Azяrbaycan цzцмцndən qidali яrzaq mяhsullari (Monoqrafiya) b a k I – 2009 Аз Я11 ббк 45 2 Rяy verяnlяr: Азярбайжан Кооперасийа Университети «Ямтяяшцнаслыг вя експертиза»



бет5/17
Дата10.06.2016
өлшемі2.04 Mb.
#126817
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

1.4. Цзцм нювляринин сяжиййяси
Цзцм биткиси цзцмкимиляр фясилясиня дахилдир (Витажеае Линдл вя йа Ампелидеае Кунтщ). Онун 600-я йахын нювц вардыр. Бу нювлярин яксяриййяти йабаны щалда бцтцн мцлайим, исти вя тропик юлкялярдя йайылмышдыр. Лакин инсанлар тяряфиндян истифадя едилмирляр. Бунлардан анжаг бир нечяси бязяк биткиси вя йа мейвя алмаг мягсяди иля бежярилир.

Цзцмкимиляр фясилясинин 2 жинси вардыр. Ян мяшщуру Витис (Витис) жинсидир. Мядяни цзцм сортларындан, демяк олар ки, щамысы бу жинся дахилдир. Башга жинслярин бир сыра нювляри дя бязяк биткиси кими вя йа йабаны щалда эениш йайылмышдыр. Бунлардан Ампелопсис жинсиндян Ампелопсис йапоника вя йа А.серъенисфолиа, А.щетерофилла, гыз цзцм жинсиндян Партеносиссус, П.квинквсфолийа нювлярини эюстярмяк олар.

Ампелопсис жинсиня мянсуб олан нювляринин зоьларынын рянэи аь, йарпаглары мцхтялиф формалыдыр (бцтювдян тутмуш чохдилимлийя гядяр). Чичяйи сцпцрэяшякилли, икижинслидир. Эиляси кичик, йумшаг, аь, эюй вя йа нарынжы рянэдядир. Йемяли дейилдир.

Партеносиссус жинсинин биткиляри гураглыьа вя 300Ж-йя гядяр шахталара давамлыдырлар. Эиляси чох кичик вя йемяли дейилдир.

Витис жинсинин 70-я йахын нювц вардыр. Бунлардан 20-нин мейвяси йейилир. Бу нювляр мцлайим вя субтропик гуршагларда йайылараг, тябии щалда чохиллик лиан шяклиндя аьажлара, коллара сармашараг, мешялярдя, дярялярдя, даьларда вя чай сащилляриндя битирляр.

Витис жинсинин ясас нювляри Авропа-Асийа (Витис винифера), Шярги Асийа (В.Амуренсиз) вя Шимали Америка (В.рипариа, В.рупестрис, В.берландиери, В.лабруска вя с.) нювляридир.


Авропа-Асийа цзцмц
Авропа-Асийа цзцмцнцн йалныз бир нювц вардыр – Витис винифера. Демяк олар ки, йемяк цчцн вя шярабчылыгда истифадя олунан цзцм сортлары Авропа цзцмцня дахилдир.

Авропа цзцмц ады цмуми эютцрцлмцш аддыр. Лакин мащиййят етибариля бу дцзэцн дейилдир. Беля ки, яслиндя бу цзцмцн вятяни Загафгазийа, Орта Асийа, Йахын Шярг юлкяляри, Гара дяниз вя Аралыг дянизи сащили юлкяляри, еляжя дя Асийанын гярб щиссяси вя Шимали Африка щесаб едилир.

Витис винифера нювц 2 йарымнювя айрылыр: йабаны цзцм (В.винифера силвестрис) вя мядяни цзцм нювляри (В.винифера сатива).

Мядяни цзцм эиляляринин кейфиййятли олмасы, йарпаг вя салхымларынын ирилийи вя формаларынын кяскин дяйишмяси иля фярглянирляр. Мядяни щалда бежярилян бир чох сортлардан ибарят олан Авропа-Асийа цзцмц йарпаг, салхым вя эиляляринин кяскин дяйишмяси иля характеризя едилирляр. Бу цзцм сортлары эюбяляк хястяликляри вя филлоксерайа давамлы дейилдир. Мящсулу тамына, шякяр вя туршулуг нисбятиня эюря истифадя едилмяк цчцн даща йарарлыдыр.

Авропа-Асийа цзцмцнцн мядяни щалда бежярилян бцтцн сортлары юзц дя 3 група айрылыр:


  1. Шярг сортлары групу.

  2. Гара дяниз сащили сортлары групу.

  3. Гярби Авропа цзцм сортлары групу.

Цзцмлцклярдян йцксяк мящсул алмаг вя сортлар цзря агротехниканы тятбиг етмяк цчцн щяр бир групун биолоъи хцсусиййятлярини билмяк лазымдыр. Бу групларын хцсусиййятляри ися ашаьыдакы кимидир:

1. Шярг сортлары групу – Орта Асийа республикалары, Азярбайжан, Эцржцстанын шярг районларынын бир щиссясиндя, щямчинин Иран, Яфганыстан, Йахын Шярг юлкяляриндя йайылмышдыр. Бу юлкялярин щятта ян кичикляринин беля юзляринин йерли сортлары вардыр. Бу сортларын ясас характер хцсусиййятляри йарпагларынын тцксцз, салхымларынын ири вя чох вахт ганадлы, эиляляринин орта вя ири бюйцклцкдя, узунсов, овал, йумuрта формалы, лятли-ширяли вя йа хырчылдайан олмасы иля фярглянирляр.

Шярг сортларынын яксяриййятинин эиляси аь вя чящрайы рянэдядир. Бу сортлар узун мцддят халг селексийасы нятижясиндя Хязяр дянизи сащилляриндя, дяря вя мешялярдя битян йабаны цзцмдян йарадылмышлар. Онларын йерли тябии иглим-торпаг шяраитиндян асылы олараг, юзляринин веэетасийа мцддятинин узунлуьу вардыр. Бир чох щалларда кифайят гядяр гураглыьа, кцляк вя шоракятя давамлыдырлар. Лакин шахтайа аз давамлы олмалары иля фярглянирляр. Тянякляри гцввятли инкишаф едир. Зоьларынын мящсулдарлыг ямсалы аз олур. Щяр йашыл зоьда бир, бязян 2 салхым олур.

Узун мцддят инкишаф просеси вя сцни сечмянин тясири нятижясиндя шярг сортлары тядрижян дяйишмишдир. Гядим дюврлярдя шярабчылыьын йаранмасы иля ялагядар олараг, Гярби Асийа вадиляриндя йерли йабаны цзцмляря охшайан салхымлары орта бюйцклцкдя вя эиляляри о гядяр дя бюйцк олмайан цзцм сортлары бежярмяйя башламышлар. Бу сортлар индийя гядяр дя Азярбайжан, Эцржцстаннын шярг щиссяси вя Орта Асийа республикаларында галмышдыр. Онлар Хязяр групуна дахилдирляр. Сонралар шяргдя ислам дининин йайылмасы иля ялагядар олараг, дини мювщумлара эюря шярабчылыг гадаьан едилмишдир. Узунмцддятли халг селексийасы нятижясиндя ири эиляли сцфря цзцм сортлары вя тохумсуз кишмиш сортлары йарадылмышдыр.

