АзаттықтыҢ өшпес рухы Нұрғожай батырдың Естеліктері ЖӘне оспан батыр

Басымыздан Өткендерге шолу

Мен жоғарыда өз басымнан өткен уақиғаларды жазып шықтым. Мен Алтай қозғалысы атты осы қозғалыстың бастан ақыр ішінде болдым. Сондықтан менің осы реткі жазып отырған тарихтарыма естіген сөз бен әрекеттерді қоспадым. Тек өзім сөйлеп өзім істеген істер, Оспанның айтқандары, Оспанның маған берген жарлықтары, “Шығыс Түркістан Ақ Үй Соғыс Комитетінің” бастан ақыр ахуалын, оның мен арқылы болған көптеген іс-әрекеттерін ғана баяндап шықтым.

Мен ең бірінші рет, Оспан ішінде, құрылған тоғыз комиссардың, яғни тоғыз полковниктің бірі едім. Ең жоғарғы әскери қолбасшы Сұлубай батыр шәйіт болғаннан кейін барлық әскер құқық Кәмел екеуіміздің қолымызда болды. Ал Кәмел батыр шәйіт болғаннан кейін барлық әскери соғыс қимылдары негізінен менің қолымда болды. Тоғыз полктің адамдары, сол адамдар туып өскен рулардың өз елінен алынды. Шеттен келген қаруларды бөліп беріп отырдым. Ал жаудан түскен қаруларды да теңшеп бөліп беріп отырдым. Әскери азық-түлік жеке адамдардың өзіне міндеттелді. Біздің жауды көп алып отырудағы басты себептеріміз осыдан болды.

Әркім бір тұлып талқан алып, айлап соғыс жүргізді. Онан басқа жаудың әскери қорын тартып алып бөліп беріп отырдық. Жау қаруларын, оның басқа олжаларын түсірген адамдардың өзіне бердік. Ер, әйел, жастарға дейін мылтық үйретіп, бүкіл елді жаппай мылтық ата білетін етіп шығардық. Жаудан мыңдаған, он мыңдаған түскен жәшік-жәшік оқтарды машықтанушыларға үлес беріп отырдық. Бүкіл олжа, оқтың үштен бірі машыққа жұмсалды. Соңғы кезде мал бағатын жылқышылар, қойшылар, түйешілер, сиыршылар да қолына мылтық алып кезіккен жаумен атысып малды қорғай алатын дәрежеге жеткен еді.

Әрбір рулар өз алдына қарауыл ұстай алатын болды. Жаудың ұзақ уақыт атқылап күрес отында түрткілеп жүріп нығайтуы бізді талай-талай соғыс қабілеттеріне ие етті. Өралтай аталған үш аудан халқында бөлінушілік болмады. Осындай ұлы бірлік күш бізді өз кезінде көптеген нәтижелерге қолымызды жеткізді.

Оспан оқымаған адам еді. Бірақ шын батыр еді. Оның тоғыз орынбасары да оқымаған немесе сауатты ғана адамдар едік. Бізді заман мылтықпен ер жеткізді. (174)

Бізді бандит Шың Сысай өлтірмекші болды. Біз оның қолында әсте арам өлмекші емес едік. Олар бізді қуалады. Біз қашып жүріп, ең ақырында бандит Шың Сысайды қуалап жүріп соққыладық. Шың Сысайды сақтап қалу үшін орыс өкіметі де, монғол өкіметі де барлық күшін жұмсады. Орыстар да Көктоғай Шіңгілге әскер кіргізді. Монғолдар да Көктоғай Шіңгіл жеріне талай рет әскер кіргізді. Шіңгіл Көктоғай халықтарын орыс пен монғол әскерлері аяусыз қырған. Олардың барлығын жылмен, айы-күнімен өз мәнінде жазып қалдырдық.

Шың Сысай Ресейден жалт бергенде, біз де сол кездегі жағдай қажетіне сай, қайтадан орыспен, монғолмен дос болып олардан қару-жарақ алдық. Шың Сысай бандит Шынжаңнан кеткен соң, орыс пен монғол бізге де қойдың басын көрсетіп, иттің етін сата бастаған кезде тағы да сол заманның қажетіне сай тыныштық іздеп У Жушиді келіп таптық.

Біздің еркімізден тыс дамитын құдірет-егемендік қозғалысының ауқым жағдайына бой ұсындық. Ондағы көздегеніміз қазақ пайдасы еді. Қазаққа социал-демократиялық басшылық еді. Ел болып кетудің қамы еді. Бірақ жаратқан Құдай бізге өте бір қажетті нәзік жағдайды туғызып бере алмады. Не лаж!..

Күресіміздегі қаһарман батырлар

Соғысты ұзақ жылдар жүргіздік. Әрбір адам өзінің әскери ат-көлігін, азығын өзі дайындады. Мылтықты жау қолынан тартып алдық. Жауды қарсы елді бастаған талай сансыз батырлар шықты. Оның көп бөлімі тіпті 99 пайызы жау қолынан қаза болды. Шәйіт болды. Олардың жаны жәннатта болсын. Қалған ел жұртына ағайын туғандарына қатын-балаларына қайырын берсін. Олар мыналар еді:

Есімхан, Ырысхан, Оспан, Сүлеймен, Кәмел, Қапас, Зейнел, Шамғұн, Үмітбай, Ақтеке, Ноғайбай, Зәтелбай, Мұса мерген, Ыдырыш, Жұпар молла, Ырыстан, Ақтайлақ, Сұлубай, Сүлеймен Бектұр, Қаһарман, Зал, Қопай, Қуанышбай, Шәйтғазы, Самырхан, Сайып, Есен, Алдажар, Идат, Нөнен, Қадірбай, Рақаділ, Смағұл молла, (175) Қасейін, Рақым мерген, Тоқтыбай, Шәмей, Мұқай, Жылқыайдар, Жаңбырбай, Жұмжұма, Қачыақын, Мырзакелді, Биқажы, Қымбыл, Кәмел Қажақынұлы, Кәшапат, Күпібай, Нәби, Келес, Әбдірасұл, Тілеп, Манат, Мәуітқан, Рамазан Шалапұлы, Қидар, Зарыққан, Өрдебай, Дағыстан, Зиядан, Шәймұрат, Бүркітбай, Ақмолла, Сәлиақын, Қариға, Мапян, Қалел Ыдық, Әлей, Ақыт (Қобдадан келген адам), Қасен, Түкібай, Тәжігүл, Еренқан, Молдияр, Құматай, Қаби Өзенбайұлы, Тағай (Машанұлы), Тағай Базарқұл, Құрман, Қанатбай, Жұқай, Қиса, Тоқтаған, Базар, Көпбосын, Балтабай, Сайтанкөз, Сендиков, Солтікен, Хансұлтан, Мейірбан, Тоқтамыс, Кәби Қарақасұлы, Шотман, Нұғман, Бәлібек, Нәби Тоқтағанұлы, Дәуітбай Қонқабайұлы, Оқан зәңгі, Шыбарайғыр Қапас, Қауым, Қажет Ақын, Ыбырәкім, Қабдұлбаки, Ердіқан, Қарақан, Жықай, Дәуітқан Жықайұлы, Әлпи, Сұлтан Көжебайұлы, Нәби Арынұлы, Бүркітбай Бектұрұлы, Мұса Бектұрұлы, Жағпар, Зада, Қалиасқар, Қанапия, Баттал, Байкелең, Саппай, Үкіліқат, Тәшке, Бесқажы, Қали, Кенесары, Кәбіл, Қажбай, Дәлелхан Қасенұлы, Айырбай, Ақыбай, Байтолла, Зұлжалал, Жәнкен, молла Бейіс қатарлы адамдар мыңдаған, он мыңдаған жау армиясын жоюда олардың орасан зор еңбектеріне сүйендік. Бұдан басқа да талай ерлер бар еді. Кейбіреулерінің атын ұмытып қалдым. Осы адамдардың ұрпақтарына Алла берекет берсін. Әмин.

Мен жоғарыда “Шығыс Түркістан Бұлғын Шіңгіл Ақ Үй Соғыс Комитетінің” кезінде солтүстік жолдарды қаратып алу үшін осы үлкен комитет қарауында үш соғыс комитеті құрылған еді деп айтып өттім.

І. Алтай Соғыс Комитеті

ІІ. Тарбағатай Соғыс Комитеті

ІІІ. Іле Соғыс Комитеті болған еді.

Біз соғыс жүргізумен қатар, ұдайы хат та алысып тұрдық. Ол жақтағы жүргізілген соғыстардың (176) ішкі ахуалынан көп хабарым жоқ. Бірақ сол кездегі Шығыс Түркістан Бұлғын Шіңгіл Ақ Үй Соғыс Комитетінің бізге әрбір уақыттарда ұқтырған баяндамаларында Тарбағатайдағы Соғыс Комитетінен ерекше еңбек сіңірген Қалибек, Хамза қатарлы көптеген адамдарды айтып отыратын. Тарбағатайда болып өткен шайқастарда Нұрсапа батыр жайында да және көптеген басқа батырлар жайында да естіген едім. Ол адамдарды мен бұл жерде әңгімелемедім. Өйткені төңкерістің басшысы болған Қалибек батыр қазірге дейін тірі болғандықтан өз тарихтарын өздері баяндай жатар. Іле Тарбағатай аймағына барған Генерал Қу Зыңнан армияларының топ тобымен қырылуы Қалибек қозғалысындағы жүздеген батырлардың еңбегінің жемісі еді. Қалибек және Құлжа төңкерісшілері Тарбағатай, Шиқу соғыс тораптарына тез жету үшін бандит Шың Сысай армиясының жолын бірақ кесіп тастағандықтан Іле мен Шәуешек тез алынған еді. Осы екі аймақтың тез жеңіске жетуіне Қалибек төңкерісі және ондағы жүздеген батырлар ерекше еңбек сіңірді.

ІІІ. Соғыс Комитеті деп аталған Іле Соғыс Комитетіне Әкбар, Пәтих, Қани (Тараншы) барлықтарының еңбектері сіңді. Оның ішінде Қазақстаннан Әнуар полковник армиясы партизан болып өтті. Генерал Мажаров, Генерал Палинов сол жерге тікелей басшылық етті. Бірақ оны соңғы кезде үйінен шықпаған атқа мініп жүре алмайтын, мылтық ата білмейтін саяси ұрылар иелеп кетті. Шетел шпиондары иелеп кетті. Біздің қолымызда халықаралық радио станциясы¹⁰⁶ болғандықтан үш аймақта болып жатқан уақиғалар естіліп тұратын. Осылайша сол кезде Оспан арқылы, Ақ Үй азаматтары арқылы естіп тұратын әңгімелерді аз болса да елестетіп қойдым.

Соңғы тарих зерттеушілердің қозғалыстың негізгі бағыты және мән-мағынасынан адасып кетпеуін үміт етемін. (177)