Қазіргі кездегі психологияда адамның қиын,жағымсыз, сыни жағдайлардағы психологиялық ерекшліктерін зерттеу өте өзекті болып отыр

ерекшеліктер мен олардың тұлғалық-эмоционалдық қалыптары

арасында өзара байланыс жоқ.

Н₁ - Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің әлеуметтік-бейімделуіндегі

ерекшеліктер мен олардың тұлғалық-эмоционалдық қалыптары

арасында өзара тығыз байланыс бар.

Зерттеудің болжамын дәлелдеу үшін Спирменнің рангілік коррелация коэфиценті әдіс арқылы зерттеу тобының әлеуметтік-психологиялық бейімделу деңгейі (К. Роджерс- Р.Даймонд) әдістемесі шкалалары мен жасөспірімдердің тұлғалық қасиеттерінің (Р.Кэттел) арасындағы өзара байланыстың статистикалық сенімділігін тексереміз (6,7,8,9 кестелер).

№	Ñåíãiøòiê-êүìәíøiëäiê	Ранг №	Басқаларды қабылдау	Ранг №	d	d
1	10	15	16	12	3	9
2	6	2	11	1	1	1
3	9	12.5	15	9	3.5	12.25
4	7	6.5	14	5.5	1	1
5	7	6.5	13	2.5	4	16
6	7	6.5	14	5.5	1	1
7	8	10.5	16	12	-1.5	2.25
8	10	15	17	15	0	0
9	8	10.5	15	9	1.5	2.25
10	7	6.5	16	12	-6.5	42.25
11	10	15	17	15	0	0
12	7	6.5	14	5.5	1	1
13	6	2	13	2.5	-0.5	0.25
14	7	6.5	15	9	-2.5	6.25
15	9	12.5	17	15	-3.5	6.25
16	6	2	14	5.5		12.25
		136		136		113

а) Спирменнің рангілік корреляция коэффицентінің формуласына саламыз:

ә) Таблица бойынша критикалық мәнін анықтаймыз n=16 (В.Урбах, 1964).

№	Бейімделу	R	Мàçàñûçäану	R	d	d
1	50	10	9	12	-2	4
2	60	15	10	15,5	-0,5	0,25
3	47	7	7	4.5	2.5	6,25
4	55	12.5	8	8	4.5	20,25
5	55	12.5	9	12	0.5	0,25
6	60	15	10	15,5	0,5	0,25
7	45	6	7	4.5	1.5	2,25
8	53	11	9	12	-1	1
9	37	1	6	1.5	-0.5	0,25
10	48	8.5	8	8	0.5	0,25
11	40	3	7	4,5	1,5	2,25
12	44	5	7	4,5	0.5	0,25
13	60	15	9	12	3	9
14	48	8.5	9	12	4,5	20,25
15	41	4	8	8	4	16
16	39	2	6	1.5	0.5	0,25
		136		136		83

а) Спирменнің рангілік коррелация коэфицентінің формуласы:

ә) Таблица бойынша критикалық мәнін анықтаймыз (В.Урбах, 1964)

№	Эмоционалдық тұрақтылық	Ранг №	Эмоционалдық үйлесімділік	Ранг №	d	d
1	6	15,5	15	12	3,5	12,25
2	4	3,5	11	1	2,5	6,25
3	5	13	14	9	4	16
4	3	3.5	13	5.5	2	4
5	3	3.5	12	2.5	2	4
6	3	3.5	13	5.5	2	4
7	4	9	15	12	-3	9
8	5	13	16	15	-2	4
9	4	9	14	9	0	0
10	3	9	15	12	-3	9
11	6	15,5	16	15	0,5	0,25
12	3	3.5	13	5.5	2	4
13	4	3,5	12	2.5	1	1
14	3	9	14	9	0	0
15	5	13	16	15	-2	4
16	4	9	13	5.5	-3,5	12.25
		136		136		75

а) Спирменнің рангілік корреляция коэффицентінің формуласына саламыз:

ә) Таблица бойынша критикалық мәнін анықтаймыз n=16 (В.Урбах, 1964).