2. Гара дяниз сащили сортлары групу – Эцржцстанын гярб щиссяси (гядим Колхида), Молдова, Румынийа, Болгарыстан, Йунаныстан вя Тцркийядя йайылмышдыр. Бу сортларын ясас характер хцсусиййятляри йарпагларынын алт сятщинин кечя кими тцклц, салхымларынын орта бюйцклцкдя, сых, бязян ися сейряк олмасы иля фярглянмяляридир.

Салхым цзяриндяки эиляляр йумру, бязи сортларда ися овал формалы олуб, орта бюйцклцкдядир. Эиляляри чох сортларда гара вя аь, бязи сортларда ися чящрайы рянэдядир. Тохумлары бюйцк дейилдир. Бу групун сортлары Гара дяниз сащилляриндя йерли йабаны цзцмлярин узунмцддятли сцни сечилмяси иля халг селексийасы нятижясиндя йарадылмышдыр. Морфолоъи хцсусиййятляриня эюря йабаны цзцмя охшардырлар. Гыш шахталарына нисбятян давамлы вя гыса веэетасийа мцддятиня маликдирляр. Зоьларынын мящсулдарлыг ямсалы йцксякдир. Щяр йашыл зоьда 2-3 салхым олур. Яксяриййяти йцксяк мящсулдардыр. Яксярян шяраб вя йа сцфря-шяраб сортларыдыр. Онлардан анжаг бир нечяси типик сцфря цзцмцдцр.

3. Гярби Авропа сортлары групу – Гярби Авропада – Франса, Алманийа, Испанийа вя Португалийада эениш йайылмышдыр. Бу юлкялярин щяр биринин юзцнцн йерли сортлары вардыр. Щямин сортларын бир чоху башга юлкялярдя дя йайылмышдыр.

Сортларын ясас характер хцсусиййяти – йарпагларынын алт сятщи зяиф тцклц, салхымлары кичик, сых, силиндрик-конус вя йа конусшякиллидир. Эиляляри йумру, кичик вя йа орта бюйцклцкдядир. Рянэи гара вя йа аьдыр. Тохумлары хырдадыр. Бу груп сортлар йерли йабаны цзцм сортларындан йарадылмышдыр. Морфолоъи хцсусиййятляриня эюря йабаны цзцмя охшардыр. Гыса веэетасийа мцддяти вя шахтайа давамлы олмалары иля фярглянирляр. Тянякляри зяиф бой атыр. Зоьларын мящсулдарлыг ямсалы чох олуб, бязян бир йашыл зоь цзяриндя 3-4 вя даща чох салхым олур. Бу групун щамысы шяраб сортларыдыр.


Шярги Асийа цзцм нювляри
Бурайа 40 нюв дахилдир. Бу нювлярин щамысы мядяни щалда истифадя едилмир вя чох аз юйрянилмишдир. Бир сыра нювляринин мядяни щалда бежярилмясиня тяшяббцс эюстярилмиш, лакин эилясинин ашаьы кейфиййятли олмасы онларын эениш йайылмасына имкан вермямишдир. Бунлардан ян чох ящямиййят кясб едяни Амур вя йа Уссурийа цзцмцдцр. И.В.Мичурин илк дяфя бу цзцмдян селексийа мягсяди иля истифадя етмишдир. И.В.Мичуринин ясярляриндя Амур цзцмцнцн 4 формасынын тясвири верилмишдир ки, бунлар Узаг Шяргдя Н.Н.Тихонов тяряфиндян сечилмиш вя Козлова эюндярилмишдир. Бу формалар Шярг цзцмц, Ири кабан цзц­мц, Мящсулдар Сибир цзцмц вя Тайга цзцмц адыны алмышдыр.

И.В.Мичурин Амур цзцмцнц шахтайа давамлылыьа эюря гиймятляндирмиш вя ондан истифадя едяряк Буйтур, Рус конгорду, Металлически вя с. мяшщур сортлары йаратмышдыр.

Амур цзцмц совет алимляри тяряфиндян там юйрянилмишдир. Онлар тяряфиндян икижинсли Амур цзцмц формасы сечилмишдир ки, Приморски юлкясиндя бежярилир. Щазырда мичуринчиляр йени шахтайа давамлы сортлар алмаг цчцн Амур цзцмцндян эениш истифадя едирляр.

Амур цзцмц Узаг Шярг вя Манжурийанын енли вя ийняйарпаглы мешяляриндя йабаны щалда битир. Икиевли биткидир. Еркяк вя функсионал диши типли чичякляри вардыр.

Йарпаьы габарыг, кобуд кяля-кютцр, алт сятщи жод тцклцдцр. Йарпаг айасынын кянарларында зяиф дишжикляр вардыр. Салхымы кичикдир (10-15 см), эиляси кичикдир (7-11 см), йумру формалы, гара рянэдя вя ширялидир.

Амур цзцмцндя чохлу мящсулдар зоь инкишаф едир. Щяр мящсулдар зоь цзяриндя 1,7-2,5 чичяк групу олур. Салхымын орта чякиси 12-20 г-дыр.

Приморски юлкясиндя эиляси щяр ил йетишмир. Ширясиндя 10-12% шякяр вя чох йцксяк – 20 г/л туршулуьу олур. Эиляси там йетишмядикдя тохумлар жцжярмя габилиййятини итирмир. Амур цзцмц жянубда йахшы ямяля эялир. Дашкянддя, суварылан цзцмлцклярдя эиляси нисбятян тез йетишир. Там йетишян заман ширянин шякярлилийи 26%, туршулуьу 14 г/л олур. Амур цзцмц -400Ж шахтайа давамлыдыр. Цзцм йерли ящали тяряфиндян йыьылыб тязя щалда йемяк вя емал цчцн истифадя едилир. О, щям дя бязяк цчцн чох бюйцк ящямиййятя маликдир. Пайызда йарпаглары чох эюзял гырмызы рянэ алыр, парк вя евляря эюзяллик верир.
Шимали Америка цзцм нювляри
Цзцмцн Америка нювляриня лиан шяклиндя Американын шярг щиссясиндян Канадайа гядяр аьажлара сармашан формада мешя вя чай сащилляриндя раст эялинир. Бу районларын тябии шяраити цзцмчцлцк цчцн олдугжа ялверишлидир. Бцтцн Америка нювляри ики евлидир. Салхымлары о гядяр дя бюйцк дейилдир. Эиляляри 4-25 мм, яксяриййяти 14 мм-дир. Бир чох нювляриндя эиляляр спесифик тама маликдирляр. Бир чох нювляринин мящсулу йемяли олмасына бахмайараг, онлардан анжаг Америка кяшф едилдикдян сонра мядяни щалда истифадя едилмяйя башланмышдыр. ХВЫЫ ясрдя калонийачылар тяряфиндян Америкайа эятирилян Авропа цзцм сортларынын бежярилмясиня тяшяббцс эюстярилиб. 200 ил ярзиндя дяфялярля бурада салынан цзцмлцк мящв олмушдур. Инди билдийимиз кими, буна сябяб филлоксера вя эюбяляк хястяликляри иди.

