БАҒдарламасы мазмұны кіріспе

Өңірлік экспорт

Сауда саясатын тиімді жүргізу өңірді аумақтық дамытудың, халықтың тұрмысын жақсартудың маңызды бөлігі болып табылады.

Жамбыл облысы Қазақстан Республикасындағы жалпы экспорттың 0,2%-ын және импорттың 1,4%-ын құрайды. Жамбыл облысының импорты мен экспорты шамамен 51,0%-ы ТМД елдеріне келеді. Маңызды сауда серіктестері – Бразилия, Түркия, Өзбекстан. Әсіресе Қытай елімен сауда айналымы жылдам өсуде.

2011 жылы экспортқа бағытталған салалардағы өндіріс өсімі сыртқы сауда айналымының артуына ықпал еткен, бұл 2010 жылдың тиісті кезеңіне 11,0%-ға ұлғайып, 574,7 млн. АҚШ долларын құраған. Тауарлар экспорты 4,3%-ға (276,2 млн. АҚШ доллары), импорты – 18,0%-ға (298,5 млн. АҚШ доллары) артқан. Сыртқы сауда айналымының сальдосы теріс қалыптасып, 22,3 млн. АҚШ долларын құраған. Өсім гипс экспортының 1,5 есеге, қант – 6 есеге, тас көмір – 3,9 есеге, әк – 2,7 есеге, аммоний нитраты – 2,4 есеге, мазут – 1,2 есеге, барий сульфаты – 1,4 есеге ұлғаюына; картоп импортының 1,9 есеге, пияз – 1,9 есеге, бұрыш – 6,4 есеге, қант шикізаты – 1,2 есеге, алма – 1,9 есеге, жүзім – 2,7 есеге артуына байланысты қамтамасыз етілген.

Сонымен қатар, экспорттың жалпы көлемінде мына тауарлар бойынша жылдық өсім байқалады: мазут – 4,5 есеге (13,9 млн. АҚШ доллары), пияз – 2,7 есеге (2,5 млн. АҚШ доллары), минералды тыңайтқыштар – 2,5 есеге (4,0 млн. АҚШ доллары), бидай – 2,4 есеге (6,4 млн. АҚШ доллары), қож және өзге күл – 1,3 есеге (3,5 млн. АҚШ доллары), алтын – 1,5 есеге (62,5 млн. АҚШ доллары), барий сульфаты – 1,7 есеге (24,8 млн. АҚШ доллары).

2013 жылдың қаңтар-желтоқсанында облыстың сыртқы сауда айналымының өсімі байқалады және Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша 1,4 есеге артып, 600,5 млн. АҚШ долларын құраған (республика бойынша сыртқы сауданың жалпы көлемінің 0,6%-ы), оның ішінде тауарлар экспорты – 175,6 млн. АҚШ доллары (1,2 есеге), импорт – 424,9 млн. АҚШ доллары (1,4 есеге).

Экспорттың географиясы кеңейген. Облыстың негізгі сауда әріптестері ТМД елдері болып табылады, олардың үлесі жалпы сыртқы сауда айналымының 45,8%-ын, ал, алыс шет елдердікі – 54,2%-ын құрайды. Есепті кезеңде тауарларды сатып алушылар – Швейцария (жалпы экспорт көлемінің 24%-ы), Қырғызстан (19,3%), Қытай (18,7%), Түрікменстан (10,0%), Әзірбайжан (7,7%), Түркия (6%), Өзбекстан (5,5%), өзге елдер (8,8%) болған.

Сыртқы экономикалық қызмет құрылымындағы экспортталатын өнімдер шикізаттық бағытқа ие, көбінесе өңделмеген өнімдер тез арада экспортталады, өйткені бұл өнім өндірушілерге сол мезетте әрі жылдам табыс әкеледі.

Республиканың сырт жағына келесі өнеркәсіп кәсіпорындарының тауарлық өнімдері экспортталады: «Казфосфат» ЖШС-гі сары фосфорды, ортофосфорлық және полифосфорлық қышқылдарды, натрий үшполифосфатын, минералды тыңайтқыштарды – жақын және алыс шет елдерге; «Фабрика ПОШ-Тараз» ЖШС-гі ТОПСты – Италияға; «Шығыс кен басқару» ЖШС-гі барит қойыртпаларын – Түрікменстанға; «Ақтас» ЖШС-гі әк тасты – Қырғызстанға.

Облыстың сырт жағына «Мыңарал Тас Компани» ЖШС-гі (цемент), «АльБасар» ЖШС-гі (граниттен жасалған бұйымдар), «ТаразКожОбувь» ЖШС-гі (арнайы аяқ киімдер), «Айвенго» ЖШС-гі (киім өндірісі, төсек жапқыштары, арнайы киімдер), «Жасұлан Флора» ЖШС-гі (өндірістік негіздегі гүлдерді өсіру), «Тараз құбыр зауыты» ЖШС-гі (полиэтиленді құбырлар және тамшылап суғаруға арналған құбырлар), «ЫрысБақыт» ЖШС-гі (былғары және ұлттық бұйымдар) кәсіпорындарының өнімдері жөнелтіледі.

Сонымен бірге, мал жүнінің экспорты 61,5%-ға (Индустрияландыру картасы шеңберінде «Фабрика ПОШ-Тараз» ЖШС-і жаңа өндіріс ашқаннан кейін), ферросиликомарганецтің – 58,3%-ға (өнімді Кеден одағы елдеріне жөнелткеннен, өндірістің көлемі 87,2%-ға төмендегеннен кейін), алтынның – 28,7%-ға (кен құрамындағы алтын аз болғандықтан, өнім көлемі 9,6%-ға төмендеген) азайған.

Облысқа импортталған өнімнің негізгі тасымалдаушылары – Қырғызстан (импорттың жалпы көлемінің 43,7%-ы), Қытай (21,8%), Өзбекстан (5,2%), Түркия (3,9%), Тәжікстан (2,3%), басқалар (23,1%).

Жамбыл облысының 2011-2013 жылдардағы сауда балансы теріс қалыптасқан. Импорт экспорттан басым және импорт пен экспорттың айырмашылығы өсім қарқынында.

Теріс сальдоның тым жоғары өсуінің басты себебі – химия өнеркәсібінің өнімі болып табылады. Облыстағы химия өнімін негізгі өндіруші – әлемдік нарыққа 80%-дан астам дайын өнімін экспорттайтын «Қазфосфат» ЖШС-і болып табылады. Дегенмен, «Қазфосфат» ЖШС компаниясы ОКЭД-ке сәйкес өз өнімін бас кеңсенің орналасқан жері – Алматы қаласы арқылы жібереді. Металлургия саласының өнімі, оның ішінде «Тараз металлургиялық зауыты» ЖШС-і өндіретін ферросиликомарганец Кеден одағы елдеріне экспортталады, сондықтан да кедендік статистика органдарында есепке алынбайды, сондай-ақ елеулі сұранысты қамтамасыз ететін үлкен ішкі тұтыну нарығына байланысты болып отыр.

Экономикалық қарым-қатынастың маңызды факторы ретінде Қазақстан аймақтарының Кеден одағы елдерімен байланысы болып қалуда, оның негізінде түрлі салалардағы өндірістік кооперацияның дәстүрлі қалыптасқан сызбасы жатыр. Еркін сауданың нақты режимін құру қауымдастыққа қатысушы елдердің өзара тауар айналымы көлемінің өсімін қамтамасыз етті. Әлемдік экономиканың жандануы, сыртқы сұраныстың қалпына келуі және сыртқы баға конъюнктурасының тұрақтануы, сондай-ақ, Кедендік одақтың орнықтылығы Жамбыл облысында 2012 жылы өзара сауданың 130,7 млн. АҚШ доллары (Ресеймен – 123,1 млн. АҚШ доллары, Беларусь – 7,6 млн. АҚШ доллары) болуын қамтамасыз етті, оның ішінде экспорт – 41,8 млн. АҚШ доллары, импорт – 88,8 млн. АҚШ доллары.

Облыстың статистика департаментінің мәліметі бойынша 2013 жылдың қаңтар-желтоқсанында Жамбыл облысының Кеден одағы елдерімен өзара саудасы 77,0 млн. АҚШ долларын құрап, 2012 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 41,0%-ға қысқарған, тауарлардың экспорты 64,5%-ға төмендеп, 14,8 млн. АҚШ доллары, импорты – 62,1 млн. АҚШ доллары (30,1%-ға) болған.

Ресей Федерациясымен өзара сауданың жалпы көлемі 47,8%-ға азайып, 64,2 млн. АҚШ долларын құраған, экспорт – 64,5%-ға (14,8 млн. АҚШ доллары), импорт – 39,2%-ға төмендеген (49,5 млн. АҚШ доллары).

«Тараз металлургиялық зауыты» ЖШС-де пештерді жөндеуге және жаңартуға байланысты ферросиликомарганецті экспортау 83,9%-ға төмендеген. Экспорттың жалпы көлемінде гипстен жасалынған тақталар мен табақтар желісі бойынша 1,3 есеге өсім байқалып, 1,4 млн. АҚШ долларын құраған.

Импортта бөтелке тасымалдау 2012 жылғы 2,5 млн. АҚШ долларына қарағанда 3,2 млн. АҚШ долларына дейін немесе 1,2 есеге артқан, аммоний нитратының 90,5%-ға төмендеп, 0,9 млн. АҚШ долларын, тас көмір – 66,1%-ға (0,8 млн. АҚШ доллары), балалар жаялығы – 31,1%-ға (4,9 млн. АҚШ доллары) төмендеген.

Беларусь Республикасымен өзара сауданың жалпы көлемі 12,7 млн. АҚШ долларына жетіп, импорт көлемінің 1,7 есеге (12,7 млн. АҚШ доллары) ұлғаюы есебінен 1,7 есеге артқан. Алайда экспорт 57,7%-ға азайған (0,04 млн. АҚШ доллары).

2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Кедендік одақ базасында аймақтық интеграцияны тереңдетуге және «төрт бостандықты»: тауарлар, қызметтер, капитал және жұмыс күшінің еркін жүруін қамтамасыз етуге бағытталған Еуразиялық экономикалық одақ жұмыс істей бастайды. Келісім-шарт шеңберінде үш қатысушы елдер – Қазақстан, Ресей және Беларусьтің мемлекеттік органдары экономиканың нақты салаларында үйлестірілген, келісілген және бірыңғай саясатты жүргізетін болады.

- экспорттық-импорттық операциялардың аз көлемі;

- аймақтағы елдердің экспорттық-импорттық операциялары құрылымының географиясын өзгерту сонымен қатар, алыс және жақын шетелдерінің, кеден одағы мүшелерінің экономикасының құрылымы бірыңғай емес және бәсекеге қабілеттігі төмен болғандықтан экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін емес;

- экспорттық салалар жетіспейді;

- шетелге экспортталған шикізат онда қайта өңделіп, қосымша құны жоғары өнім түрінде қазақстандық нарыққа қайта түседі және отандық өнімге бәсекелестік жасайды;

- шет елдерден, Кеден одағы елдерінен толықтырылып отырған азық-түлік емес тауарлары импортына тәуелділік.

Облыстың өнеркәсіп өндірісінің үлесі республикалық көлемде 2009 жылы 1,3%-ды, 2010 жылы – 1,0%-ды, 2011 жылы – 1,2%-ды, 2012 жылы – 1,2%-ды, 2013 жылы – 1,3%-ды құрады.

Облыста минералды-шикізат ресурстарының болуы арқасында тау-кен өндіру, газ өндіру, химия, мұнай өңдеу, тамақ, металлургия өнеркәсібі, құрылыс материалдары өнеркәсібі, электр қуаты саласы дамыған.

Облыстың өндірістік әлеуетін кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазу, өңдеу өнеркәсібі, электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауаны баптау, сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау кәсіпорындары құрайды (1 кесте).

2009 жылдың қорытындысы бойынша өнеркәсіп өнімінің көлемі 115,6 млрд. теңгені (НКИ – 2008 жылғы деңгейге 69,3%-ды) (1 сурет) құрады. Өнімге деген сұраныстың баяулауынан, әлемдік бағаның төмендеуінен болған қаржылық дағдарысқа байланысты өндірістің нақты көлем индексі төмендеді, бұл кәсіпорындардың жағдай тұрақталғанға дейін өндірістерін тоқтата тұруына алып келді. 2010 жылы мемлекетік саясатты іске асыру шеңберінде облыста дағдарыстан кейінгі кезеңіндегі дамудың тұрақты негізін құруға бағытталған дағдарысқа қарсы бағдарламасын іске асыру жалғастырылған. Өнеркәсіп көлемінің өсіміне қол жеткізуге облыс кәсіпорындарымен өндіріс көлемін өсіру, химия өнеркәсібінің өніміне сыртқы сұраныстың қалпына келуі, Индустриаландыру картасына енгізілген жаңа өндірістерді қосу, сонымен қатар қазақстандық үлесті дамыту ықпал етті. Нәтижесінде 2010 жылдың басынан өнеркәсіп өнімін өндіруде оң динамика байқалады, онда өнім көлемі 119,6 млрд. теңгені құрап, 2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 10,8%-ға өскен,

Индустриалдық саясаттың тиімділігі 2011 жылы өнеркәсіп өнімінің өндірісінде байқалды (республика өңірлері арасында 1 орын). Нақты көлем индексі 127,7% құрады (ҚР-103,8%), 185,7 млрд. теңге сомасында өнімдер өндірілді.

Мемлекет Басшысымен қойылған міндеттерді сәтті іске асыру 2012 жылы өнеркәсіпті тұрақты дамытуды қамтуға мүмкіндік берді. 2011 жылмен салыстырғанда өнеркәсіпті өндіру көлемі 1,6%-ға өскен (206,8 млрд.теңге).