9 кесте. Кэттелдің 16 факторлық сұрақтамасындағы «Q₃» факторы мен К. Роджерс және Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделу әдістемесіндегі «Интерналдылық» шкаласынының өзара байланысын анықтау.

№	Өзіндік бақылау	Ранг №	Интерналдылық	Ранг №	d	d
1	2	2	20	2,5	-0,5	0,25
2	6	15	25	11,5	-3,5	12,25
3	5	12.5	25	11,5	1	1
4	3	6.5	24	6.5	0	0
5	3	6.5	23	4	2,5	6,25
6	3	6.5	24	6.5	0	0
7	4	10.5	25	11,5	-1	1
8	6	15	27	15,5	-0,5	0,25
9	4	10.5	25	11,5	1	1
10	3	6.5	25	11,5	-5	25
11	6	15	27	15,5	0,5	0,25
12	3	6.5	24	6.5	0	0
13	2	2	20	2.5	-0.5	0.25
14	3	6.5	25	11,5	-5	25
15	2	2	17	1	1	1
16	5	12,5	24	6.5	6	36
		136		136		119,25

а) Спирменнің рангілік корреляция коэффицентінің формуласына саламыз:

ә) Таблица бойынша критикалық мәнін анықтаймыз n=16 (В.Урбах, 1964).

Әдістеменің әкесіне деген қатынас (1,16,31,46) шкаласы бойынша бақылау тобымен салыстырғанда, зерттеу тобы жасөспірімдерінің тұжырымдарынан бірқатар ерекшеліктерді көруге болады. Бұл тұжырымдардың сипаты жасөспірім үшін отбасындағы әке беделі мен оның ажырасу жағдайынан кейінгі маңыздылығы немесе керісінше шеттетілуіне байланысты. Мұны төмендегі мысалдардан айқын аңғаруға болады. Мысалы, "Менің әкем мені сирек еркелететін" немесе "егер менің әкем қаласа мен онымен бірге тұруға қарсы болмас едім"; "Мен әкемнің қайтып оралғанын қалаймын" немесе "мен әкемді ешқашан кездестіргім келмейді"; "Анаммен ажырасқанына қарамастан әкем мені жақсы көреді" немесе "әкем менің болашағым туралы ойланбайды" т.с.с.

Зерттелушілердің өзіне деген қатынасынан (2,17,32,47) да елеулі өзгерістерді байқауға болады. Мұнда "егер бәрі маған қарсы болса, онда мен өз-өзімді жек көре бастаймын" немесе керісінше "егер бәрі маған қарсы болса, онда мен ерегісе бастаймын"; "Мен өз алдыма шешім қабылдай алуға қабілетім жететін жастамын деп ойлаймын" немесе "өз пікірімді тыңдатуға қабілеттімін"; "Менің әлсіздігім ешқашан өз ойымды анық жеткізе алмаймын", "Мен сәтсіздіктерге кездескенде өзімді бақытсыз сезіне бастаймын" т.с.с. біржақты тұжырымдарды кездестіруге болады.

Болашаққа деген қатынас (5,20,35,50) шкаласының мәліметтері ата-анасының ажырасу жағдайы жасөспірімнің болашаққа деген жоспарлары мен армандары аясында да ықпал ететінін көрсетеді. Сөзіміздің дәлелі ретінде зерттелушілердің "Болашақ маған қызықсыз көрінеді", "Мен болашақта бәрі жақсы болады деп ойламаймын", "Мен жақсылыққа үміттенемін", "Бізде болашақта бәрі қалпына келетініне сенгім келеді" деген тұжырымдамаларын келтіруге болады.

Өткен шағына деген қатынас (9,24,39,54) шкаласы бойынша жасөспірім үшін ата-анасы ажырасқанға "дейінгі" және ажырасқаннан "кейінгі" көзқарастарын талдауға мүмкіндік аламыз. Мысалы, "Мен бала кезімде біз өте тату өмір сүрдік" немесе "Мені бала кезімде әкем ұратын"; "Мен бала кезімнен анама жақтасатынмын" т.б. тұжырымдар жасөспірімдердің ата-анасы бірге тұрған кездегі оқиғалардың эмоциялық ес арқылы оның санасында терең із қалдыратынын көрсетеді.