Авропа цзцм сортлары Америкайа эятириляндян сонра Америка мешяляриндя гушлар тяряфиндян вя кцляк васитясиля йайылмыш, бурада икижинсли, нисбятян ири, гара, аь вя чящрайы рянэли эиляси олан тянякляр эюрцнмяйя башламышдыр.

Бу йени формалар, йяни Авропа-Асийа сортлары иля Америка нювляринин тябии бирляшмяси нятижясиндя ямяля эялян йени щибрид формалар – йени йерли сортларын сечилмяси материалы олду. Америкада бу сортлар юз кюкц цзяриндя бежярилян сортлар адыны алды. Бу сортларын бир сыра цстцнлцкляри вардыр. Онлар филлоксерайа давамлы олуб, жалагсыз бежярилир. Йемяли вя емал цчцн йарарлы мящсулу олур. Америка мешяляриндян сечмя йолу иля мяшщур Америка сортлары – Конкорд, Катавба, Изабелла вя с. алынмышдыр. Сонралар щибридляшмя вя тохум сяпмя йолу иля типик йени сортлар йарадылмышдыр. Америка юз кюкц цзяриндя бежярилян цзцм сортлары Витис жинсинин ашаьыдакы нювляриндян алынмышдыр: Лабруска, Рипариа, Естивалис, Линчекумии, Шампини, Рупестрис вя Ротундифолиа. Щазырда Шимали Американын шярг штатларында бу сортларын бир чохундан тязя щалда йемяк вя мцхтялиф мящсуллар – компот, жем, мцряббя вя с. истещсалында истифадя едилир. Америка нювляриндян истифадя етмянин биринжи истигамяти беля олмушдур.

Америка цзцм нювляриндян истифадя етмянин икинжи истигамяти ися ХЫХ ясрдя Авропада филлоксера олдуьу вя Америка сортларынын она давамлы олмасы мцяййян едилдикдян сонра олмушдур. Бу заман бир чох Америка нювляри Франсайа эятириляряк, жалагалты кими истифадя едилмишдир. Бунун цчцн Витис жинсинин Рипариа, Рупестрис, Берландиери, Шампини вя Солонис нювляри даща ялверишлидир.

Филлоксерайа давамлы жалагалты сортларындан ян чох йайыланлары Рипариа глуар де Монпелис, Рупестрис дйу ло, Рипариа х Рупестрис 3309, Рипариа х Рупестрис 101-14, Рипариа х Рупестрис 3306, Берландиери х Рипариа 420-А, Берландиери х Рипариа 157-11, Берландиери х Рипариа Телеки 8-Б, Берландиери х Рипариа 5-ББ, Шасла х Берландиери 41-Б, Солонис х Рипариа 1616, Мурведр х Рупестрис 1202, Арамон х Рупестрис Ганзен вя с.

Америка нювляриндян истифадя етмянин цчцнжц истигамяти йени сортлар алмаг цчцн онларын юзляри арасында вя онларла Авропа-Асийа цзцмляри арасында апарылан щибридляшмя нятижясиндя юз кюкц цзяриндя бежярилян щибридлярин алынмасы иля олмушдур ки, бунларын давамлылыьы Авропа цзцмцнцн кейфиййяти иля бирляшмишдир.

Америка нювляриндян истифадя етмянин ЫВ истигамяти цзцмцн шимала щярякятини тямин етмяк цчцн сойуьа давамлы сортларын йарадылмасы иля олмушдур. И.В.Мичурин шахтайа давамлы цзцм сортлары йаратмаг цчцн В.Лабруска вя В.Рипариадан истифадя етмишдир.

Америка нювляриндян ян эениш истифадя едилянляри ашаьыдакылардыр:



Витис Лабруска (В.Лабрусжа Л.) – АБШ-ын шимал-шярг щиссясиндя вя Канадада ири аьажлара сармашараг йабаны щалда битир.

Йарпаьы бцтюв вя йа 3 пянжялидир. Цст сятщи тцнд йашыл, алт сятщи кечя кими тцклцдцр. Йарпаг кянарлары кичик дишжиклярдян ибарятдир. Салхымы бцтюв дейилдир. Эиляси орта бюйцклцкдя, йумру, гара, бязян дя аь вя чящрайы рянэдя олур. Габыьы галындыр. Тамы чийяляк ятри верир. Эюбяляк хястяликляриня давамлы, филлоксерайа ися давамсыздыр. Бу нювцн мяшщур сортлары Конкорд, Изабелла, Ранний Мура, Лидийа вя Ноадыр.



Витис рипарийа (В.рипариа Мижщх – В.вулпина Л.). Бу нюв Американын сых мешяляриндя эениш йайылмышдыр. Йарпаьы иридир. Салхымы орта бюйцклцкдядир. Эиляси кичик, йумру вя гарадыр. Ширяси тцнд гырмызыдыр. От тамы верир. Шахтайа чох давамлыдыр. Нисбятян гыса веэетасийа мцддятиня малик олмасы вя эилясинин тез йетишмяси иля фярглянир. Мейвяси истифадя едилмяк цчцн аз йарарлыдыр. Башга нювлярля щибридляшмяси нятижясиндя юз кюкц цзяриндя бежярилян йени сортлар йарадылмышдыр. Бунлардан Аь Шимал цзцмц, Тайга зцмрцдц, Тихонов № 3 тохумачары, Клинтон, Елвира вя с. эюстярмяк олар.

Витис Рупестрис (В.рупестрис Сщщеела). Бюйцк олмайан, чох будагланан вя сярилян тянякдир. АБШ-ын мяркязи вя жянуб щиссясиндя аьаж олмайан ачыг йерлярдя – гуру дяря вя вадилярдя битир.

Йарпаьы эениш црякшякиллидир. Тцксцздцр. Кянарларында кичик дишжикляр вардыр. Саплаг чыхынтысы эенишдир. Зоьлары гырмызыдыр. Салхымы кичикдир. Эиляси кичик, йумру вя гарадыр. От тамы верир.

Милдиу вя оидиум хястяликляри иля сирайятлянмир. Филлоксерайа давамлыдыр. Узун веэетасийа мцддятиня маликдир. Зоьларын йетишмяси чох истилик тяляб едир.

