-жақты дамыған ұлттық тұлғаны қалыптастыруда көрініс табады.
  

Бұл қатарға бір жағынан, «құзіреттілік», «кәсіби құзіреттілік», «этнопедагогикалық құзіреттілік» және «даярлық», «кәсіби даярлық», «этнопедагогикалық даярлық» ұғымдары болса, тағы бір жағынан «эстетикалық» және «көркемдік» ұғымдары жатады. Соңғы екеуінің аражігін іс-әрекет ұғымының төңірегінде қарастыра келіп, көркемдік іс-әрекет кәсіби сипатқа ие болса, эстетикалық іс-әрекет тұлғалық қасеиетке тән. Сондықтан, эстетикалық іс-әрекет кәсіби іс-әрекет бола алмайды, керісінше кәсіби-көркемдік іс-әрекет деген түсініктің туындауы әбден мүмкін.

1. 
   кестенің жалғасы