Отбасына деген қатынас (12,27,42,57) шкаласының мәліметтері жасөспірімнің толыққанды дамуы үшін отбасының үйлесімділігі маңызды роль атқаратынын байқатады. Мұнда зерттеу тобы мәлімметтерінің арасында "Басқа отбасымен салыстырғанда біздің отбасымызда қуанышты жағдай жиі болмайды", "Менің отбасым мені түк түсінбейтін кішкентай деп ойлайды" "Менің бала кезімде біздің отбасымыз көңілді еді" деген тәрізді тұжырымдарды жиі кездестіруге болады.

Анасына деген қатынас (14,29,44,59) шкаласы бойынша көптеген жасөспірімдердің анасына эмоционалдық жақындығы байқалады. "Біз анам екеуміз бір-бірімізді жақсы түсінеміз", "Менің анам балалары үшін көп қиыншылықтар көруде", "Менің ойымша көптеген аналар өз балалары үшін бәрін жасауға тырысады", "Мен анамды жақсы көремін, бірақ кейде ренжісіп қаламыз" т.с.с тұжырымдамалар жасөспірімдердің осы бағыттағы көзқарастары мен түсініктерінің арасында алшақтық бар екенін көрсетеді.

Қорыта келгенде, зерттеу әдістемелері бойынша алынған мәліметтердің сандық және сапалық өңдеу көрсеткіштерінің барлығы да біздің ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделуінде олардың тұлғалық-эмоционалдық сферасының маңызды өзгерістерге ұшырайтыны және жасөспірімдердің әлеуметтік-психологиялық бейімделу ерекшеліктері осы тұлғалық өзгерістермен тығыз байланыстылығы туралы зерттеу болжамымыздың дұрыстығын дәлелдейді.

Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің æåêå òұëғàëûқ қасиет-сапалары ìåí ïñèõîëîãèÿëûқ åðåêøåëiêòåðií айқындау мақсатында жүргізілген эмпирикалық зерттеу барысында іріктелініп алынған әдістемелер арқылы бірқатар маңызды психологиялық жайттарды айқындауға мүмкіндік алдық.

Отбасы бала үшін алғашқы әлеуметтік орта болғандықтан, оның қалыпты дамуы, әлеуметтік бейімделуі мен тұлға ретінде қалыптасуында өскен ортаның психологиялық ахуалының маңызы өте зор. Жанұядағы кез-келген өзгеріс, қиындық бала психикасына өз қолтаңбасын қалдырары сөзсіз.

Жанұялық қиындықтар мен өзгерістердің салдары әсіресе, жасөспірім шақтағы даму кезінде өте күрделі сипатқа ие болады. Себебі, бұл кезеңде жасөспірім психикасының дамуында биологиялық фактордан гөрі әлеуметтік-психологиялық факторлар бірінші кезекті маңыздылыққа ие болады. Жасөспірімнің дамуына тән табиғи өзгерістер мен осы жас кезеңіндегі маңызды психологиялық құрылымдарының қалыптасуының өзі де жасөспірім психикасын бірқатар ауытқуларға әкелуі мүмкін.

Сондықтан да жасөспірім өз қоршаған ортасындағы, сондай-ақ, жанұядағы кез-келген сәтсіздіктер мен қиындықтарға аса сезімтал болып келеді. Өз жанұясындағы психологиялық ахуалдың шиеленісу, ата-аналарының арасындағы келіспеушілік, ажырасу процесіндегі қиындықтар мен көзқарастар қайшылығын жасөспірім ауыр өткереді.

Зерттеу барысындағы қол жеткізген нәтижелер бізге бірқатар маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:

1. 
   Ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің өз құрбыларына қарағанда òұéûқ, àäàìғà ñåíáåéòií, ñûíøûë, æàáûңқû, êөңiëñiç, iøêi ñåçiìäåðií ñûðòқà øûғàðà áåðìåéòiíäiãi т.с.с. тұлғалық даму өзгерістері оны психикалық тұрақсыздық жағдайына, кейде тіпті ауытқуларға әкелуі мүмкін.
   
