Жалпы динамикалық морфология

Динамикалық морфологияны анықтау және оның аралас ғылымдармен байланысын (жастық және конституциональдік морфологиямен) жыныстық диморфизммен, биомеханикамен, спорттық морфологиямен т.б. Динамикалық морфологияны топтастыру. Динамикалық морфологияның және жеке бөлімдерінің негізгі міндеттері. Қозғалыс туралы анатомиялық негізгі ілім дамуының қысқаша тарихы. М.Ф.Иваницкийдің үлесі жөне динамикалық морфологияның дамуындағы оның мектебі. Адамның қалыпты жағдайлары мен қозғалыстардың анатомиялық анализдерін алғастыруы. Зерттеудің жаттығулардың немесе қозғалыстардың морфологиясы. Механика зандары позициясынан жаттығулардың немесе қозғалыстардың мінездемесі. Әрекеттегі күштері. Кеңістіктегі адам денесінің қозғалысы мен қалыпты жағдайын шарттастыратын сыртқы және ішкі күштер туралы түсінік. Адам денесінің жалпы ауырлық орталығы (ЖАО) немесе жалпы салмақ орталығы мен жеке дене бөлшектерінің ауырлық орталықтары. Дененің жалпы ауырлық орталықтарын анықтау әдістері. Адам денесінің жастық, жыныстық жеке айырмашылықтарына қарай ЖАО-ның орналасуы. Адам дене көлемінің орталығы және оның мөлшері, салмағы туралы түсінік. Тірек алаңы. Дененің тепе-тендігін сақтайтын шарттар (тізбектердің қалпьшары және олардың адам денесінің тепе-тендігіне өсер етуі. Тұрақты бұрыш. Қозғалыс аппараты элементтердің озарлығы және олардың сыртқы дем алу сақтайтын бағыттау жұмысы. Жеке жаттығуларды орындау кезінде қамтамасыз ету жүйелерінің (ішкі мүшелердің, жүрек-қан тамырларыдың) қалыптары. Дене қозғалысының немесе қалыпты жағдайдың организмге әсері.

Қол бұлшық еттердің орналасуы және олардың спецификалық ерекше дамуы. Адамның қалыптасу процесіндегі еңбек мүшесі ретіндегі қолдың маңызы.

Дене қалыптары мен тұрмыстық тәнтанулық сипаттамасы. Дене қалыптардың классификациясы. Адам денесінің жоғарғы және төменгі қалыптағы кезіндегі сыртқы күштердің әсері. Дене қалыптары: тұру, буынға тұру, тік қолмен асылу, бүгілген қолмен асылу, шалқая асылу, аяқ басымен асылу, бүгілген аяқпен асылу, қоссырыққа тірену, гимнастикалық көпір.

Жүрудің алуан түрлері: аяқты бүгіл жүгіру, спортгық жүру, қарсылықты жеңіп жүру, сөтімен жоғары жөне төмен жүру, аяқтың ұшымен жүру. Жүрудің фазалары, кезендері, дөуірі. Жай, бір жөне екі кадам. Жүру кезінде адам денесіне эсер ететін сыртқы және ішкі күштер. Жүруге дененің жалпы ауырлық орталығының орын ауыстыруы. Жүрудің әр кезеңіндегі тірек- қимыл аппаратының жұмысы.

Айналдыру қозғалысының төнтанулық сипаттамасы. Айналдыру қозғалысының жалпы сипаттамасы жөне оларды топтастыру. Сыртқы және ішкі күштердің өзара әрекетінің ерекшеліктері. Айналдыру қозғалысы кезіндегі адам денесінің инерциялық сәтін өзгерту.

Артқа шыр айналу (сальто)- еркін білік (ось) маңындағы дене қозғалысы. Артқа шыр айналу кезіндегі қимылдың кезеңі мен сатысы. Әр кезендегі жөне сатысындағы организмнің ішкі күштері мен ауырлық күшінің сипаттамалары. Дененің жалпы ауырлық орталығы және оның орын ауыстыруы. Әр қозғалыс қалыпта дене бөлшектерінің қалыптары мен қозғалыс аппаратының жұмысы. Артқа шыр айналу негізіндегі тыныс алу. Айналдыру қозғалыстарының организмге ықпалы.