Бу нювцн юз кюкц цзяриндя бежярилян щибридляриндян ян чох йайыланы Кудерк 4401-дир.



Витис Берландиери (В.Берландиери Рланжщ) Мексика вя Техасда чайларын узуну бойу алчаг бойлу аьажлара сармашан шякилдя битир.

Йарпаьы эениш црякшякиллидир. Алт сятщ тцклцдцр. Салхымы орта ириликдядир. Эиляси кичик, йумру, гара вя хошаэялян тама маликдир. Торпагда 50-60% асан щялл олан ящянэ формасы олдугда беля йахшы инкишаф едир. Узун веэетасийа мцддяти олдуьу цчцн зоьлары шахтадан зийан чякир. Орта бой атма эцжцня маликдир. Кюк филлоксерасы, милдиу вя оидиума давамлыдыр. Ящянэя давамлы сортларын алынмасында истифадя едилир.



Витис кардифолиа (В.Жордифолиа Лам Мижщх) АБШ-да эениш йайылыб. Чох гцввятли лиандыр. Йарпаьы орта бюйцклцкдя, бцтюв вя йа зяиф дилимли, цчпянжялидир. Алт сятщи аз мигдарда жод тцкжцклярля юртцлцдцр. Эиляси кичик, йумру вя гара рянэдядир. Турш вя бцзцшдцрцжц тама маликдир. Филлоксера вя эюбяляк хястяликляриня давамлыдыр. Тябии щибридляри чохдур. Бу нювдян щибридляшмя йолу иля филлоксерайа гаршы давамлы жалагалты алмаг цчцн истифадя едилир.

Витис Линтеоми (В.Линжеумил Бужкл) лиан биткисидир. Шимали Американын жянубунда чай сащилляри вя палыд мешяляриндя битир.

Йарпаьы ири, эирдя, 3-5 пянжялидир. Дярин дилимлидир. Алт сятщдя аз мигдарда гонур тцкжцкляр вар. Салхымы иридир. Эиляси орта бюйцклцкдя, ири, йасты, гара рянэдядир. Кяскин фярглянян спесифик тамы вардыр.

Ящянэли торпагларда ямяля эялмир. Филлоксера вя эюбяляк хястяликляриня давамлылыьы йцксяк дейилдир. Зейбелин бир чох сортлары В.Рупестрис, В.Линчекумии вя В.Винифера нювляринин щибридляшмяси нятижясиндя ямяля эялмишдир (Зейбел № 1, 20, 1000, 4896 вя с.).

Витис Лонкии (Солонис) (В.Лонэил Принже – В.Солонис Щорт) эювдяли тянякдир. Йарпаьы бцтюв вя эирдядир. Салхымы кичикдир. Эиляси кичик, йумру вя гарадыр. Филлоксерайа давамлыдыр.

Витис Ротундифолиа (В.Ротундифолла Мижщх) чох гцввятли лиандыр. Бир чох биткиляри 0,25 щектар сащяни ящатя едир. Мексика кюрфязи вя Атлантик океаны сащилляриндя битир. Йарпаьы орта ириликдя, бцтюв вя щамардыр. Салхымы кичикдир. Цзяриндя бир нечя эиля олур. Эиляси орта бюйцклцкдя, йумру, гара, бязян йашыл рянэдядир. Габыьы галындыр. Лят щиссядян чятинликля айрылыр. Зяиф мускат ятирлидир.

В. Ротундуфолиа тропик вя рцтубятли субтропик иглим биткисидир. Исти вя гуру исти иглим шяраитиндя пис инкишаф едир. Эиляляри ейни вахтда йетишмир. Одур ки, салхымлар дейил, эиляляр йыьылыр. Кюк вя йарпаглары филлоксерайа давамлыдыр. Эюбяляк хястяликляри иля сирайятлянмир. Башга нювляриля щибридляшмя заманы тянякляри мящсул вермир.

Юз вятяниндя, тягрибян 200 ил бундан яввял, эилясиндян тязя щалда йемяк вя спиртсиз мящсуллар щазырламаг цчцн истифадя едилмишдир. Ян йахшы сортлары Иден, Флоуерс, Скаппернонг, Томас вя башгаларыдыр.

1.5. Азярбайжанда бежярилян цзцм сортларынын тяснифаты
Цзцм сортларынын йетишдирилмяси вя юйрянилмяси иля мяшьул олан елмя ампелографийа дейилир. Дцнйада 2 миня гядяр цзцм сортлары йетишдирилир. Азярбайжанда ися 250-дян чох цзцм сортунун бежярилдийи мялумдур. Щяр районун юзцнцн йерли сортлары вардыр. Йерли цзцм сортлары узун мцддят йабаны цзцм сортларынын халг тяряфиндян сечилиб йетишдирилмяси йолу иля ялдя едилмишдир. Бир чох цзцм сортлары ися Азярбайжана гоншу республикалардан, бязиляри ися щяля кечян ясрдя Гярби Авропадан, диэярляри ися сон иллярдя Орта Асийа республикаларындан, Шимали Гафгаздан, Болгарыстандан, Румынийадан вя Мажарыстандан эятирилмишдир.

Сцфря цзцмц сортлары ири эиляли, хош эюрцнцшлц вя йахшы ширяли дада малик олурлар. Бу сортларда шякярин мигдары 15-20% олмагла, тумлары нисбятян аз вя хырда, габыьы сых вя галын, сахланылмаьа вя дашынылмаьа давамлы олурлар. Бу цзцм сортларынын салхымы сейряк эиляли олмалыдыр. Сейряк салхымлылар аз зядяляндийиндян дашынма вя сахланмайа нисбятян давамлыдырлар. Сцфря цчцн олан цзцмцн ян чох йайылмыш сортларындан Аь шаны, Гара шаны, Шабаш, Аь Тябриз, Чауш, Аь шасла, Гарабурну, Мярянди, Нимрянэ, Аьадайы, Ришбаба, Пiшраз, Аь Хялили, Салйан цзцмц, Яфянди цзцмц, Щцсейни (эялин бармаьы), Изабелла, Кечиямжяйи, Гызыл цзцм вя с. сортлары эюстярмяк олар. Бу цзцм сортларынын бязиляриндян, щям дя шярабчылыгда эениш мигйасда истифадя едилир.