2. 
   Жасөспірімнің психикасына семьялық қиындықтар (конфликт, ажырасу, мүлікті бөлісу т.б.) ауыр әсер етеді және ол өз кезегінде жасөспірімнің тұлғалық-эмоционалдық сферасында күрделі дағдарыстарға (эìîöèîíàëäûқ òұðàқñûçäûқ, åðiêòiê әëñiçäік, ñåçiìäiê әñåðëåðäiң áàñûìäûëûғû т.б.) әкеледі.
   
3. 
   Ата-анасының ажырасуы жасөспірім бойындағы ситуациялық және тұлғалық мазасыздану деңгейіне тікелей әсер етіп, нәтижесінде жасөспірім бойында біртіндеп қàòàëäûқ, қàòiãåçäiê, қоршаған адамдарға деген ýìïàòèÿëûқ ñåçiìäåðäiң азаюы, өçiíå ñåíiìñiçäiê, үðåéøiëäiê, үëêåí ñåçiìòàëäûқòû жағдайын тудырады. Себебі, ата-анасының ажырасуы жасөспірімдер тұлғасында бастапқыда сезімталдық әсер бергенімен семьялық жағдайдың шиеленісуі барысында жүріс-тұрыстың кейбір қатігездік элементтері пайда бола бастайды.
   
4. 
   Ата-анасының ажырасу жағдайы жасөспірімнің әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне тікелей әсер етеді. Бұл өз кезегінде жасөспірімдердің қîғàìäûқ åðåæåëåðäi îðûíäàìàуына, өç ýìîöèÿëûқ êүéëåðiíiң әñåðiìåí æүðуі, тұлғалық өçiíäiê áàқûëàóының òөìåíäiãi және ішкі психикалық øèåëåíісуіне әкеледі.
   

Эмпирикалық зерттеу барысында алынған мәліметтердің сандық және сапалық өңдеу көрсеткіштерінің барлығы да біздің ата-анасы ажырасқан жасөспірімдердің ажырасу жағдайына бейімделуінде олардың тұлғалық-эмоционалдық сферасының маңызды өзгерістерге ұшырайтыны және жасөспірімдердің әлеуметтік-психологиялық бейімделу ерекшеліктері осы тұлғалық өзгерістермен тығыз байланыстылығы туралы зерттеу болжамымызды толығымен дәлелдеді.

2.Александровский Ю.А. Состояние психической дезадаптации и компенсация. М., Наука, 1976. 272 с.

3. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. М., 1977. 345 с.

4. Антипов Е.Е. Введение в теорию адаптиции. М., 1991. 24 с.

5. Аронс К. Развод: крах или новая жизнь? М., Мирт, 1995. 440 с.

6. Березин Ф.Б. Психическая и психофизиологическая адаптация человека. Л., Наука, 1988. 267 с.

7.Валиева А.Б. Психологическая адаптация разведенных женщин в постразводный период. Дис. канд. псих. наук. А., 2005. 165 с.

8. Василюк Ф.Е. Психология переживания. М., МГУ, 1984. 200 с.

9.Витек К.М. Проблемы супружеского благополучия / Под ред. М.С.Мацковского. М., Прогресс, 1998. 144с.

10.Вопросы психической адаптации. Сборник статей. Новосибирск, 1974. 239 с.

11. Головей Л.А. Рыбалко Е.Ф. Практикум по возрастной психологии.-

Дворяк С.В. Психология и психопрофилактика одиночества. М., 1972. 336 с.

12.Джакупов С.М. Гармоничная семья как условие гармоничного развития человека // Материалы международной научно-практической конференции “Самопознание” – программа гармоничного развития человека”. 21-22 октября. А., 2003. С.82-88

13.Драгуова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте// Вопросы

14.Дружинин В.Н. Психология семьи. М: КСП,1996.-160с.