8. Ішкі мүшелер

Ішкі мүшелердің жалпы сипаттамасы, олардың атқаратын қызметтері. Ішкі мүшелердің топтастырылуы. Түтікті мүшелердің қабырғаларының жалпы құрылыстары: кілегейлі, бұлшық етті, сірі және адвентициялық қабаттары. Кілегейлі қабатындағы лимфалық құрылыстары және олардың маңызы. Бұлшық етті қабаттары. Перистальтиканың механизмі. Сірі қабатының висцеральдік жене париетальдік жапырақтары. Паренхиматоздық мүшелердің құрылысы, олардың сегменттерге және бөлшектерге бөлінуі. Паренхиматоздық және түтікті мүшелердің қанмен қамтамасыз ету және жүйкелендірілуі. Ішкі мүшелердің дамуы.

Ауыз қуысы. Ауыздың кіреберіс қуысы: ауыз саңсауы, кіреберіс бөлігінің қабырғасы.

Тістер. Сүтті және тұрақты тістер, олардың құрылысы, негізгі ауыз қуысы, оның қабырғалары.

Тіл. Жүмсақ тандай. Сілекей бездері.

Жұтқыншақ оның құрылысы, орналасу жағдайы. Жұтқыншақ бөлшектерінің атқаратын қызметтері. Жұтқыншактың лимфойдық сақинасы оның бездерінің атқаратын қызметі. Жұту қызметінің механизмі. Жұтқыншақ бұлшық еттері.

Өңеш. Оның бөлшектері. Орналасу жағдайы, құрылысы.

Асқазан, пішіні, орналасу жағдайы. Асқазанның бездері, асқазан қабырғасының құрылысы.

Жіңішке ішектер, бөліктері, орналасу жағдайы, қатпарлары, бүрлері, ішек бездері. Жіңішке ішектегі заттарды соратын механизмдер.

Тоқ ішек. Оның бөліктері, орналасу жағдайы. Тоқ ішектің қабырғасының құрылысы. Ток ішектің жіңішке ішектен морфологиялық айырмашылығы. Тік ішек құрылысының ерекшеліктері.

Бауыр. Орналасуы және адам денесінің сыртқы қабатында жобалануы. Бауырдын сыртқы құрылысы: сыртқы қабаты, шеттері, бөліктері, қақпасы мен байламдары. Бауырдың ішкі құрылысы. Бауырдың қан айналымының ерекшеліктері. Бауырдың сегменттері. Бауырдың негізгі бөлшегі. Өт кабы, оның құрылысы, орналасу жағдайы мен атқаратын қызметі.

Үйқы безі, орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Бездің ішкі секреторлық бөлігі.

Ішперде. Ішперденің париетальдық және висцеральдық жапырақшалары. Құрсақ қуысы. Ішкі мүшелердің ішпердеге қатысы. Ішперденің құрылыстары: шажыркайы, байламдары, шарбылары, ішперденің атқаратын қызметінің мәні. Спортшы әйелдердің құрсақ қуысының ерекшеліктерін ескере отырып, оларға берілетін дене жаттығуларын дұрыс мөлшерлеу.

Тыныс алу жүйесі.Тыныс алу мүшелердің жалпы сипатгамасы. Өкпе және тыныс жолдары. Мұрын қуысы. Мұрын жолдары, оның кұрылысы, атқаратын қызметінің мәні. Жұтқыншақ ауа өткізетін _; жол.

Көмекей. Оның орналасуы мен атқаратын қызметі. Көмекейдің каңқасы шеміршектер және олардың байланыстары. Көмекейдің ^: байламдары. Дауыс саңлауы. Көмекей қуыстары, кілегейлі қабықшаның құрылысындағы ерекшеліктер. Көмекейдің бұлшық еттері: көмекей саңылауын кеңейтуі, көмекей саңылауын тарылтуы және дауыс байланыстарының өзгеруі. Дауыс құрылымының механизмдері.

Кеңірдек. Оның қабырғалырының құрылысы мен орналасу жағдайы.

Бронхылар оның құрылысы мен бұтақтану сипаты. Бронхиальдік ағашы.

Өкпе. Орналасуы, пішіні, жоғарғы қабаты, шеттері, бөлімдері және атқаратын қызметі. Өкпенің қақпасы және тамыры. Өкпенің газ алмасу механизмдері. Өкпенің сегменттері. Өкпенің бөлшегі Ацинус пен альвеолдық құрылысы. Өкпенің газ алмасу механизмдері.

Плевра. Оның париетальдық және висцеральдық жапырақшалары. Өкпе жене плевра шекарасының адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы. Плевра қуысы, синустар. Көкірек қуысы. Бөлімдері, бөлімдеріндегі мүшелер.

Көкірек қуысы. Оның бөлімдері және әр бөлігінде орналасқан мүшелер.

Несеп - жыныс жүйесі. Несеп шығару мүшелері. Жалпы көрінісі. Бүйректер, олардың орналасуы, пішіні, құрылысы, атқаратын қызметі. Бүйректің қақпасы, бүйректің үлкен жөне кіші табақтары, бүйректің бекіту аппараты. Бүйректің ішкі құрылысы: қыртыс және милы заттар. Бүйретің сегментгері. Нефрон құрылысы. Бүйрек қан айналысының ерекшелігі.

Несепагар, орналасуы, қабырғаларының құрылысы, атқаратын қызметы.

Үрпі канал, құрылысы, атқаратын қызметі жөне жыныстық ерекшелігі. Несеп шығару мүшелердің адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы.

Ер адамның жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Ен (аталық ұрық безі) оның ішкі, сыртқы құрылысы. Еннің қосалқысы, шәуһат өзегі, шәуһат көпіршігі, олардың қызметі мен құрылысы, орналасу жағдайы. Бөліп шығару өзек, қуық түбі безі, шәуһат шығарғыш өзек жолы бульбоуретралық бездер, олардың орналасуы, кұрылысы жөне атқаратын қызметтері. Сыртқы ер жыныс мүшелер. Ер шаты. Несеп жыныс диафрагмасы.

Әйел адамдардың жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Аналык безі оның орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Жатыр түтіктері олардың құрылысы, орналасу жағдайы, атқаратын қызметі. Жатыр, оның қабырғасының құрылысы мен атқаратын кызметі. Жатыр қуысы. Жатыр байламдары. Овариоменстральдік кезеңі. Қынап, сыртқы жыныс мүшелері. Әйел шаты. Сүт бездері.

9. Жүрек қан тамырлар жүйесі

Тамырлар жүйесінің жалпы көрінісі. Қан өткізу жүйесінің қызметі. Тамырлардың топтастырылүы. Қан тамырлар қабырғаларының құрылысы. Артерия мен вена тамырларының айырмашылығы. Бұлшық етті және эластикалық артериялар. Мүшелердің сыртындағы және ішіндегі тамырлар.

Капиллярлар. Қан микроциркуляторлық жолдары: артериялар, капиллярлар, соңғы капиллярлар және венулалар. В.В.Купряновтың мектебі, соның әдісімен шағын айналымындағы қан ағысын зерттеу. Қан айналым шеңберлері: үлкен, кіші және жүректің. Артерия тамырлардың зандық жалпы қалыптасуы. Вена арнасының қуысы. Мүшелердің ішкі қан айналымы. Ғажап торы. Веноздық қойнаулары (синустары). Анастомоз және коллатераль қан айналымы туралы түсініктер. В.Н. Тонковтың жұмыстары және оның коллатеральдік қан айналымы туралы мектебі.

Жүрек. Пішіні, орналасу жағдайы, жоғарғы қабаты, шеттері, шекарасы. Жүректің фиброздық құрамы. Жүректің құрылысы: эндокард, миокард, эпикард, перикард. Жүрек бөліктері: жүрекшелер, қарыншалар, олардың құрылысы мен аткаратын қызметі. Оң жақ және сол жақ жүрекше-қарынша саңылаулары. Жүректің қақпақшалары, олардың құрылысы, орналасуы және атқаратын қызметі. Жүректің емізік бұлшық еттері мен сіңірлі шектері. Жүректен қанды алып шығатын тамырлар (қолқа, өкпе тамыр), жүрекке қан алып келетін тамырлар (жоғарғы жөне төменгі қуысты веналар). Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі және жүйкелендірілуі. Жүректің өткізу жүйесі және атқаратын қызметінің мәні.

Үлкен қан айналымдағы тамырлар. Қолқа. Оның бөліктері мен орналасу жағдайы. Қолқаның өреу бөлімінің тарамдары. Қолқа доғасының бұтактары: иық-бас күретамыры, жалпы оң және сол жақ жалпы үйқы артериялар, олардың жолдары және қамтамасулары. Сыртқы үйкы артерия және оның негізгі тарамдары. Ішкі үйқы артерия оның орналасуы, жолы, негізгі тарамдары, қамтамасыз ету аймақтары. Үлкен ми негізіндегі қан айналымы. Бүғана асты артерия, оның орналасу жағдайы, тарамдары, қамтамасыз ету орындары. Қолдағы артериялар: қолтық асты, қар, шынтақ, шыбық, қол бас, олардың жолдары және олардың қамтамасулары. Төмендеген қолқаның бөліктері: кеуде қолқа жөне құрсақ қолқа. Қолқаның кеуде бөлігі, оның париетальді және висцеральді тарамдары. Қолқаның құрсақ бөлігі, оның париетальді жөне висцеральді тарамдары. Жалпы мықын артериялар, олардың ішкі жөне сыртқы тамырларға бөлінуі. Ішкі мықын артерияның қамтамасыз ету аймақтары. Сыртқы мықын артерияның бұтақтары, аяқты қамтамасыз етуі.

Аяқтагы артериялар: сан, тізе асты (тақым) артериялар, үлкен жіліншіктің артқы және алдыңғы артериялар, аяқ бастың артериялары.

Веналар. Жоғарғы қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Мойын мен бас вена тамырлары. Бүғана асты вена. Қолдың сыртқы және терең веналары. Төменгі қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Қақпа венасы. Терең және сыртқы аяқ веналары.

Кіші қан айналымдағы өкпе тамырлар. Өкпе діңі, өкпенің артериялары мен өкпе веналары.

Иммуногенез мүшелер мен лимфатикалық жүйе. Лимфатикалық жүйе және оның жалпы көрінісі. Лимфа капиллярлар, тамырлар, лимфа сабақ және лимфа өзегі, олардың құрылысы, ерекшеліктері және атқаратын қызметтері. Лимфаның құрамы. Шеткі, аралық және орталық лимфалар. Массаждың теориясы мен тәжірибесі үшін лимфалық жүйе бойынша білімнің маңызы.

Иммуногенез мүшелері. Айырықша безі, оның орналасуы, құрылысы, атқаратын қызметі. Қызыл сүйекті ми. Талақ, оның орналасуы. Сыртқы жөне ішкі құрылысы. Қанмен қамтамасыз етілуі және оның қызметі. Бадамша бездері, топтастырған және жеке лимфалық түйіндері, олардың орналасқан жерлері, құрылысы мен атқаратын қызметі.

Ішкі секрециялық мүшелердің жалпы көрінісі және жіктелуі, қан жөне жүйке жүйелерімен қызметгік байланысы. Гормондар олардың адам организміне әсері. Эпифиз, гипофиз, қалқан безі, қалқан маңы бездері, үйқы безінің эндокриндік бөлігі, бүйрек үсті бездері, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі. Хромаффиндік жүйе.

Жыныс бездерінің ішкі секреторлық бөлігі. Аталық безі және аналық бездерінің ішкі секрециялық маңызы. Организмнің жалпы қызметін реттеуде ішкі секрециялық бездердің мәні. Тура және кері байланыстары.

11. Жүйке жүйесі

Жүйке жүйесінің жалпы көрінісі. Организмнің өмір сүру әрекетіндегі жүйке жүйесінің аткаратын манызы. Рефлекторлық доға-рефлекстік материалдық негізі. Оның анатомиялық құрамы. Жүйке жүйесін талдау. Орталық, шеткі, соматикалық және вегетативтік (автономдық) жүйке жүйесі құрамы. Жүйке жүйесінің дамуы.

Бас ми. Мидың жалпы көрінісі. Ми бөліктері. Ми діні.

Сопақша ми. Оның ораласуы, ақ және сүр заттардың құрылыстары. Ромб тәрізді шүңқыр. Сопақша мидың негізгі ядролары, олардың жергіліктері және аткаратын қызметтері.

Артқы ми. Оның бөліктері. Ми көпірі, оның құрылысы, орналасуы, атқаратын қызметі. Ми көпірдің ядролары. Мишық, оның орналасуы, құрылысы және басқа жүйке жүйенің бөлімдерімен анатомиялық байланысы. Мишықтың ядролары және олардың қызметтік маңызы. Мидың төртінші қарыншасы.

Ортаңгы ми. Оның бөлімдері, олардың орналасуы, құрылысы, байланыстары. Ортаңғы мидың төбесі және оның қызметінің мәні. Ми сабақтардың ядролары және олардың қызметтері. Мидың суағары.

Аралық ми. Оның бөлімдері. Таламус, эпиталамус, метаталамус және гипоталамус, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметінің мәні. Мидың үшінші қарыншасы және оның қатынастары. Ми діні мен жүлынның ретикулярлы формациясы туралы түсінік. Оның кызметтік мәні.

Шеткі ми. Үлкен мидың жарты шарлары, олардың кабығы. Мидың иіс сезу бөлігі. Жарты шарлардың сыртқы беттерінің көрінісі: бөлімдері, салалары, катпарлары. Жарты шарлардың сүр және ақ заттары. Жарты шарлардың қыртысы және құрылысы. Ми қыртысындағы анализаторлардың қыртыстық шеттердің жинақты орындары және олардың қызметтік мәні. Ми негізінің базальдік ядролары, олардың орналасуы және қызметтік мәні. Мидың бүйір қарыншалары, олардың қатынасулары. Қарыншалардың тамырлы өрімдері. Жұлын ми сүйықтығы. Сүйелді дене.

Ми қабықтары: қатты, торлы, тамырлы. Бас мидың қатты қабы. Мидың қатты қабының тамырлары. Торасты кеңістіктер, цистерналары. Жүлын-ми сүйықтықтың айналмалуы. Жұлынның кабылары,олардың оналасу ерекшеліктері.

Орта жүйке жүйесінің өткізгіш жолдары және олардың рефлекторлық доға құрауына қатынасуы. Өткізгіш жолдардың топтастырылуы. Ассоциативтік, комиссуральдік және жобалық жолдары. Қысқа және ұзын жобалық өткізгіш жолдары. Өрлеу жолдары: латеральды жұлынталамус жолы, жіңішке және сыңарлы бұталары, артқы және алдыңғы жолдары. Төмендеген жолдары: латеральды және алдыңғы қыртыс-жүлын (пирамидалық) жолдары. Нейрондық құрамы, ядролардың жинақтығы (нейрондардың денелері) және олардың қызметтік маңызы. Экстрапирамидалық жүйе. Қызыл ядро- жүлын ми жолы, оның нейрондық құрамы, ядролардың жинақтығы және қызметтің маңызы.

Шеткі жүйке жүйесі. Бас мидың тармақтары (қиян жүйкелері). Бас сүйек жүйкелерінің сипаттамасы. Жүлын мен бас сүйек жүйкелерінің үқсастықтары мен айырмашылықтары. Сезім мүшелерінің дамуындағы ерекше сезімталдығы қиян жүйкелерінің иіс сезу (1), көз көру (11) және кіреберіс - қүрыш (VI11) ерекшелік құрылыстары. Қозғалтқыш бас сүйек қиян жүйкелердің: көз қимыл (111), блок төрізді (1 V), әкеткіш (VI), бет (VII), қосымша (XI) және тіласты (XII) құрылыстардың ерекшеліктері. Ядролардың орналасуы, мидың негізінен, бас сүйек қысымынан шығу орындары және жүйкелендіру орындары жөне жүйкелендіру орындары. Аралас қиян жүйкелер: үшкіл (V), тіл жүтқыншақ (IX), кезбе (X), олардың сипаттамасы, ядролары, жүйкелендіру орындары. Ill, V, V11,1X,X киян жүйкелердің вегетативтік жеке жүйесімен байланыстары. Қиян жүйкелердің бас және мойын жоғарғы қабатына жобалануы.

Жүлынның жүйкелері. Олардың қүрылуы, орналасу жағдайы, жүйке талшықтары мен тармақтарының құрамы. Жұлын жүйкелерінің артқы тармақтары, олардың жолдары және жүйкелендіретін орындары. Жұлын жүйкелерінің алдыңғы тармақтары. Жүйке өрімдері.

Мойынның жүйке өрімі, құрылуы, орналасу жағдайы, негізгі тармақтары мен жүйкелендіру аймақтары. Адам денесінің жоғарғы қабатындағы мойын өрімдері тармақтарының жобалануы.

Иық жуйке өрімі. Оның құрылуы, бөліктері мен орналасу жағдайы. Бұғана үстіңгі бөліктің тармақтары жөне олардың жүйкелендіру аймақтары. Бұғана асты бөліктің тармақтары: қолтық асты, ортаңғы, шыбық , шынтақ, тері- бұлшық ет жүйкелері, олардың жолдары және жүйкелендіру аймақтары. Қолдың бұлшық ет жеке топтарының жөне аймақтарының жүйкелері. Қол жүйкелерінің адам денесінң жоғарғы қабатына жобалануы.

Кеудедегі жүлын жуйкелерінің алдыңғы тармақтары (қабырғааралық жүйкелері) олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары.

Белдің жүйке өрімі. Оның кұрылуы, орналасу жағадайы, негізгі тармақтары (мықын-құрсақ асты, мықын-шат, сан-жыныс, сан, жапқыш, санның сыртқы терлік жүйкесі), олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары.

Сегізкөз жүйке өрімі. Оның құрылуы, орналасу жағдайы, тармақтары (бөксе, жыныстық, санның артқы терілік, отырғыш), олардың жолдары және жүйкелендіру аймақтары. Отырғыш жүйкенің бұтақтары: үлкен жіліншіктеренді, кіші жіліншік және жалпы беттегі, олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары. Құймышақ жүйке өрімі. Аяқ бұлшық ет жеке топтарының және тері аймақтарының жүйкелендірілуі. Аяқ жүйкелерінің адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы.

Рефлекторлык, доға-рецепторлар, өткізгіш жолдары, дененің жеке бөлімдерінің проприорецептивтік анализаторлар. Афферентік, орталық (қыртыс асты, қыртыс) эфференттік бөлімдері.

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігі. Симпатикалық жүйке жүйесінің орталық және жеткі бөліктері. Симпатикалық діні, оның орналасу, құрылысы, түйіндері және бөлімдері. Ішкі үйқы, жүрек және ішкі мүшелердің жүйкелері. Симпатикалық жүйке жүйенің құрсақ (сәулелі) қолқа, жамбас және тағы басқа өрімдері, жоғарғы және төменгі шажырқай түйіндері. Симпатика жүйесінің рефлекторлық доғасы.

Вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігі. Вегетативті жүйке жүйенің парасимпатикалық бөлігінін, ортаңғы-ми және сопақша ми бөліктері бас ми діні бөліктің вегетативтік ядролары және жұлындағы ядросы, олардың жинақты орындары және қызметтері. Парасимпатикалық жүйке жүйенің шеткі бөлігі. Парасимпатикалық талшықтары: көз қозғалтқыш, бет, тіл-жүтқыншақ, кезбе және жамбас жүйелер, олардың жұптасқан орны және қызметтік маңызы. Вегетативті жүйке жүйенің бейімделу - трофикалық қызметі, оның спортшыларға тиісті маңызы.

12. Сезім мүшелері

Сезім мүшелерінің көп қызметтік сипаты. Талдағыштар туралы морфологиялык білімді дамыту туралы Павлов ілімінің мөні. Талдағыштар құрылысының схемасы (сенсорлық схемасы).

Көз мүшесі. Анализаторлардың шеткі өткізгіш және қыртыс бөлімдері, олардың қызметтік бірлігі. Көз жанары және олардың қабықшалары: фиброздық (талшықты), тамыры және торлы, олардың құрылысы жөне атқаратын қызметінің мәні. Торкөз қабықшаның рецептолық аппараты. Көз алмасының камералары. Көздің мөлдір орталықтары: сулы, ылғал, әйнек дене. Көздің аккомодациялық аппараты. Көздің қосымша аппараттары: бұлшық еттер, кірпіктер, коньюктива және көз жас безі аппараты. Көз жанарының тамырлары мен жүйкесі. Көз аппаратының жолдары.

Есту мүшесі. Сыртқы құлақ. Құлақ қалқаны, сыртқы дыбыс жолы, дабыл жарғағы. Ортаңғы құлақ: дабыл қуысы, дыбыс сүйектері, дыбыс түтігі, емізік сүйектің ұялары. Ішкі қүлақ: сүйек және жарғақ иірімдері. Вестибулярлы аппарат, вестибуляр анализатордың рецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталықтары. Спортшылардың қозғалысына вестибуляр аппаратының тигізетін маңызы. Дыбыс өткізетін жөне дыбыс қабылдайтын аппараттар. Спиральді мүшелер. Дыбыс қабылдау механизмі. Естілетін аппарат жолдары: рецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс жөне қыртыс асты есту анализаторлардың орталықтары.

Иіс сезу мүшесі. Мұрын құрылыстарының тыныс алу жөне иіс бөлімдері. Иіс сезу жүйке және оның шеткі аппараты. Иіс сезу рецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс асты жөне қыртыс орталықтары.

Дәм сезу мүшесі. Тілдің шығыршықты қабықшасы, тілдің дөм сезу бүрлері, олардың орналасулары. Дәм сезу анализаторлардың рецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталығы.

Денеің жалпы сыртқы қабаты. Тері, оның құрылысы, атқаратын қызметі. Эпидермис, нағыз тері (дерма). Тері астырғы қабаты. Терінің қосымшалары: шаш, тырнақ жөне май шығару бездері. Терінің қан тамырлары. Тері рецепторлары, олардың қыртыс асты жене қыртыс орталықтары.

13. Жас шамасының морфологиясы

Жас шамасы морфологиясын анықтау. Жас шамасы морфологиясының педагогикамен, теория және дене тәрбиесімен, медицинамен, антропогенетика, экология жөне басқа ғылымдармен тығыз байланысы.

Жас шамасы морфологиясының міндеттері. Зерттеу әдістері. Материалдардың бірінші статикалық баптау. Жас шамасы морфологияны топтастыру. Онтогенездік негізгі кезендері және оның морфологиялық сипаттамасы.

Организмнің өсуі мен дамуының негізгі зандылыктары: эндогендік, кезенді біртіндеп қайталаушылық. Жас шамасын дәуірлеу. Биологиялық жас шамасы туралы түсінік. Биологиялық жас шамасының бағалық көрсеткіштері мен нормативті таблицалар. Жыныстық жағынан жетілу және оның көп қызметтік сипаттамасы. Tic жас. Сүйек жас. Дене өлшемдерінің жас өзгерістері. Жыныс пісіп жетілуі және оның морфофункциональды сипаты. Ұл мен қыздың жыныстық жағынан жетілу ерекшеліктері. Организмнің даму, өсу, акцелерация және онтогенез факторлары. Биология жастың жеке (локальды) көрсеткіштері. Тірек- қимыл аппараттың: суйек жүйенің, сүйектер байланыстардың және бұлшық ет жүйенің жас шамасы ерекшеліктері. Ішкі мүшелердің, жүрек тамырлардың және жүйке жүйенің жас шамасы ерекшеліктері. Ішкі секрециялық бездердің жас шамасы ерекшеліктері. Биологиялык жас шамасы, қозғалыстағы жас шамасы және дене құрылысы қасиеттері. Жыныс жағынан жетілу мерзімін бақылау, дене мөлшері және қозғаушы сапалардың дамуы.