Шярабчылыг сортларындан мцхтялиф шярабларын вя конйак истещсалы цчцн истифадя олунур. Сцфря цзцмляриндян фяргли олараг цзцмцн шярабчылыг сортлары шякярлилийинин чох олмасы иля фярглянир. Бу група аид олан сортлардан аь, чящрайы, гара вя Щамбург мускатларыны, Токай, Эилйар, Мядряся (гара ширя), Байанширя (аь ширя), Щямяшяря, Хиндогны, Мяляйи, Арнагырна, Ширваншащи, Агалдяря мисал эюстяриля биляр. Ади шяраблардан фяргли олараг, «Шампан» шярабларынын щазырланмасында йцксяк кейфиййятли цзцм сортларындан Рислинг, Ркасители, Шардоне, Пинофран цзцм сортларындан истифадя едилир. Сцфря шяраблары цчцн азшякярли (туршулуьу бир аз чох) сортлардан Каберне, Саперави, Алиготе, Фетйаска, Траминер, Тербаш, Соликаури, Фцрминт, Шардоне, Гара Симлйан, Силванер, Тавквери, Опорто, Кардинал вя с. сортлар истифадя олунур.

Гурутмаг цчцн олан цзцм сортлары чох шякярли вя аз туршулулуьу иля фярглянирляр. Бунларын ятли щиссяси сых, назикгабыглы олур. Гурутмаг мягсядиля тохумлу вя тохумсуз цзцм­лярдян истифадя олунур. Цзцмцн Орта Асийа сортлары гурутмаг цчцн даща ялверишли сайылыр. Бу сортлардан тумсуз аь вя гара кишмиш, Вассарга, Каттакурган вя с. эюстяриля биляр. Азярбайжанын районларында, о жцмлядян Абшеронда, Нахчыванда, Шамахыда бир нечя кишмиш сортлары бежярилир. Тясяррцфатларда аь кишмиш, гара кишмиш, мярмяри кишмиш, чящрайы кишмиш цзцмляри бежярилир.

Беляликля, артыг йухарыдакы мялуматлардан беля нятижяйя эялмяк олар ки, Азярбайжанда бежярилян бцтцн цзцм сортларыны 3 ясас група бюлмяк олар:


  1. сцфря цзцмц сортлары.

  2. техники (шярабчылыг) цзцм сортлары.

  3. гурутмаг цчцн цзцм сортлары.

Ашаьыда щяр бир група аид олан ясас цзцм сортларынын сяжиййяси верилир. Монографийада цзцм сортларынын ботаники вя ампелографик хассяляри дейил, онларын тясяррцфат ящямиййяти изащ едилир.
1.5.1. Сцфря цзцмц сортларынын сяжиййяси
Азярбайжанда 250-йя гядяр цзцм сорту йетишир, бунлардан 60-а гядяри тясяррцфатларда ири сащялярдя бежярилир. Азярбайжанда даща чох сцфря вя техники цзцм сортлары бежярилир.

Цзцмцн сцфря сортлары йетишмя мцддятиня эюря чох тезйетишян, тезйетишян, орта тез вя орта йетишян, орта эеж вя эежйетишян груплара бюлцнцр. Чох тезйетишян цзцм сортлары – Мумлу мускат, Кящряба мускат, Аь Хялили, Аь Чилйаги, Гара Чилйаги, Аь йай цзцмц, Чящрайы йай цзцмц, Гара йай цзцмц вя с. Тезйетишян цзцм сортлары – Яскяри, Кардинал, Гырмызы кишмиш, Гара кишмиш, Гырмызы Кокур, Мажар мускаты, Тезйетишян ВИР, Чауш, Аь Шасла, Чящрайы Шасла вя с. Орта тез вя тезйетишян цзцм сортлары – Аь овал кишмиш, Кишмиш ВИР, Мярмяри кишмиш, Чящрайы кишмиш, Щамбург мускаты, Аь Щцсейни, Гара чауш, Аь шаны, Гара шаны, Бянювшяйи шасла вя с. Орта эежйетишян цзцм сортлары - Эянжя сцфря цзцмц (Тябризи), Салйан цзцмц, Кечиямжяйи, Катта Курган, Александрийа мускаты, Нимрянэ, Султани вя с. Эежйетишян цзцм сортлары – Аьадайы, Гарабурну, Шамахы мяряндиси, Риш баба, Аь тайфи, Чящрайы тайфи, Ташлы, Изобелла, Шабаш вя с.

Азярбайжанда сцфря цзцм сортларындан ян чох Аь шаны, Гара шаны, Тябризи, Аьадайы, Риш баба, Эянжя сцфря цзцмц, Пишраз, Щамбург мускаты, Салйан цзцмц, Яфянди цзцмц, Аь Хялили, Кардинал, Аь шасла, Аь Щцсейни, Мярянди, Гарабурну вя с. бежярилир. Республикада сцфря цзцмц истещсалынын артырылмасы иля йанашы онун сахланылмасына вя кейфиййятинин горунмасына да жидди фикир верилир. Ян чох йайылмыш сцфря цзцмц сортларынын технолоъи сяжиййясини веряк.

Аьадайы. Гядим дюврлярдян Дярбянд шящяри ятрафында эениш йайылмыш вя эюрунур ки, орадан да Азярбайжанын районларына кечмиш сцфря цзцмцдцр. Бу сябябдян дя Даьыстанла щямсярщяд олан Хаçмаз вя Гусар районларында бу сорта даща чох раст эялинир. Бу сортун ящямиййяти эиляляринин вя салхымларынын чох ири олмасындадыр. 20-25 см вя даща узун гол-будаглы салхымлары олур. Аь рянэли ири эиляляри эюзя чох хош эюрцнцр. Мящсулдарлыьы йцксякдир. Эиляляринин габыьы галын, яти нисбятян бярк вя кобуддур. Ширинлийи орта, туршулуьу кифайят дяряжядядир. Цмумиййятля, сцфря цчцн ишлядилир, консерв сянайесиндя бундан компот щазырланыр. Ири аь эиляляри компот банкаларында чох гяшянэ эюрцнцр.

Даьыстанын орта эежйетишян сцфря цзцмц сортудур. Тумуржугларынын эюрцнмясиндян там йетишмясиня гядяр 138-140 эцн кечир. Бу дюврдя фяал температурун жями 29550Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы 100-130 сентнер щектардыр. Милдиума гаршы зяиф давамлы, оидиума гаршы ортадавамлы, боз чцрцмяйя гаршы йахшы давамлыдыр.

Тябризи сортундан фяргли олараг Аьадайы сортуну асма цсулу иля дейил, башга цсулларла сахланмасы мяслящятдир. Сойудулан анбарларда гыша сахланмаьа вя узаг мясафяляря эюндярилмяйя давамлыдыр.

Аь Щцсейни – Шащ цзцм. Йцксяк кейфиййятли орта мцд­дятдя йетишян сцфря цзцмц сортудур. Орта Асийа республикаларында районлашдырылмышдыр. Йарпаглары орта ириликдя, даиряви, бешдилимлидир. Салхымы ири конусвари, ганадлы вя сейрякдир. Эиляляри ири, узунсов, сарымтыл-йашыл, сарымтыл-чящрайыдыр. Габыьы назик зяиф мум тябягяси иля юртцлцдцр. Ятлийи ширяли, азажыг хырчылдайандыр. Чичяклямясиндян там йетишмясиня гядяр 126-138 эцн кечир. Бу дюврдя фяал температурун жями 29000Ж-дир. Коллары чохбудаглыдыр. Мящсулдарлыьы щектардан 80-100 сентнердир. Сорт оидиумла кяскин хястялянир вя шахтайа аздавамлыдыр.