15.Думбляускас В. Противоречивость развода и его оценки // Человек после развода / Под ред. С.Рапорт. Вильнюс, 1984. С 234-243

16.Жарикбаев К.Б., Чистов В.В. Этика и психология. А., Рауан, 1997. 128 с

17.Захаров А.Н. Психологические особенности диагностики и оптимизации взаимоотношении в конфликтной семье // Вопросы психологии. 1981. №3. С. 58-68

18.Зотова О.И., Кряжева И.К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации личности // Психологические механизмы регуляции социального поведения. М., Наука, 1979. С. 219-233

19.Кабакова М.П. Стабильная семья как основа гармоничного развития личности // Поиск. 2004. №2(2) С. 177-180

20.Калмыкова Е.С., Комиссарова С.А., Падун М.А., Агарков В.А. Взаимосвязь типа привязанности и признаков посттравматического стресса // Психологический журнал. 2002. Т.22. №6. С.89-97

21.Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1988. 208 с.

22.Кондратьев Е.Ю. Типологические особенности психосоциального

23.Краковский А.П. О подростках. М:1991.-269с.

24.Крупенина А.Л. Развожусь...( но жизнь продолжается) М., 1995.-156с.

25.Крысько В.Г. Социальная психология. М: Владос- пресс, 2004.-446с.

26.Кузнецов П.С. Адаптация как функция развития личности. Саратов, 1991. 24 с.

27.Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях. М., Политиздат, 1989. 303 с.

28.Логушко Т. Как пережить развод.- СПб: Питер,2002.-258с.

29.Лофас Ж, Сова Д. Повторный брак: дети и родители.-СПб: Питер

М:1983.-112-116с.

30.Мацковский М.С. Социология семьи: проблемы методологии и методики. М., 1999. 389 с.

31.Меерсон Ф. Адаптация, стресс и профилактика. М., Наука, 1981. 278 с.

32.Муздыбаев К. Психология ответственности. Л., Наука, 1983. 240 с.

33.Навайтис Г. Психологические особенности распада супружеских отношении // Человек после развода / Под ред. С.Рапорт. Вильнюс, 1984. С. 135-148

34.Нарицын Н.Н. Свадьба-развод и наоборот. М: Махаон, 2001.-224с.

35.Поливанова К.Н. Психология возрастных кризисов. М., Академия, 2000. 184 с.

36.Психологичский словарь./под.ред., В.В.Давыдова, Ф.Ломова и др.

пути их устранения. М., Космо, 2004.-340с.

развития подростка.// Вопросы психологии. №3.- 2001.-49-57с.

37.Райгородский Д.Я. Подросток и семья. Хрестоматия. СПб:1995.-335с.

38.Рапопорт С. Послеразводная ситуация в восприятии разведенных //

39.Человек после развода. Вильнюс, 1984. 354 с.

40. Реан А.А. Психология подростка. М.,Олма-пресс, 2005.-429с.

41.Селье Г. Стресс без стресса. М., Прогресс, 1982. 124 с.

42. Сермягина О.С. Эмоциональные отношения в семье. Отв. редактор Л.Я.Гозман. Кишинев, Штиница, 1991. 85 с.

43.Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. СПб., 1996. 349 с.

44.Соловьев Н.Я. Развод как предмет социологического исследования. М., Мысль, 1970. 195 с.

45. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2004.-670с.

46.Сысенко В.А. Супружеские конфликты. М: Мысль, 1989.-220с.

47.Тартаковский А.Д. Конфликты в сфере семейно-брачных отношений

48.Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі

49.Фигдор Г. Дети разведенных родителей: Между травмой и надеждой / Перевод с нем. Д. Виадра. М., Наука, 1995. 367 с.

50.Фонтана Д. Как справиться со стрессом. Перри Г. Как справиться с кризисом. Брум А., Джеллико Х. Как жить с вашей болью / Перевод с англ. М., Педагогика-Пресс, 1995. 352 с.

51. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. 3-е международное изд.

Питер

примере УССР). М., Статистика, 1975 175 с.

53.Швейнов В.Г. Конфликты в нашей жизни и их разрешения. М:1988,-

54. Шнейдер Д.Б.Психология семейных отношений. СПб:Прайн, 2003.-

55. Шнейдер Л.Б.Семейная психология. М., Деловая книга, 2005.-765с.

ықтималды статистикалық әдістер. Алматы, 1999.-ҚҰ-43б.