Бағдарламасы №4 Модулі «Арнайы тарихи білім»
Лекция 2. Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары
жүктеу/скачать 0.56 Mb.
|
| Лекция 2. Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары
Еуразияның шетсіз де шексіз ұлы даласын ертеден мекен етіп, мал өсіріп , күнін көріп жүрген түркі тектес көшпелі тайпалардың бірыңғай этникалық топқа жіктеліп , қазақтың халық болып қалыптасуы нәтижесінде ХҮ ғасырдың орта шенінде қазақ хандығы құрылды . Мұның өзі теңдесі жоқ оқиға болды . Ол шашырап жүрген қазақ тайпаларының ертеден аңсап армандаған бір орталыққа бірігіп , егеменді ел болу тілегін іске асырды . Соның арқасында оларға этникалық жер аумағын бүтіндеп , ежелгі қазақ жерінің алғашқы шекараларын белгілеуге мүмкіндік туды . Мемлекет ретінде қазақ халқының шаруашылығымен бірге мәдениеті де қарқындап дами түсті. Қазақ тілі мен жазба мәдениеті , ауыз әдебиеті , жыраулары , шешендері , көркем өнері , әдет-ғұрып , салт-дәстүрі , материалдық мәдениеті, халықтың ғылыми даналығы жайында сөз болады . Көшпелі өмір салтын тіршіліктің тірегі еткен дала ұрпақтарының рухани игілігінің қазақ хандығының тұсында қалай дамып , қандай қасиеттерге ие болғаны жөнінде осы жұмысымда келтіріледі . Қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының өнімді өзегі , құрамдас бөлігі , маңызды саласы . Сондықтан оны игеру , өз алдына ғылым ретінде танып , оқып үйрену қазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы. Қазақ халқының көшпелілік өркениеті мен онымен байланысты мәдениеттің тамыры өте ежелгі замандарда жатыр.Ботай археологиялық мәдениеті мен қазақтардың жылқы шаруашылығымен,жылқыға табыну,ал арий мәдениетімен жауынгерлердің беделі байланысты. Ерте көшпелілерге тән әскери демократия түркі құрылтайларына айналды және қазақ қоғамында да болды. Материалдық мәдениеттегі сабақтастық шаруашылық жүргізудің көшпелі түрінен, сондай-ақ тұрмыс,киім ыдыс-аяқ, әшекейлер, қару-жарақ және т.б ұқсастығынан көрініс табады. Этностың рухани мәдениеті-қандай да бір этносқа тән білімдер мен дүниетанымдық идеялар жүйесі. Рухани мәдениет түсінігіне діни сенімдер, салт-дәстүрлер, дәстүрлі музыкалық мәдениет, дүниетаным, мерекелер мен ойын-сауықтар кіреді Діл этностың мәдени ерекшелігінің бірі болып табылады. Діл-адамның ақыл-ой,мәдени және сезім ұстанымдарының,дүниетанымының жиынтығы Көшпелілердің ділі Ұлы даланың табиғатымен және қозғалыста болу қажеттілігімен байланысты. Далалық қатаң жағдайларда өмір сүру қазақтарды тәні және рухани жағынан төзімді етті. Сонымен қатар оларды апаттармен күресуге табиғатпен үйлесімді өмір сүруге және оны қорғауға үйретті. Қазақ халқының ділі өзгелерге ашық және араласуға бейім болды. Олар төзімді әрі қонақжай және ұшы-қиыры жоқ даланы туған өлкесінде қабылдаған. Бұл далада көшіп-қонып жүре мен және басқа ру тайпалары мен тағыда қатынастар орнату мен және қала мен ауыл болып бөлінудің жоқтығымен байланысты. Сонымен бірге қазақ халқының ашықтығы мен қонақжайлылығы бөтен мәдениетке араласып кетуге бейімділігін білдірмейді Қазақтардың рухани және өнегелік құндылықтары. Олардың діні мен салтынан және әдет-ғұрпынан тұратын мәдени дәстүрін де бекітілген. Олар әрбір қазақтың мінез-құлқын және оның отбасымен мүшелерімен өзара қатынастары және қоғамның қызметін анықтайды. Бұл құндылықтар мен дәстүрлер таңғаларлық орнықтылығын тануда.Қазақ этносының рухани-адамгершілік құндылықтары қонақжайлылық, төзімділік, жомарттық, адамдармен қарым-қатынас және т.б. сияқты ізгі қасиеттерді бейнелейді. Қазақ мәдениеті дәстүрлерге бай. Ауызша халықтық дәстүрлер, ақындар мен жыраулар шығармашылығы әрқашан үлкен тәрбиелік мүмкіндікке ие болды. Дәстүрлі қазақ мәдениеті жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу, жеке тұлғаны рухани жетілдіру мәселелерінде жоғары сабақтастықпен ерекшеленді. Бұл ұрпақтар арасындағы байланыс құралы, руханият пен адамгершілік институтының ауыртпалығын көтерген, ұлттық тәрбиенің құралы болған ауызша халық шығармашылығы Қазіргі кезде қазақ халқы мұсылмандар яғни исламды ұстанушылар. Ұлы дала мен Орталық Азияда ислам пайда болғанға дейін әртүрлі діндер-манихейлік,зароастризм,христиан,буддизм мен бақсылық өмір сүрді.Тарихи тұрғыдан қазіргі Қазақстан аумағында әртүрлі діндер әсер етті: буддизм, христиан, кейінірек ислам, бұған әр түрлі ескерткіштер, соның ішінде археологиялық олжалар куә болды. Қазақ өзін мұсылман санаған, бірақ ол тек ислам ғана емес, исламға дейінгі діндердің де рәсімдерін сақтаған. Діннің алғашқы түрі шаманизм, тәңіршілдік болды. Гипноз қабілетіне ие және түнде науқастарды түнде емдейтін бақсы баксыларды қазақтар шам (шам) аясында атаған. «Шаман» атауының өзі түріктің «шам» сөзінен шыққан. Емдеу кезінде бақсы әр түрлі идеяларды көрсетті, мысалы, қызыл темірдің үстінде жалаң аяқ тұру, сексеуілдің ыстығын шайнау және т.б. Барлық түркі этникалық топтары үшін шаманизм – діни нанымдардың ең ежелгі түрі. Бақсы тек емшінің түрі ғана емес, сонымен бірге діндар адам. Ол өз қойылымдары кезінде әр түрлі жануарлардың атауларын ата-бабасы деп санайды (тотемдер). Қазақтар ежелден әулие жиі қолданған, құдай сөзі құдай болған. Түркі тілдес халықтар ислам діні пайда болғанға дейін де Құдайды құдай деп атаған. Бұл сөз зороастризм дінінің қасиетті «Авеста» кітабында кездеседі. Құдай сөзі бақыт, байлық әкелетін айды білдіреді. Сондықтан, ай Құдай деңгейіне көтерілген. Айды қазақтар бүгінгі күнге дейін күнмен бірге қастерлейді. Бірақ қазақтың алыстағы ата-бабалары (скифтер, массагеттер) Құдайды ай емес, Күн деп санады. Ежелгі қазақтар Күнге, Шығысқа, оған табынған.Жоғарыда аталған діндерден басқа, миссионерлер алып келген несториандық христиан діні де Қазақстан аумағында таралды. Табиғаттың бос кеңістікке төзбейтіні, ал көшпенділерде идеологиялық бос орын болмағандығы белгілі. Сондықтан көшпелі далада жаңа дін – ислам діні тарала бастады, ол қазақ қоғамында үстем дін болды. Ислам дінінің таралуы сопылықтағы түрік дәстүрінің негізін қалаушы, Ясавия (сұлтания) орденін құрған, одан әр түрлі салалар дамыған Қожа Ахмет Ясауи есімімен тығыз байланысты. Ясавия қауымы түркі халықтарының, оның ішінде қазақтардың исламдануында маңызды рөл атқарды. Ясавия ілімінің тән ерекшелігі – бұл қажылар туралы ілім болған, мұнда түркілердің ежелгі дініне жақын діни практика маңызды рөл атқарды. Осылайша Ясавия ілімінде қатты зікір (жаһр) дамыды. Исламды байырғы тұрғындарға жақын әрі түсінікті еткен Қожа Ахмет Ясауи ілімінің негізі адамның әрдайым адал, жан дүниесі таза, құдіретті Құдайға – Аллаға деген сүйіспеншілігі мен адалдығы болды. Барлық ренжіген, ренжіген, қорланған сияқты. Қожа Ахмад Ясауи – түркі тілінде жазылған белгілі сопылық өлеңдер жинағының - «Диван-и Хикмат» («Даналық») авторы. Ислам дінінің таралуы мешіт салудан, медресе ашудан және кітапхана құрудан басталды. Ислам дінінің негізгі ұстанымдары: бес уақыт намазды күнделікті оқу, мешітке бару, әсіресе жұма күндері, жыл сайын қасиетті Рамазан айында ораза ұстау, өмір бойы Меккеге кем дегенде бір қажылық жасау, сонымен қатар Мұсылмандық шариғат заңдары. Ислам діні өзінің рецепттерімен кең қазақ қауымын аз қамтылғандардың жағында болуға, кедейлерге, кедейлерге, науқастарға, жалғыздар мен жетімдерге, тақуалыққа көмектесуге шақырды. Мұның бәрі шындыққа ықпал етті Қазақтардың өз еркімен және белсенді түрде ислам дінін қабылдағаны. Бірінші кезекте сопылық түрінде болған қазақ даласының исламдануы мұсылман мистицизмінің қасиетті адамдардың жергілікті бейнелерін қалыптастыруға айтарлықтай әсер еткендігін айғақтайды. Қазақтар арасында көптеген қастерлеу нысандарының ішінде ерекше орын Қожа Ахмет Ясауидің қасиетті орны болып табылады, ол «Кіші Мекке» даңқын жеңіп алған әйгілі әулиенің есімімен байланысты бүкіл қасиетті орыннан тұрады. «Түркістанда. Отырар қалашығынан алыс емес жерде, аңыз бойынша, Ахмад Ясауидің рухани тәлімгері болған Арыстан бабаның кесенесі бар. Бұл қасиетті орындар Қазақстандағы ең қастерлі болып табылады. «Қазақстанның жалпыұлттық қасиетті нысандары» кітабы үш тілде 1000 данамен жарыққа шықты. Онда 100 киелі нысан «Ерекше бағаланатын табиғи мұра ескерткіштері», «Археологиялық ескерткіштер және ортағасырлық қалалық орталықтар», «Діни және ғибадат орталықтары», «Тарихи тұлғаларға қатысты қасиетті орындар», «Саяси, тарихи оқиғаларға байланысты қасиетті орындар» болып бес топқа жіктеледі. «Қазақстанның өңірлік қасиетті нысандары» кітабы 1000 данамен екі тілде жарық көрді. Бұл еңбекті әзірлеуде ғалымдар ел өңірлеріне экспедиция жасап, жергілікті маңызы бар нысандар тарихымен жете танысқан және 500-ге жуық нысанды жинаққа енгізген. Сонымен бірге, Берік Әбдіғалиұлы ғылыми-зерттеу орталығының атауын бекітерде «Қасиетті Қазақстан» сөзіне тоқтағандарын түсіндірді. «Қазақта назардан тыс қалмаған елеулі орындарды киелі, қастерлі, қасиетті, әулиелі деген бірнеше атпен атайды. Біздің тізімге енген барлық нысанды киелі деп атауға болмайды. Мәселен, Алматы мен Астанада Қазақ елі монументі, Бәйтерек, Республика алаңы, Желтоқсан ескерткіші сынды елдің бірлігін көрсететін ескерткіштер бар. Оларды киелі деп айтуға келмейтін шығар, бірақ біз үшін маңызды құндылық болғандықтан, бұл нысандар жинаққа еніп отыр. Одан бөлек, тізімге тарихи тұлғаларға қатысты, саяси оқиғаларға қатысты орындар еніп отыр. Сондықтан, жалпы азаматтық тұрғыда, мемлекеттік мүдде тұрғысынан «Қасиет» сөзі барлығын қамтып тұр деп есептейміз», - деп түсіндірді орталық басшысы. жүктеу/скачать 0.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|