Аь Хялили – Йай цзцмц, Аь нювряст. Чох тезйетишян сцфря цзцмц сортудур. Шярг сортлары групуна аиддир. Иран мяншяли сортдур. Йарпаглары орта ириликдя, бешдилимлидир. Салхымлары орта ириликдя, будаглы, сейряк вя азажыг сыхдыр. Эиляляри ири, ужу шиш, узунсовдур. Рянэи сарымтыл-йашыл, там йетишдикдя ися сарымтыл-кящряба рянэиндядир. Габыьы назикдир. Ятлийи сулу вя хырчылдайандыр. Чичяклянмясиндян там йетишмясиня гядяр Эянжядя 121 эцн кечир. Бу дюврдя фяал температурун жями 24300Ж-дир. Коллары чохбудаглыдыр вя щяр ил 60-70% артыр. Мящсулдарлыьы 120-160 сентнер щектардыр. Бу сорт чох аз щалларда милдиум вя оидиумла хястялянир.

Аь шаны. Йерли сортдур. Ясасян Абшерон йарымадасында бежярилир. Сийязян, Дявячи, Шамахы, сон заманлар ися Жялилабад, Губа вя Хачмаз районларында бежярилир. Чох мящсулдар, шякярля зянэин, дадлы цзцмдцр.

Абшерон шяраитиндя Аь шаны чох ширин, туршулуьу ися аз олдуьу щалда, нисбятян сярин иглимли районларда онун ширинлийи бир гядяр аз, лакин туршулуьу нормал олур. Одур ки, беля цзцм йемяк цчцн даща да хош тамлыдыр.

Аь шаны цзцмцнцн мцалижяви ящямиййяти вардыр. Абшеронун, хцсусиля сащил бойунда йерляшян торпаглары йод, бром кими микроелементлярля зянэиндир. Эюрцнцр, беля микроелементлярля зянэин торпагларда йетишдирилмиш цзцмцн тяркибиня щямин елементлярин тясири олур. Аь шаны цзцмцнцн салхымларынын узунлуьу 20-25 см, чякиси ися 500-600 грама гядяр олур.

Чичяклянмясиндян там йетишмясиня гядяр 145-150 эцн кечир. Фяал температур бу дюврдя 26000Ж-дир. Мящсулдарлыьы щяр щектардан 50-90 сентнер, суварылдыгда 200 кг-дан чох олур. Гураглыьа давамлыдыр. Милдиум иля чох аз щалларда хястялянир, оидиума гаршы мцгавимятсиздир. Абшерон шяраитиндя шякярлилийи 20-28%-я чатыр. Turşuluğu 4-6 qr/l-dir.



Аь шасла тезйетишян сцфря цзцмц сортудур. Бцтцн Авропа юлкяляриндя йайылмышдыр. Йарпаглары орта ириликдя, даиряви, бешдилимлидир. Салхымы орта ириликдя, конусвари фор­мада, бязян будаглы, сыхэиляли, бязян сейрякэилялидир. Эиляляри орта ириликдя, овал, йашылымтыл-аь, эцняшя бахан тяряфи гызылы рянэдядир. Габыьы назикдир, эиляси зяриф, бязян хырчылдайандыр. Йетишмя мцддяти 26000Ж фяал температур жяминдя 129 эцндцр. Мящсулдарлыьы щектардан 100 сентнердир. Эюбяляк хястялийиня тутулур.

Аь тайфы – эежйетишян сцфря цзцмц сортудур. Шярг групу сортларына аиддир. Йарпаглары орта ириликдя, даиряви, беш­дилимлидир. Салхымы ири, конусвари, бязян будаглы вя сейрякдир. Эиляляри ири, кцт овал, ачыг йашылымтыл вя сых мум тябягяси иля юртцлцдцр. Габыьы бярк, ятлийи хырчылдайан вя сулудур. Йетишмя мцддяти 32000Ж орта фяал температурда 160 эцндцр. Мящсулдарлыьы щектардан 110-130 сентнердир. Дашынмаьа давамлыдыр. Тязя щалда истифадя едилир вя гурудулур.

Чайш – тезйетишян сцфря цзцм сортудур. Гара дяниз щювзясинин сортлары групуна аиддир. Йарпаглары ири, даиряви, бешдилимли, алт щиссяси тцклцдцр. Салхымлары орта вя ири, силиндрвари конусшякилли, будаглы, мцхтялиф сыхлыглыдыр. Эиляляри ири, овал, сары чаларлы йашылымтыл-аьдыр. Габыьы назикдир. Ятлийи йумшаг, аьызда ярийир, юзцнямяхсус мускат ятирлидир. Йетишмя мцддяти 27000Ж фяал температурда 124 эцндцр. Мящсулдарлыьы щектардан 100-120 сентнердир. Бу сорт формасыны дяйишмяйя мейиллидир. Мясялян, чящрайы чайш бу сортун фярди вариантыдыр.

Чящрайы тайфы – эежйетишян сцфря цзцм сортудур. Шярг сортлары групуна аиддир. Йарпаглары орта ириликдя, даряви, бешдилимли, алт щиссяси тцклцдцр. Салхымы ири, йанларында чохлу хырда салхымлары олмагла енли конусваридир. Эиляляри ири, узунсов-силиндrвари, чящрайы рянэдя, кюлэяли тяряфдя йашылымтыл-сарыдыр. Габыьы галындыр. Ятлийи ширялидир. Йетишмя мцддяти 36400Ж фяал температурда 151 эцндцр. Коллары чох сыхдыр. Мящсулдарлыьы щектардан 180-200 сентнердир. Шахтайа давамсыздыр. Дашынылмаьа вя узун мцддят сахланылмаьа давамлыдыр.

Яскяри – Иранын тумсуз орта мцддятя йетишян сцфря цзц­мц сортудур. Шярг сортлары групуна аиддир. Нахчыван МР-да районлашдырылмышдыр. Йарпаглары ири, даиряви, сыьаллы вя чылпагдыр. Салхымы орта вя ири, узунсов-конусвари, йухары щиссядя салхымы будаглыдыр. Эиляляри тумсуз, орта ириликдя, ачыг йашылдан ачыг сарыйа гядяр олур. Габыьы назик, мум тябягяси иля юртцлцдцр. Йетишмя мцддяти 2800-30000Ж фяал температурда 120-130 эцн­дцр. Ятлийи ширялидир, дады хошаэялян тяравятляндирижидир. Мящ­сулдарлыьы щектардан 50-90 сентнердир. Сойуьа давамлылыьы зяифдир. Бу сорт милдиум вя оидиумла даща чох зядялянир. Ясасян гурутмаг цчцн истифадя олунур вя тязя щалда истещлак едилир.