Әлемдік экономиканың келеңсіз беталысына қарамастан, өңірде өнеркәсіп өндірісінің оң қарқыны сақталған. 2013 жылы өнеркәсіпте өсім 7,4% -ды құрап, 233,9 млрд. теңгеге дейін артты.
2008-2013 жылдардағы өнеркәсіптің серпіні
1 сурет

Облыс өнеркәсібінде өңдеу өнеркәсібі басымды сала болып табылады, оның кәсіпорындарының үлесіне 2009 жылы өнеркәсіп өндірісінің 76,3%-ы сәйкес келеді. ЖӨӨ-ң құрылымында өңдеу өнеркәсібінің үлесі 12,3%-ды құрады. Өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар 20,8 млрд. теңгені құрады.

Облыстың өңдеу өнеркәсібі құрылымында химия өнеркәсібі, азық-түлік өнеркәсібі, металлургия саласы, машина жасау, мұнай өнімін қайта өңдеу және құрылыс материалдары өнеркәсібі басым.

Экономикалық дағдарыс өте маңызды сынақ болды және ол облыстағы өнеркәсіп саласының кәсіпорындарының жұмысына қатты әсер етті. 2009 жылы өндірілген өнім көлемі 88,2 млрд. теңгені құраған (2008 жылдың деңгейіне НКИ - 73,4%). Нақты көлем индексінің төмендеуі химия өнеркәсібіндегі (41,9%-ға), азық-түлік өндірісіндегі (23,8%-ға), өзге де металл емес өнімдер өндірудегі (19,7%-ға), машина жасаудағы (8,5%-ға), металлургиялық өнеркәсіптегі (7,8%-ға) және т.б. өндіріс көлемдерінің қысқаруынан болып отыр.

Дағдарысқа қарсы шаралардың арқасында 2010 жылы өңдеу өнеркәсібі саласында өсім химия өнімін өндіру (2009 жылдың деңгейіне 138,9%), дайын металл бұйымдары (122,7%), өзге де метал емес минералды өнімдерін (1,6 есеге), былғары және былғарыға жататын өнімдер (3,3 есеге) көлемдерін едәуір арттыру есебінен 16,5%-ды (91,1 млрд. теңге) құрады, қара металлды өндіруде өсімнің оң қарқындары байқалуда (ферроқойыртпалары – 28,2%).

2011 жылы өңдеу өнеркәсібінің өндірісінде оң қарқыны байқалуда, онда 27,4%-ға (144,5 млрд. теңге) өндіріс көлемінің өсіміне қол жеткізілді. ЖӨӨ құрылымында өңдеу өнркәсібінің үлесі 2010 жылғы 13,2%-ға қарағанда 14,3%-ды құрады (ҚР-11,4%). Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі 25,6%-ға артқан (35,8 мың АҚШ доллар/адам).

Ең үлкен өсім өңдеу өнеркәсібінің келесі салаларында байқалады: химия өнеркәсібі 1,5 есеге, мұнай өнімдері – 2,6 есеге, резеңке және пластмасса бұйымдары – 8,9 есеге, өзге де металл емес минералды өнімдер – 2,7 есеге, металлургия өнеркәсібі – 2,3 есеге, дайын металл бұйымдары – 1,8 есеге, машина жасау – 1,2 есеге, ағаш бұйымдары – 1,8 есеге, жиһаз – 1,4 есеге, жеңіл өнеркәсібі – 1,3 есеге, сусындар – 1,1 есеге өскен.

Алайда, 2012 жылы азық-түлік өнімін өндіру көлемдерінің 27,6 пайыздық тармаққа, химия өнеркәсібін - 9,1 пайыздық тармаққа, жеңіл өнеркәсібін - 11,7 пайыздық тармаққа, резеңке және пластмасса бұйымдарын - 8,5 пайыздық тармаққа, машина жасау - 7,5 пайыздық тармаққа қысқаруының салдарынан өңдеу өнеркәсібінің 1,8 пайыздық тармаққа төмендеуіне жол берілген (155,7 млрд. теңге).

2012 жылы өңдеу өнеркәсібінде еңбек өнімділігі бір қызметкерге 45,2 мың АҚШ долларын құрады және 2011 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге өскен. Еңбең өнімділігінің ең үлкен көрсеткіші металлургия саласында байқалуда - 24,9 мың АҚШ доллар/адам, бұл өткен жылмен салыстырғанда 4,5 есеге өскен, өзге де металл емес минералды өнімдерін өндіруде - 1,8 есеге (58,6 мың АҚШ доллар/адам), азық-түлік өнімдерін өндіруде және мұнай өнімдерін қайта өңдеуде - 1,5 есеге (тиісінше 55,3 мың АҚШ долларын/адам және 84,1 мың АҚШ долларын/адам), химия өнеркәсібінде - 1,2 есеге (90,6 мың АҚШ доллары/адам), машина жасау - 1,1 есеге (10,5 мың АҚШ доллары/адам).