Искяндяриййя мускаты – орта эежйетишян сцфря цзцмц сортудур. Вятяни Ярябистан йарымадасыдыр. Шярг сортлары групуна аиддир. Йарпаглары бешдилимли, даиряви, йарпаьын алтында зяиф лякяляр вар. Салхымы орта ириликдя, конусвари, бязян будаглы, эиляляри гисмян сейрякдир. Эиляляри ири вя орта ири, рянэи сарымтыл чаларлы ачыг йашыл, ятлийи бярк ширяли кяскин мускат ятирлидир. Крым шяраитиндя 148 эцня йетишир. Бу дюврдя фяал температурун жями 2800-29000Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы 150-180 сентнер щектардыр. Бу сорт дашынылмаьа йахшы давамлыдыр. Шахтайа давамлылыьы ашаьыдыр. Оидиума гаршы давамлылыьы зяифдир. Тязя щалда истифадя олунур вя гурудулур.

Кечиямжяйи. Ян гядим Азярбайжан сортларындандыр. Эян­жя-Газах зонасынын цзцмлцкляриндя вардыр. Салхымлары узун, сейряк эилялидир. Эиляляри, адындан мялум олдуьу кими, кечи ямжяйиня охшайыр. Мейвясинин рянэи бянювшяйи-ала, чящрайы-ала олур. Эилялярин габыьы галын, ятли щиссяси бярк, ширяси аз, дады ширин мейхошдур. Дашынылмаьа вя сахланылмаьа давамлыдыр.

Гарабурну – эежйетишян сцфря цзцмц сортудур. Вятяни Кичик Асийадыр. Шярг групу цзцм сортларына аиддир. Бу сцфря цзцмц Болгарыстандан эятирилмиш вя Эянжя-Газах зонасында хейли артырылмышдыр. Салхымлары ири, узун, эиляляри дя узунсов йумуртавари шякилли олур. Йарпаглары даиряви, бешдилимли, гисмян бцрцшцк вя алт щиссяси чылпагдыр. Салхымы ири, конусвари, чох вахт будаглы, орта сыхлыгда вя сейрякдир. Эиляляри ири, узунсов-овал, бязян узунуна йумуртавари, ачыг йашылы рянэдя, там йетишдикдя гызылы-сары, бязян йанмыш гящвяйи олур. Габыьы орта сыхлыгда, галын, ятлийи бярк сулудур. Йетишмя мцддяти 150-160 эцндцр. Бу дюврдя фяал температурун жями 3100-34000Ж олмалыдыр. Шахтайа давамлылыьы ашаьыдыр. Мящсулдарлыьы 75-170 сентнер щектардыр. Бу сорт милдиумла чох, оидиумла аз зядялянир. Тязя щалда истифадя едилир. Сойудулан вагонларда узаглара эюндяриля билир вя гыша галыр.

Гара Хялили – чох тезйетишян сцфря цзцмц сортудур. Тцркмянистанда йайылмышдыр. Йарпаглары ири, цч вя бешдилимлидир. Салхымы орта ириликдя, силиндвари-конусшякиллидир. Бязян салхымы будаглы вя сыхдыр. Эиляляри орта ириликдя, овалвари, тцнд гырмызы рянэдя олуб, мум тябягяси иля сых юртцлмцшдцр. Габыьы назикдир. Ятлийи ширяли, хырчылдайандыр. Эянжя тяжрцбя стансийасында йетишмя мцддяти 111 эцндцр. Бу мцддятдя фяал температурун жями 24000Ж олмалыдыр. Колу голлу-будаглыдыр. Мящсулдарлыьы 110 сентнер щектардыр. Оидиумла зядялянир.

Гара шаны. Гядимдян Абшеронда йайылмыш йерли цзцм сортудур. Салйан, Дявячи районларынын дянизкянары щиссясиндя дя хейли йайылмышдыр. Сон заманлар Хачмаз, Жялилабад, Губа ятрафында вя башга районларда да артырылмагдадыр. Салхымлары узун, тяхминян силиндршякилли, сачаглы, сейряк эилялидир. Гара шанынын эиляляри ортабойлу вя бязян дя ири олур. Эиляляр ачыг гара, эцн дяйянляри ися тцнд гара вя шявя кими парлаг олур, дады ширин вя хошдур. Азжа да туршмязялийи щисс олунур. Сойудулан анбарларда гыша сахлана биляр. Абшеронда 118-130 эцня йетишир. Фяал температур 25600Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы щектардан 70-100 сентнердир. Чох надир щалларда милдиум вя оидиумла зядялянир. Шякярлилийи 18-24%-я чатыр. Turşuluğu 4-6 qr/l-dir.

Мярянди – Азярбайжанын эежйетишян сцфря цзцмц сорту­дур. Шярг цзцм сортларына аиддир. Азярбайжанын Шамахы райо­нунда эениш йайылмышдыр. Она Шамахы мяряндиси дя дейилир. Йарпаглары ири, даиряви, сыьаллы, бешдилимли, тутгун йашыл, азажыг парылдайан, алт щиссяси чылпагдыр. Салхымлары ири, енли конусвари, бу­даглы вя эиляляри салхымда сыхдыр. Эиляляри ири, узунсов, йумуртавари-овал, ужлары ири, тцнд гырмызы вя йа тцнд чящрайы рянэдядир. Габыьы галын, бярк, мум тябягяси иля юртцлцдцр. Ятлийи сых вя ширялидир. Азярбайжанда йетишмя мцддяти 158 эцндцр. Бу дюврдя фяал температурун жями 38000Ж-дир. Мящ­сул­дарлыьы 120-150 сентнер щектардыр. Тязя щалда истифадя олу­нур. Ширинлийи вя туршулуьу нормал, хош тамлыдыр. Дашынылмаьа вя гыша сахланылмаьа йарарлыдыр. Хястяликляря давамлыдыр.

Нимрянэ – орта мцддятя йетишян сцфря цзцм сорту. Шярг цзцм сортлары групуна аиддир. Йарпаглары орта ириликдя, цч, бязян бешдилимлидир. Салхымлары ири, енли конусвари вя йа силиндрвари, орта сыхлыгдадыр. Эиляляри ири, йумуртавари, аьымтыл-сары, эцняш тяряфдя чящрайы чаларлыдыр. Габыьы сых, бярк, ятлийи бярк вя хырчылдайандыр. Йетишмя мцддяти 135-155 эцндцр. Бу дюврдя фяал температур 3200-37000Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы 90-200 сентнер щектар арасында дяйишир. Шахтайа давамлыдыр. Антракнозла зядялянир, аз щалларда оидиумла хястялянир. Дашынылмаьа вя узун мцддят сахланылмаьа давамлыдыр. Тязя щалда истифадя олунур вя мювцж щазырланыр.

Риш баба – гызыл цзцм. Эежйетишян сцфря цзцмц сортудур. Шярг цзцм сортлары групуна аиддир. Азярбайжанда гядимдян бежярилир. Йарпаглары ири, бешдилимли, надир щалларда цчэушяли, сятщи шябякяли бцрцшцк, алт щиссяси чылпагдыр. Салхымы орта ири­ликдя, конусваридир. Эиляляри ири, узунсов йумуртавари, йашылымтыл-аь олуб, тутгун чящрайы чаларлыдыр. Габыьы назик вя еластикидир. Дярбянд районунда йетишмя мцддяти 150 эцндцр. Бу дюврдя фяал температурун жями 34000Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы гыш сувармасы иля 114 сентнер щектардыр. Бу сорт милдиумла зяиф, салхым йарпагбцзяни вя оидиумла кяскин зядялянир. Дашынылмаьа давамлыдыр. Тязя щалда истифадя олунур, гыша сахланылыр. Риш баба сортундан мармелад, ъеле вя сиркяйя гоймаг цчцн истифадя едилир.

Сары эиля – Азярбайжанын тезйетишян сцфря цзцмц сортудур. Шярг сцфря цзцмц сортлары групуна аиддир. Йарпаглары орта ири, даиряви, бешдилимли, кянарлары зяифдиликли, алт щиссяси сыьаллыдыр. Салхымы орта ириликдя, енли конусвари, бязян будаглы орта сыхлыглы, эиляляри орта ири, даиряви, ачыг сары рянэлидир. Габыьы назик, бярк, зяиф мум тябягяси иля юртцлцдцр. Ятлийи сых вя ширялидир. Абшерон шяраитиндя 120-122 эцня йетишир. Бу дюврдя фяал температурун жями 26000Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы 65-70 сентнер щектардыр. Милдиу вя оидиумла аз зядялянир. Тязя щалда истифадя олунур.

Шабаш – Крымда эежйетишян сцфря-техники цзцм сортудур. Йарпаглары орта вя ири, овал формалы, гыраглары диликли, тцнд йашыл рянэдя, бешдилимли, сятщи парлаг, йахуд тутгун олур. Салхымы орта вя ири, силиндр формалы, орта сыхлыглы, эиляляри ири, овал, йашылымтыл-сары вя эцняшя тяряф йанмыш лякялидир. Габыьы галын, бярк, ятлийи сых, дады щармоникдир. Йетишмя мцддяти 115-170 эцндцр. Бу дюврдя фяал температурун жями 2900-32000Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы 100-150 сентнер щектар, бязян 250 сентнер щектардыр. Шахтайа, хястялийя вя зярярверижиляря гаршы давамсыздыр. Тязя щалда истифадя олунур, сойудужуда узун мцддятя сахланыла биляр. Консервляшдирмяк вя мадера типли тцнд шярабларын щазырланмасы цчцн йарарлыдыр.

Тябризи сорт (Эянжя сцфря сорту). Ящямиййяти етибариля Азярбайжанын ян йахшы йерли сцфря цзцмцдцр. МДБ мигйа­сында да яла сцфря цзцмляриндян бири щесаб олунур. Азярбай­жанда чох гядимдян Эянжя шящяри ятрафында йайылмышдыр. Азярбайжанын башга районларында да артырылмагдадыр. Бу сортун яла кейфиййятдя олмасы иля бярабяр, ящямиййятли бир хассяси дя вар ки, бу да онун чох узаг мясафяляря эюндярилмяйя таб эятирмясидир. Хцсуси сойудулмуш анбарларда гыш цчцн сахланылмаьа чох йарарлыдыр. Бунун сябяби эиляляринин нисбятян галын габыглы вя бярк олмасы, еляжя дя эиляляринин гыса вя мющкям саплагларла салхымда сых отурмасыдыр.

Тябризи цзцмцнцн салхымлары бойжа орта, ири вя конусшякилли олур. Эиляляринин узуну ениндян хейли артыг вя шякли йумуртавари олур. Йени йетишдикдя цзцмц сарымтыл йашыла чалыр, тянякдя чох галдыгда саралыр, эюйчяк кящряба рянэи алыр. Дады ширин, туршулуьу хоша эяляжяк дяряжядя ширяли вя йахшы тамлыдыр.

Орта мцддятдя йетишян Азярбайжанын сцфря цзцмц сортудур. Эянжядя 140 эцня йетишир. Бу мцддятдя фяал температурун жями 13900Ж олмалыдыр. Мящсулдарлыьы щектардан 100-150 сентнердир. Бу сорт милдиу ilə чох аз зядялянир, оидиума, шахта­йа вя салхым йарпагбцзяниня гаршы давамлыдыр.

Сцфря цзцмцнцн ампелографик сортлары кейфиййятиндян асылы олараг 3 тижарят групуна бюлцнцрляр. Лакин бу жцр бюлэц бир мцттяфиг республикада 3 груп, башгасында 4 груп цзря апарылыр.

Ы група йцксяк дад-там кейфиййятиня малик олан сортлар аид едилир вя бунларын пяракяндя сатыш гиймяти башга груплара аид цзцмляря нисбятян артыг олур. Ы група «Александрийа мускаты», «Щамбург мускаты», «Щцсейни», «Нимрянэ», «Аь шаны», «Гара шаны» цзцмляри аиддир. Бунларын салхымы орта сыхлыгда, эиляляри сых вя долу, хястяликляря гаршы давамлыдырлар. Бу цзцмляри 3-5 ай сахламаг мцмкцндцр.

ЫЫ група орта дад-там кейфиййятиня малик олан сцфря цзцм сортлары аид едилир. Бу група «Гара асма», «Тябризи» (Эянжя), «Шабаш», «Чауш» вя с. цзцмляр аиддир. Бунларын салхымы чох вя йа орта сыхлыгда, эиляляри долу, хястяликляря гаршы давамлыдыр. Бунлары 4 айа гядяр сахламаг олур. «Шабаш» сорту йайа гядяр галыр.

ЫЫЫ група нисбятян ашаьы дад-там кейфиййятиня малик олан, кобуд габыглы, ширинлийи нисбятян аз олан цзцм сортлары аид едилир. Бу група «Изабелла», «Аьадайы», «Шасла» вя с. цзцм сортлары аиддир. Бунлар хястялийя гаршы зяиф вя орта давамлыдырлар. 0,3-3 ай сахламаг мцмкцндцр.

Сон илляр кейфиййятли вя ясасян Ы група аид олан сцфря цзцмц сортлары даща чох бежярилир.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет