Тема 2.4 Өндірістік резервтерді пайдалануды талдау

Өндірістік бағдарламаны орындау шарттары аса маңызды болып табылады. Өндірістік бағдарламада тиімді және үнемді жұмыс уақытын пайдалану және кәсіпорынға қажетті кадралармен қамтамасыз ету маңызды болады.

Жұмыс күшін қамтамасыз ету бойынша талдау келесі схема бойынша жүргізеді. Алдымен талданатын кезеңде категория бойынша персоналдың санын анықтау қажет және өндірістік жылдың көрсеткіштері және жоспарланған санымен салыстыру жүргізіледі. Содан кейін персонал құрылымы талданады, бұл жағдайда аса көп көңіл негізгі және көмекші жұмысшылар арасында қатынасы қарастырылады.

Еңбек өнімділігіне олардың жалпы санында негізгі жұмысшылардың үлестік салмағын өзгерісінің ықпалын келесі формула бойынша есептеледі:

мұндағы, У₁^ос У₀^ос - есептік және базистік кезеңде жұмысшылардың үлестік салмағы;

В₀^р – базистік кезеңде орташа жылдық өтілі.

Құрылым ретінде жалпы персонал санында жеке категориялардың үлестік салмағы ретінде түсінеді.

Еңбек ресурстарының сапалы құрамын (разряд, коэффициенті, өндірістік және есептік кезеңде саны) талдау қажет. Еңбек ресурстарының құрамы жалпы білім берумен, кәсіби-біліктілік деңгеймен, ішкі-өндірістік құрылыммен және жынысын мен жасының құрамымен сипатталады.

Кәсіби-біліктілік деңгейін талдау мамандық бойынша нақты бар санымен мен әр телім бойынша әртүрлі жұмысты орындауға қажетті разрядпен салыстыру арқылы жүргізіледі, соңдай-ақ бригада және талап етушімен де салыстырылады. Сонымен қоса, әр мамандық бойынша артықшылық немесе кемшіліктер айқындалады. Талап етілетін адам саны әртүрлі жұмыс түрінің жұмыс жасау нормасына орындауды есепке алғанда жоспарланған жұмыс уақыты қорына қатынасы ретінде анықталады.

Атқарылатын жұмыстың жұмыс күрделілігі біліктілігінің сәйкес акциясы үшін жұмыс пен жұмысшылардың орташа тарифтік разрядтары салыстырылады:

,

мұндағы, - орташа разряд;

Т_р – әр разрядтың жұмыс саны;

Т – әр жұмыс түрінің көлемі.

Осылайша сапалы құрамда өзгерістер жұмыс күшінің қозғалысы нәтижесінде болады, сондықтан талдау үрдісінде жұмыс күшінің қозғалысы көрсеткіштері оқытылады:

1. 
   амал бойынша жұмыс күшінің коэффициенті;
   

мұндағы, Р_п- қабылдау;

2. 
   жұмысты орындау бойынша жұмыс күшінің айналым коэффициенті:
   

мұндағы, Р_ув – жұмыстан шыққандар.

в) кадрлар ағымдылығының коэффициенті

г) персонал құрамының тұрақтылық коэффициенті:

Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептері анықталады. Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштердің серпіні қарстырылады.

Жұмыс уақытын пайдалану екі бағытта пайдаланылады.

а) жұмысшылар санының азайуы нәтижесінде жұмыс уақытынң азайуы анықталады;

б) жұмыс уақыты шығындары айқындалады.

Алдымен жұмыс уақыты саны есептеледі, нақты жұмысшылар саны мен бір жұмысшының жоспарланған сағаттар саны көбейтіндісі ретінде анықталады. Содан кейін алынған өлшемді жоспарлымен салыстырылады және жұмысшылар санының азайуы нәтижесінде жұмыс уақытының азайуы (жоғарлауы) анықталады.

Жұмыс уақытының қоры (ЖУҚ) жұмысшылар санына, бір жыл ішіндегі орташа алғанда бір күндегі өнделген күнге байланысты болады және жұмыс күнінің орташа ұзақтығына байланысты болады.

ЖУҚ = ЖС ^. К ^. Ұ
Ықпал ету факторларын есептеуі абсолюттік айырмалар әдісімен жүзеге асырылады:

ЖУҚ_чр = (ЖС_ф- ЖС_пл) ·Д_пл·П_пл (жұмысшылар саны)

ЖУҚ_д = ( К_ф- К_пл) ·ЖС_ф·Ұ_пл (жұмыс күндерінің саны)

ЖУҚ_п = (П_ф- П_пл) ·ЧР_ф·Д_ф (жұмыс күнінің ұзақтығы)

Жалпы күндік және смена ішілік жұмыс уақытының шығындарын себептерін анықтау үшін жұмыс уақытының жоспарлы балансы және нақты мәліметтер салыстырылады.

Бұл жоғалтулар (шығындар) әртүрлі объективтік және субъективтік себептерге байланысты болады: әкімшілік рұқсатымен қосымша демалысы, еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтуға байланысты жұмысшылардың ауырып қалуы, жұмысқа келмеуі, құрал-жабдықтың істемеуіне, шикізаттың, материалдың, энергияның, жанармайдың және т.б. болмай қалуына байланысты өндірістік тұрып қалу.

Жұмыс уақытының жалпы шығындары (ЖШ) өнімді шығару бойынша жоспарлы тапсырманы орындауға алынған уақыт деңгейінде барлық жұмысшылардың нақты атқарған жұмыс уақытынан (мерзімнен тыс сағаттарсыз) нақты жұмысшылар санын азайтамыз:

мұндағы, Ч₁ Ч₀ - нақты, тәжірибелік, өнделген сағаттар, сағаттарда;

Ч^с - мерзімнен тыс сағаттар;

Т₀ Т₁ – нақты және жоспарлы жұмысшылар саны;

Немесе жұмыс уақыты шығындарының көбейтіндісі ретінде анықталады, нақты адамдар санына бір жұмыс күніне жіберілген және мерзімнен тыс сағаттар мөлшеріне қосу арқылы алынады.

ЖШ = (С₁^р – С₀^р)·Т₁+ ( - Ч^с)

Жұмыс уақытының жалпы күндік шығындары (ЖШ_д) қарастырылады:

ЖШ_д = (К₁- (К₀: Т₀) ·Т₁) – күнде,

Жш_д^ч = ((К₁- (К₀: Т₀) ·Т₁)·Ч^см - сағаттарда,

мұндағы, К₁К₀ – өнделген нақты және жоспарлы барлығы адам-күн;

С^см - жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағат

Немесе

ЖШ_д^ч = (К₁^р -К₀^р) ·Т₁·Ч^см - сағаттарда,

мұндағы, К₁^рК₀^р - жоспар және факт бойынша 1 жұмыс күндерінің саны;

Жұмыс уақытының смена ішілік шығындары (ОЧ_в) 2 әдіс арқылы қарастырылады:

а) жалпы жұмыс уақыты тарапынан алғанда, сағаттармен есептелгенде жалпы шығындарды азайтқанда;

б) жұмыс күнінің орташа ұзақтығының өзгерісі ретінде, нақты түрде бір күн ішінде өнделетін күндер санына көбейту және нақты жұмысшылар санына, яғни бір нақты өнделген жұмыс күнінің орташа ұзақтығы және жұмысшылар санына + мерзімнен тыс сағаттарға көбейту жолымен есептеледі.

Жұмыс уақытының шығындарын анықтағаннан кейін жұмыс уақытының өндірістік емес жұмыс уақыты анықталады. Оларға қираған бұйымдарды жасау нәтижесінде пайда болған жұмыс уақытының шығындары, технологиялық үрдістен ауытқуға байланысты олардың жөндеуі және уақыты шығындары жатқызылады.

Талдау кезінде жұмыс уақытының шығындарының себептерін сұрыптау керек, яғни шығындардың пайда болуына әкелген шығындардың қайсысы кәсіпорынға байланысты (босату, құрал-жабдықтың тұрақтап қалуы), ал қайсысы оның қызметіне байланыссыз (ауырып қалу. оқу).

Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау

Еңбек ресурстарының пайдалану тиімділігі еңбек өнімділгі көрсеткіштерімен сипатталады. Еңбек өнімділігі оның нәтижелілігі және адамның белгілі өнім көлемінің жұмыс уақыты бірлігінде өндіру қабілеттілігі ретінде түсіндіріледі.

Еңбек өнімділігіне талдау жүргізгенде жалпылау жеке және көмекші көрсеткіштері пайдаланылады.

Жалпылау көрсеткіштеріне бір жұмысшымен жасалатын орташа жылдық және орташа сағаттық өнім өндірілімі, сонымен қоса бір жұмысшыға құн көрінісіндегі өнімнің орташа жылдық өндірілімі.

Жеке көрсеткіштер – дегеніміз белгілі бір өнім бірлігін өндіруге кеткен уақыт шығындары (өнімнің еңбек сыйымдылығы) және құн көрінісіндегі белгілі бір өнімнің 1 күн ішіндегі немес 1 сағат ішіндегі шығарылымы.

Көмекші көрсеткіштер дегеніміз белгілі бір жұмыс түрінің бірлігін орындауға уақыт шығындарымен сипатталады және жұмысты орындау көлемінің уақыт бірлігімен сипатталады.

Оның көлемі тек қана жұмысшылар өндіріліміне ғана байланысты болады, алайда жұмысшылардың ППП жалпы санынан үлестік салмағы, сонымен қоса, олармен атқарылған күндер саны және жұмыс күнінің ұзақтығы.

Орташа жылдық өндірілімді келесідей модельде көрсетуге болады:

ЖӨ_ппп УД· Ү· П· ЧВ

Факторлар мәліметтерінің ықпалын есептеу шынжырлы қою немесе абсолюттік айырмалар жолымен жасалады.

ППП жалпы тізімдегі жұмысшылардың үлестік салмағы ықпал етеді:

Бір жұмысшымен жыл ішіндегі атқарған күндер саны:

Жұмыс күнінің ұзақтығы:

Жұмысшылардың орташа сағаттық өндірілімі:

Содан кейін абсолюттік айырмалар әдісі арқылы келесі формула бойынша бір жұмысшының орташа жылдық өндірілімін талдау жүргізіледі:

ЖӨ^р = Ү·П·ЧВ

ЖӨ₁^р = Ү· П_пл·ЧВ_пл

ЖӨ₂^р = Ү_ф·П·ЧВ_пл

ЖӨ₃^р= Ү_ф· П_ф·ЧВ

Аса зор көңіл жұмысшының орташа сағаттық өндірілімінің өзгерісіне бөлінеді, себебі оған орташа күндік және орташа жылдық өндірілімінің деңгейі байланысты болады.

Бұл көрсеткіштің мөлшері байланысты болады:

- өндірістік үрдістердің тетіктендіру деңгейі;

- жұмысшылардың біліктілігі, олардың еңбек өтілі және жасы;

- еңбекті ұйымдастыру және оны ынталандыру;

- өндіріс техникасы және технологиясы және т.б.

Кәсіпорын үшін еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін бағалау үшін персонал рентабельділігінің көрсеткіші аса маңызды болады, ол ППП орташа жылдық тізімге ЧТ қатынасы ретінде анықталады.

мұндағы, Д- өнімді жүзеге асырудан түсетін табыс;;

ППП- ППП орташа тізімдік адамдар саны;

В- өнімді жүзеге асырудың пайдасы;

ВП- нақты бағалардағы өнімді шығару құны;

R_ппп- персоналдың рентабельділігі;

R_рп- сатылым рентабельділігі;

Ү_рп- құндық өнімді шығарудағы пайда үлесі;

ЖӨ- нақты бағалардағы бір жұмысшымен жасалатын өнімді орташа жылдық өндірілімі.

Негізгі құралдармен қамтамасыз етуді талдау

Ең алдымен негізгі құралдармен қамтамасыз етуді талдау кәсіпорында негізгі қорлардың жеткілікті түрде бар екендігін анықтаудан басталады, олардың қанша бар екендігі, серпіні, құрамы, құрылымы, техникалық жағдайы, өндіріс деңгейі және оның ұйымдастырылуын қарастыру қажет.

Негізгі қорлардың бар болуы, серпіні және қозғалысын баланс көмегімен талданады: жыл басына негізгі қорлардың бар болуы, түсімі – барлығы, соның ішінде іске жаңадан қосылған, істен шығуы – барлығы, соның ішінде жыл аяғына ликвидация нәтижесінде бар болауы, пайыздағы өсім темптері.

Содан кейін топтар шегінде негізгі қорлардың құрылымы есептеледі. Барлығы, соның ішінде: ғимарат, көлік, қамал және құрал- жабдық және т.б., жыл басына және жыл соңына негізгі қорлардың бар болуын салыстыру арқылы, үлестік салмағы және үлестік салмағы бойынша абсолюттік есептеулерде болған өзгерістер.

Негізгі құралдармен қамтамасыз етуді талдау үрдісінде белсенді бөліктері анықталады, себебі оның өсімінен техникалық жабдықталғандығы жоғарлайды, өндірістік қуаттың жоғарлауы, қор қайтарылымдылығының өсіміне әкеледі. Осы уақытта негізгі қорлардың пассивтік бөлігі де маңызды роль атқарады, себебі дұрыс еңбек жағдайының болмауы ауруға, травматизмге, кадрлар ағымдылығына, еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.

Кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін бағалау жоспармен және өткен жылғы мәліметтермен салыстыру арқылы жүргізіледі. Осындай талдауға қосымша ретінде орташа жылдық көрсеткіштер (цех, телім) бойынша құрылымдық бөлімшелер шегінде негізгі құралдардың активтік бөлігінің құрылым анықталады .

Негізгі құралдардың жағдайы және қозғалысын талдау.

Негізгі құралдар жыл барысында біреудің істен шығуына немесе керісінше іске қосылуына байланысты өз құнын өзгертеді. Негізгі қорлардың қозғалысын жалпылау бағалау жаңарту, шығу, өсім, қайта өндіру коэффициенттері береді.

Жаңарту коэффициенті негізгі құралдардың жаңарту интенсивтілігін сипаттайды:

К_об = Ф_п : Ф_к,

мұндағы, Фп – жаңадан қосылған негізгі құралдар;

Фк – жыл соңына негізгі құралдардың құны;

Қосылған негізгі құралдар бойынша енгізу коэффициенті есептеледі:

К_еқ = Ф_еқ : Ф_к

Техниканы жаңарту автоматтандыру коэффициенті сипатталады:

К_авт = Ф_авт : Ф_м,

мұндағы, Ф_авт – автоматтандырылған құралдардың құны;

Негізгі құралдардың шығу коэффициенті интенсивтілігін деңгейі келесі формула бойынша анықталады:

К_шығу = Ф_шығу : Ф_м

Негізгі құралдардың өсім деңгейінің коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:

К_пр = Ф_пр : Ф_м,

мұндағы, Ф_пр – негізгі құралдардың өсімі;

Қайта өндірудің коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:

К_{қайта өнд} = К_с : Ф_еқ,

мұндағы, К_с – капиталдық салымдар;

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын тозу және жарамдылық (сақтығы) коэффициенттері сипаттайды:

тозу коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:

К_и = И : Ф

мұндағы, Ф – негізгі құралдардың бастапқы құны;

И – тозу сомасы.

жарамдылық коэффициенттері келесі формула бойынша анықталады.

К_ж = Ф_о/Ф

мұндағы, Ф_о – қалдық сомасы

К_ж = 1 – k_и

Тозу коэффициенті төмен болған сайын, жарамдылық коэффициенті жоғары болған сайын негізгі қорлардың техникалық жағдайы жақсы болғаны.

Негізгі қорлардың техникалық деңгейі және оның моралдық тозу деңгейі құрал-жабдықтың уақыттық (жасына байланысты) құрамын сипаттайды.

Біріншіден, ескірген жабдықты анықтап, оны ауыстыруға мүмкіндік берді.

Екіншіден, құрал-жабдықтың құрылымы анықталады.

Осындай қызмет етуші құрал-жабдықты талдау үшін келесі топтарға топшалайды: металл кесетін, көтерме-транспорттық, термикалық және т.б. қалыптасқан топтар арасында пайдалану ұзақтығын анықтайды, яғни жасы, ал содан кейін үлестік салмағы есептеледі.

Жұмыс машиналарының, күштік құрал-жабдықтардың, құралдардың, инвентарьдің, жабдықтардың жағдайын техникалық жарамдылығы бойынша сипаттау үшін, келесі топтарды құрастырады: жарамды, капиталды жөндеуді талап ететін, жарамсыз (есептен шығарылатын).

Негізгі құралдардың жағдайы уақытылы жөндеуге байланысты болады. Талдауды келесі схема бойынша жүргізіледі: жоспар бойынша жөндеу шығындары, фактілік ауытқулар, орындалған жоспардың пайызы (жалпылай және негізгі қорлардың тобы бойынша).

Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау

Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін талдау үшін келесі көрсеткіштерді есептейді:

қор рентабельділігі – ЧД негізгі құралдардың (Ф_R) орташа жылдық құнына қатынасы;

қор қайтарымдылығы ОПФ – өндірілген өнім құнының орташа жылдық құнға ОПФ (Ф_о) қатынасы

ОПФ активтік бөлігінің қор қайтарымдылығы - өндірілген өнім құнының активтік бөлігінің орташа жылдық құнына ОПФ (Ф_о^а) қатынасы

қор сыйымдылығы – есептік кезеңде ОПФ орташа жылдық құнының өндірілген өнім құнына қатынасы – қор қайтарымдылығының кері көрсеткіші (Фс)

салыстырмалы экономия ОФ (Э_опф), келесі формула бойынша анықталады:

Э_опф = ОПФ₁ – ОПФ₀* JВП,

мұндағы ОПФ₁, ОПФ₀ –бұл есептік және базистік кезеңдегі сәйкес ОПФ орташа жылдық құны

JВП –ВП индексі.

Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігінің жалпылау көрсеткіші қор рентабельділігі болып табылады. Ол ғана Ф₀ байланысты болмайды, сонымен қоса өнім рентабельділігіне де байланысты.
Ф_R = Ф₀ * R_ВП

Негізгі факторлардың ықпалын анықтау үшін абсолюттік айырмалар амалы пайдаланылады:

Осылайша, ФR өзгерісі есебінен болады:

Ф₀ ОПФ:

∆Ф_R = ∆Ф_о*R_вппл

өнім рентабельділігі келесі формула бойынша анықталады:

∆Ф_R = Ф_оф*∆R_ВП

Негізгі қорлардың маңыздылығы бойынша екінші көрсеткіш қор қайтарымдылығы болып табылады:

Қор қайтарымдылығының талдауын жүргізген кезде жоспарды орындауды бағалау қажет, бірқатар жылдарға серпінді бағалау керек, факторларды анықтап , олардың әсер ету деңгейін өлшеу қажет.

Ф₀ ОПФ әсер ететін факторлардың бірінші қатарына ОПФ активтік бөлігінің үлесі болып табылады, активтік бөлігінің барлық қызмет етуші жабдықтың үлестік салмағы және қызмет ететін жабдықтың қор қайтарымдылығы.

Ф_о = УД^а * У_дпл^д * Ф_о^д – әрбір фактордың әсер ету абсолюттік айырмалар әдісіне арқылы есептеледі.

1. 
   ∆Ф_о уд^а = ∆УД^а* УД^д * Ф_{о пл}^д - ОПФ активтік бөлігінің үлестік салмағы.
   
2. 
   ∆Ф_оуд^д = УД_ф^а * ∆УД^д * Ф_{о пл}^д – ОПФ активтік бөлігінің әрекет етуші жабдықтың салмағы.
   
3. 
   ∆Ф_о^д = УД_ф^а * УД_ф^д * ∆Ф_о^д – әрекет етуші құрал-жабдықтың қор қайтарымдылығы.
   

∆ВП_опф = ∆ОПФ * Ф_{о пл}

∆ВП_уд^а = ОПФ_ф * ∆Ф_оуд^а – оның жалпы сомасында активтік бөліктің үлестік салмағының өзгерісі.

∆ВП_уд^д = ОПФ_ф * ∆Ф_оуд^д– активтік бөліктің әрекет етуші жабдықтың үлестік салмағының өзгерісі.

∆ВП_фо^д = ОПФ_ф * ∆Ф_о^д – әрекет етуші жабдықтың қор қайтарымдылығының өзгерісі

(яғни, әр фактордың өзгерісінен Ф_о өзгерісін ОПФ фактілік құнына көбейтіледі, ал ОПФ жылдық орташа өзгерісін жоспарлы қор қайтарымдылығына көбейтіледі).

Екінші қатардың факторларына Ф_о әрекет етуші жабдықтың факторларын егжей-тегжейлі зертеу болып абылады. Ол үшін келесі модельді пайдаланады:
,

мұндағы, К – әрекет етуші жабдықтардың орташа жылдық саны;

Т_ед – бірлік жабдықтың жұмыс уақыты;

ЧВ – бірлік жабдықтың сағаттық өндірілімі;

ОПФ^д – әрекет етуші жабдықтың орташа жылдық құны;

Сонымен қоса осы модельді келесідей кеңейтуге болады Т_ед = К_см ^. П (істелген күндер саны, ауысымдылық коэфициенттері, ауысымның орташа ұзақтығы) ал, әрекет етуші жабдықтың орташа жылдық құны , – бірлік жабдықтың орташа құны, онда

Ф_о^д = (К*Д*К_см*П*ЧВ)/К* = (Д*Ксм*П*ЧВ)/

Факторлардың ықпал етуін есептеу қатарлы қою әдісі арқылы жасалады.

Кәсіпорынның материалдық ресурстарына қамтамасыз етудің маңызды факторларына оның қажеттілігінің дұрыстығын есептеу болып табылады, МТС тиімді ұйымдастырылған және үнемді, өндірістегі материалдарды тиімді пайдалану.

Материалды ресурстарға қажеттілік негізгі және көмекші қызметтерге қажеттілік тарапында нақтыланады, бұл соңғы кезеңге дұрыс қызмет етуге қажетті қорларға қажеттілік анықталады.

Материалды ресурстарға қажеттілікті есептеудің негізіне нормативтері және оларды шығындар нормасы, қоймалар қорлары жатады.

Кәсіпорынның материалды ресурстармен қамтамасыз етілуі жоспарлы қажеттілікпен сатылып алынған шикізаттың фактілік санымен салыстыру арқылы анықталады.

Кәсіпорынның қорлармен қамтамасыз етілуі күндерде есептеледі, материалды ресурстардың берілген түрінің қалдығы орташа тәуліктік шығындарына қатынасы ретінде анықталады:

Орташа тәуліктік (күндік) шығындар (РДi) кезеңдегі күнтізбелік күндерге материалды ресурстардың сомалық шығындарына бөліну арқылы анықталады.

Кәсіпорынның үздіксіз жұмысының басты шарты материалды ресурстарға қажеттілігін толық қамтамасыз ету және оларды жабу болып табылады. Сондықтан, материалдық ресурстарға қажеттіліктерін жабу көздерінің сомасын дұрыстығын бекіту қажет. Жабу көздерін ішкі (жеке) және сыртқы деп бөлуге болады. Біріншісіне талданатын кезеңге аяқталмаған өндірісін есепке ала отырып материал қажеттіліктердің күтілетін қалдықтары, қалдықтары, өндірісте екінші ретті пайдаланатындар, жеке өндіріс материалдары, үнемделген материалдық ресурстар жатады. Екіншісіне – келісімшарт бойынша жабдықтаушылардың түсетін материалды ресурстар.

Басқа жақтан материалдарды әкелудегі нақты қажеттілік материалдық ресурстардың жалпы қажеттіліктері және оларды жабудың ішкі көздерінің жеке сомасы айырмасы ретінде анықталады.

Материалдарды жабдықтаудың мерзімі бойынша жоспарды орындауға маңызды мән беріледі (серпінділік). Бағалау үшін Кр, аритмикалық саны Квар пайдаланылады.

Аса зор көңіл қоймалық қорлардың жағдайына және материалдарға бөлінеді. Қорлар ағымдағы, маусымдық.

Ағымдағы қорлар (Зсм) жабдықтау интервалынан (күндер) және і-ші материалдың орташа тәуліктік шығындарынан байланысты.

Талдауы барысында шикізат қорының фактілік мөлшерінің материал нормативтерімен салыстырылады.

Сонымен қоса, материалдық ресуртар қорының жағдайы артық немесе кемдігін анықтау мақсатында тексеріледі. Оларды қоймалық есеп мәліметтері бойынша бекітуге болады, кезең және шығындарды салыстыру арқылы қоюға болады. Егер бір жыл ішінде материалдарға шығындар болмаса, оларды іссіз деп танып топтарға бөледі және жалпы сомасын есептейді.

Қорларды басқару келесідей болады:

жалпы мөлшерді және ағымдағы материалдық құндлықтар қорлар құрылымын оңтайландыру;

оларға қызмет көрсету бойынша шығындарды минимизациялау;

олардың қозғалысы бойынша тиімді бақылауды қамтамасыз ету.

Ағымдағы қорларды оңтайландыру үшін модельдер қатары пайдаланылады. Негізделген тапсырыстың (EOQ-model) экономика моделі неғұрлым таратылған болып табылады. Ол кәсіпорындағы қорларды сақтау және сатып алу бойынша жиынтық шығындарды минимизациялау болып табылады.

Бұл шығындар екі топқа бөлінеді:

1. 
   тауар транспортировкасы және оны қабылдауды есепке алғанда, тауарды тасып әкелу сомасы бойынша;
   
2. 
   қоймадағы тауарларды сақтау бойынша шығындардың сомасы.
   

мұндағы, Zз.м – материалды тасып әкелу бойынша шығындар;

VПП – берілген мәліметте өндірістік қажеттіліктің жылдық көлемі;

PПП – бір жабдықтау партиясының орташа мөлшері;

Цр.з – бір тапсырысты орналастырудың орташа құны;

VПП өзгеріссіз болғанда және РПП өсімі кезінде, шығындар сомасы ұлғаяды және керісінше. Осылайша, кәсіпорынға шикізатты неғұрлым ірі партиялармен әкеліп тасу ыңғайлы болады.

Ал басқа жағынан, бір партияның аса ірі мөлшері сәйкес қорларды сақтау бойынша шығындарды ұлғайтады, себебі осылайша қорлар күндер ұлғаяды.

Формула бойынша сақтау шығындарының сомасы анықталады:

Мұндағы, Схр –бір тауарды сақтау құны.

Өзгеріссіз Схр – бір партияның жабдықтау (РПП) кезінде сақтау шығындарының сомасы азаяды.

EOQ моделі екі шығындар арасында пропорцияны оңтайландыруды қамтамасыз етеді, жалпы шығындар сомасы минималды болу үшін:

мұндағы, EOQ – жабдықтау партиясының оңтайлы мөлшері;

Осыдан, өндірістік қордың оңтайлы мөлшері келесідей анықталады:

Нәтижесінде, өзгерістер есебінен әр түрі бойынша өндірістік өнімінің өсімі (азайуы) анықталады:

сатып алынған шикізат пен материалдардың саны (КЗ);

шикізаттар пен материалдардың аралық қалдықтары (ОСТ);

жоспардан жоғары қалдықтар, материалдардың ауысуы (ОТХ);

бірлік өніміне шығынның үлестік шығындары (УР);

Осымен бірге келесі формула пайдаланылады:

Осы факторлардың ықпалын тізбектік қою және абсолюттік айырмалар тәсілі арқылы анықталады:

Сатып алынған материалдардың мөлшері:

Аралық қалдықтардың өзгерісі:

Жоспардан жоғары материалдар қалдықтары:

Бір өнімге материалдар шығындар өзгерісі:

Материалдық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін бағалаудың әртүрлі көрсеткіштері арқылы жүзеге асырылады.

Жалпы көрсеткіштерге Ме, Мо жатады, өнімнің өзіндік құнына материалдық шығындардағы үлестік салмағы, материалдарды пайдаланудың коэффициенттері:

мұндағы, М – материалды шығындардың сомасы;

ВП – шығарылатын өнімнің көлемі.

мұндағы, С – өнімнің өзіндік құны.

мұндағы, М1 – материалды шығындардың фактілік сомасы;

М' – жоспарлы калькуляция және фактілік шығарылым тарапынан есептелетін материалды шығындардың шартты көлемі.

Сонымен қоса, материалды ресурстардың (материал сыйымдылығы, энергия сыйымдылығы) жеке түрлерінің тұтыну тиімділігінің сипаттау үшін жеке көрсеткіштер қатары пайдаланылады.

Материал сыйымдылығының жеке көрсеткіштері де пайдаланылады.

Үлестік материал сыйымдылығы барлық тұтынылған материалдардың құнына бірлік өнімінің көтерме бағасының қатынасы ретінде анықталады.

Талдау барысында көрсеткіштердің фактілік деңгейі материалды ресурстарды пайдалануын жоспарлымен салыстырылады, олардың серпінін және өзгерістер себебін зерттейді, сонымен қатар, өнім көлемінің өндіріс көлеміне ықпалын зерттейді.

Факторлық модель Ме

Талдауды тізбектік қою әдісі арқылы жүргізіледі.

Материалды ресурстарды пайдаланудың тиімділігін бағалау көрсеткіштерінің бірі материалды шығындарға бір теңгесіне таза табыс болып табылады. Оның деңгейінің жоғарлауы кәсіпорын жұмысының оң жақты сипаттайды.

Талдау өткізген кезде келесі факторлық модель пайдаланылады:

мұндағы, Т – өнімді жүзеге асырудан түсетін табыс;

В – жүзеге асырудың түсетін түсім;

Rрп – сатылым рентабельділігі;

Дв – ТП жалпы шығарылым көлеміндегі түсім үлесі;

Мо – материал қайтарымдылығы.

МО ықпал етуі:

Оның жалпы өндіріс көлемінде өнімді жүзеге асырудың ықпал ету үлесі;

Сатылым рентабельділігінің ықпалы:

Шаруашылық субъектілердің жұмысын сипаттайтын маңызды көрсеткішке өнімнің өзіндік құны болып табылады. Оның деңгейінен кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелері, кеңейтілген қайта өндіру темптері, қаржылық жағдайы байланысты болады.

Өзіндік құнды талдау маңызды орын алады. Ол өзіндік құн деңгейі бойынша өзіндік құнның өзгерістер тенденцияларының жоспарын орындауды анықтауға септігін тигізеді. Сонымен қатар, факторлардың ықпалын, резервтерді бекітуге және кәсіпорын бойынша оның деңгейінің жұмысын бағалау үшін пайдаланылады:

Талдау объектісіне келесі көрсеткіштер жатады:

жалпы ТП өзіндік құны және шығындар элементтері бойынша;

ТП 1 теңгеге шығындар;

жеке өнімдер түрінің өзіндік кұны;

шығындардың жеке баптары.

Талдау жүргізу үшін мәлімет көздеріне келесілер жатады: өнімді өндіруге шығындар туралы статистикалық есептіліктің мәліметтері, өзіндік құнының есептік және жоспарлы калькуляциясы, шығындар есебінің синтетикалық және аналитикалық мәліметтері.

Өнім өндірісіне шығындарды талдау

Талдауды шығындарды жалпы сомасын және шығындардың негізгі элементтері бойынша есептеуден бастайды. Осы мақсатпен жоспарлы деңгеймен фактілік шығындарды салыстыру жүргізіледі, ауытқулар және шығындар құрылымы есептеледі.

Бастапқыда барлық шығындарды тағайындалуы бойынша топтастырады, яғни калькуляция баптары бойынша, бұл қай шығындардың қайда, қандай мақсатпен және қандай мөлшерде шығындалғанын байқауға болады. Бұл жеке өнім түрінің өзіндік құнын есептеу үшін және шығындар резервтерінің ізденісі үшін қажет болады.

Барлық шығындар тура және жанама, тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді. Өзгермелі шығындарға өндірістік жұмысшылардың келісімді еңбек ақысы, тура материалды шығындар, қызметтер жатқызылады; тұрақты шығындарға – амортизация, жал төлемі, жұмысшылардың уақытылы еңбек ақысы және персоналдың әкімшілік басқаруы.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың негізгі баптарына жататындар: шикізат пен материалдар, қайтарымды қалдықтар, бұйымдарды сатып алу және жартылай фабрикаттар, жанармай, энергия, өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша еңбек ақысы, еңбек ақыдан шегерілімдер.

Өнімді өндіру шығындарына жалпы сомалары байланысты болады:

өнімді өндіру көлемінен және құрылымынан (VВП, УД_i);

өнім бірлігіне өзгермелі шығындардың деңгейі (В_i);

тұрақты шығындар сомасы (А).

Өнімнің өндіру көлемі өзгерген жағдайда тек қана өзгермелі шығындар өседі, тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады (кәсіпорынның өндірістік қуаты сақталған жағдайда).

Шығындар линиясы бірінші деңгей теңдеуімен көрінеді:

З_общ = ∑(VВП_жалп * УД_i * В_i) +А

Факторлардың ықпал етуі тізбектік қою әдісі арқылы жасалады:

З_{жалп пл} = ∑( VВП_{общ пл} * УД_{i пл} * В_{i пл}) + А_пл;

З_{жалп усл1} = ∑(VВП_{общ пл} * B_{i пл}) * КVBП + А_пл;

З_{жалп усл2} = ∑(VBП_i * B_{i пл}) + А_пл;

З_{жалп усл3} = ∑(VBП_iф * В_iф) + А_пл;

З_{жалп ф} = ∑(VBП_ф * В_ф) + А_ф.

б)-а) - өндіріс көлемінің өзгерісінің әсері;

в)-б) – құрылымының өзгерісі;

г)-в) – үлестік өзгермелі шығындар деңгейінің өсуі;

д)-г) – тұрақты шығындар.

∆З_жалп. = З_{жалп ф} – З_{жалп пл}

Үлестік өзгермелі және тұрақты шығындардың өзгерісі тек қана өнімнің ресурс сыйымдылығының деңгейінің жоғарлауы есебінен болады және ресурстарға бағаның өсуінен болады. Осыдан факторлық модель келесі сипатқа ие болады:

∆Зб = ∑ (∆Цi * Piф),

∆Зр = ∆Зжалпы - ∆Зб,

мұндағы, ∆Зб – ресурстар бағасы есебінен шығындардың өзгерісі;

∆Бi – баға өзгерісі;

Рi – анықталған түрдің тұтынушылық ресурстарының фактілік саны.

Өнім өндірісіне шығындардың жалпы сомасының факторлық талдау келесі схема бойынша жүзеге асырылады:

Шығындар құрамы келесіні құрайды:

1 Өзіндік құн ТМҚ – оларды сатып алу үшін транспорттық-дайындық шығындары, орнына жеткізуге байланысты, өнімді қайта өндеуге байланысты шығындар (жұмысты және қызметті орындау).

а) ТМҚ сатып алуға шығындар, сонымен қатар, қайта сатуға арналған тауарлар, бұл сатып алу бағасын, енгізуге баж салығы, комиссиялық сыйақыларды, транспорттық-дайындық шығындарын және басқаларды қамтиды.

б) ТМҚ қайта өндеуге байланысты шығындар (жұмыс пен қызметті орындау) – табиғи ресурстар құнын, шикізат пен материалдар құнын, жанармай, энергия, негізгі құралдар, ТР құнын қамтиды;

в) көрсетілетін қызметтің өзіндік құны персонал еңбегі үшін төлейтін ақыдан, қызмет көрсететінің ақысын және үстеме шығындар.

Өнімнің өзіндік құнының шығындарына енетін шығындар құрамы өөндірістік өзіндік құнын қалыптастыратын. Ол үшін барлық шығындар топтастырылады.

- пайда болу орны бойынша (цех, телім, өндіріс);

- өнім, жұмыс және қызмет түрі бойынша;

- өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша.

Өнімнің жеке түрлерін өзіндік құнын енгізуге байланысты шығындар тура және жанама болып екіге бөлінеді.

Тура шығындар – бұл өндіріспен байланысты шығындар, бұлар өнімнің өзіндік құнын тура енетін шығындар – шикізат, негізгі материалдар, өндірістк жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы.

Жанама – бұл бірнеше өнімнің өндірілуімен байланысты шығындар, Бұл шығындар бөлу қағидасы бойынша таратылады – құрал-жабдықты ұстау және оны жөндеуге байланысты шығындар, цехтық:

• 
  материалдар, қайтарылатын қалдықтарды қоспағанда;
  
• 
  еңбек төлемі;
  
• 
  сақтандырудан шегерілімдер;
  
• 
  үстеме шығындар – өндіріске қызмет көрсету және оны басқаруға байланысты шығындар (жал төлемі, топтық шығындар, тұрақтап қалудан залалдар).
  

Өнімнің өзіндік құнның жалпы көрсеткіші ретінде тауар өнімінің 1 теңгесіне шығындары болып табылады, яғни өндірістің әрбір саласында есептеледі, бұл өзіндік құны мен таза табыс арасында тура байланыс болып табылады.

ТӨ 1 теңгесіне шығындар ағымдағы бағалардағы өндірілген өнімінің құнына өнім өндірісінің жалпы шығындарының сомасының қатынасы ретінде анықталады,. Егер ол 1 кем болса, онда өнім өндіруі рентабельді болып табылады, ал егер 1-ден артық болса, шығынды болып табылады.

Талдау барысында бұл көрсеткіштің серпінін зерттеу және бәсекелеспен салыстыру қажет.

Шығындар деңгейі бойынша жоспарды орындау талданады және осы деңгейдің өзгерісіне факторларлың ықпалы анықталады. Осы мақсатпен келесі формула пайдаланылады:

ҮШ = Ш_жалп/ӨШ = ∑ (VӨШ_жалп * ҮС_i *В_i) + А / ∑ (VӨШ_жалп * ҮС_i * Ц_i)

Өнімнің 1 теңгесіне шығындар деңгейінің өзгерісіне факторлардың ықпалын келесідей сызбамен көрсетуге болады.

Негізгі факторлардың ықпалын есептеу үшін бастапқы мәліметтер.

ТӨ 1 теңгесіне шығындар деңгейін есептейміз.

жоспар бойынша (ҮШ_жосп) = жоспарлы шығындар сомасы: өнімді шығару;

жоспар бойынша өзіндік құны (ҮШ_шарт1), жоспарлы құрылым кезінде өнімнің фактілік көлеміне есептелген: жоспарлы құрылым және жоспарлы бағалар кезінде өнімнің нақты көлемі;

жалпы шығындар сомасы (ҮШ_шарт1), нақты шығарылымның жоспарлы деңгейі бойынша және нақты құрылымы: жоспарлы бағалардағы өнімнің фактілік көлемі;

өзіндің құнның сомасы (ҮШ_шарт1), өзгермелі шығындардың жоспарлы деңгейі кезінде: жоспар бағалары бойынша өнімнің нақты көлемі;

нақты шығындардың сомасы (ҮШ_шарт1): жоспарлы бағалар бойынша өнімнің нақты көлемі.

Тұрақты және өзгермелі шығындардың сомасы ресурс сыйымдылығының деңгейінен және инфляцияға байланысты материалдық ресурстардың құны өзгерісіне тәуелді.

Содан кейін таза табыс сомасының өзгерісіне аталған факторлардың ықпалы анықталады. Ол үшін әр фактор үшін есебінен 1 теңгеге шығындардың абсолюттік өсімін жоспарлы бағалардағы өнімді жүзеге асырудың нақты көлеміне көбейтеміз.

∆ТТ_хi = ∆ҮШ_хi * ∑ (VӨР_iф * Ц_iпл)

мұндағы, ТТ – таза табыс;

ҮШ – үлестік шығындар;

ӨР   өнім рентабельділігі;

Өнімнің өзіндік құнының өзгерісінің себептері өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнын неғұрлым тереңдетіп талдау үшін серпінде қарастыру қажет, шығындар баптары тарапында жоспарлымен салыстырылады.

Өнім бірлігіне шығындар деңгейінің өзгерісіне бірінші тәртіптің факторларының ықпалы келесідей формула бойынша оқытылады:

С_i = А_i/VВП_i + В_i,

мұндағы, А – тұрақты шығындар сомасы, берілген өнім түріне жатқызылады;

В_i – берілген өнім бірлігіне өзгермелі шығындар сомасы;

VВП – берілген өнім түрінің шығарылым көлемі, табиғи көрсеткіште.

Әр өнім түрі бойынша осындай есептеулер жасалады.

Содан кейін әр шығындар баптары бойынша ӨШ өзіндік құнның құрылымы есептеледі. Ол үшін фактілік мәліметтер алдыңғы кезеңнің және жоспарлымен салыстырылады.

Шығындардың калькуляциялық баптары бойынша өнімнің өзіндік құнын талдау

Өнімнің өзіндік құнында материалдар және шикізаттың шығындарының үлестік салмағы неғұрлым жоғары болады. Бұл шығындардың жалпы сомасы (VӨШ) өндірісті өндіру көлемінің құрылымына және жеке бұйымдар (УМЗ_i) шығындарының үлестік салмағының өзгерісіне байланысты болады. Сонымен қоса, бұл шығындар өнім бірлігіне шығындалған материалдардың санына (УР_i) және материал бірлігінің орташа бағасына тәуелді болады (Ц_i).

Бұл факторладың материалдық шығындардың жалпы сомасына өзгерісі тізбектік қою тәсілі арқылы анықталады:

УМЗi = ∑ (УРi *Цi).

Содан кейін барлық шығарылған өнім көлеміне тура материалдық шығындардың сомасының факторлары талданады, ол үшін келесі модель құрастырылады:

МЗ_i = VӨШ_i * ∑ (УР_i * Ц_i)

Жеке өнімдерге жұмсалған материалдық шығындарды шығындар өнім құрылымынан басқа факторларға байланысты:

МЗ_i = VӨШ_i * УР_i * Ц_i

Өнімнің өзіндік құнында тура еңбек шығындары да үлкен үлестік салмақты алады:

Тура еңбек ақының жалпы сомасы өнімнің өндірісі көлеміне байланысты болады, бір бұйымға оның құрылымы мен шығындар деңгейі байланысты болады, ал бір бұйымға шығындар деңгейі өз кезегінде бір сағаттағы еңбектің еңбек сыйымдылығының төлемі байланысты болады.

Көрсетілген факторлардың ықпалын бағалау үшін келесі модельдер пайдаланылады:

а) кәсіпорын бойынша тура еңбек төлемінің жалпы сомасы;

П_жалпы = ∑ (VӨШ_жалпы * УД_i * ТЕ_i * ОТ_i);

б) і өнім түрінің жалпы көлеміне тура еңбек ақының сомасы;

ЗП_i = VӨШ_i*ТЕ_i*ОТ_i;

в) і бірлік түрінің еңбек ақының тура еңбек ақының сомасы;

УЗП_i = ТЕ_i * ОТ_i

Бастапқыда өнімнің әр түрінің өзіндік құны өнімнің еңбек сыйымдылығының есебінен және еңбектің орташа сағаттық төлемі деңгейінен қалай өзгеретінін анықтау қажет. Есептеуді абсолюттік айырмалар әдісі арқылы жүзеге асады:

∆ҮЕТ_ТЕ = ∆ТЕ_i * ОТ_{i пл}; ∆ҮЕТ_от = ТЕ_ф*∆ОТ_i

Содан кейін еңбекақының сомасының өзгерісі өнімнің әр түрінің өндіріс көлеміне факторлардың ықпалын есептеу керек, бұл да абсолюттік айырмалар әдісі арқылы болады (формула б).

Кәсіпорын бойынша жалпы тура еңбекақының жалпы сомасы да өнімінің құрылымынан байланысты болады. Неғұрлым еңбексыйымды өнім жоғары болған сайын және керісінше.

Өнімнің еңбек сыйымдылығы және төлем деңгейі механикалық және автоматтандырылған өндірісіне ықпал етеді, жаңа техника мен технологияның енуі, жұмысшылардың біліктілігі және т.б.

Өнімнің өзіндік құнында жанама шығындар келесі кешендік баптар арқылы көрсетіледі:

жабдықты пайдалану және оны ұстауға шығындар;

әкімшілік шаруашылық шығындар;

коммерциялық шығындар.

Осы шығындарды талдау бір тенге өніміне 5-10 жыл аралығында олардың нақты мөлшерінің салыстыру арқылы жүргізіледі, сонымен қатар, кезеңдік кезеңнің жоспарлы деңгейімен. Осындай салыстырылым, тауарлық өнімі құрылымында олардың үлесі динамикада, жоспармен салыстырылым қалай өзгеретінін көрсетеді, өсім немесе төмендеу тенденциясы қалай өзеретінін көрсетеді.

Машина және жабдықты ұстау және пайдалану бойынша шығындар келесілерді құрайды: амортизация, жөндеуге шығындар, эксплуатация, шығындардың кейбір түрлері (амортизация) өндіріс көлеміне байланысты болады және шартты өзгермелі болып табылады. Оның тәуелділік деңгейі коэффициенттері арқылы жасалады.

Амортизацияның жалпы сомасы машина және жабдықтар санына, құрылым, құны және амортизация нормаларына байланысты болады.

Эксплуатацияланған шығындардың көлеміне әрекет етуші жабдықтардың саны, оның жұмыс уақыты және бір сағат жұмысқа үлестік шығындары ықпал етеді.

Жабдықты жөндеуге шығындар жөндеу жұмыстары, оның күрделілігі, тозу деңгейіне, қор бөлімінің құны және басқа да жөндеу материалдары есебінен өзгеруі мүмкін.

Әкімшілік шаруашылық шығындарды талдау бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жүзеге асырылады. Әр баптар бойынша жоспардан абсолюттік және салыстырмалы ауытқулар және олардың себептері анықталады.

Коммерциялық шығындар сатып алушыға өнімді тиеу, тараға шығындар, жарнамаға, жеткізуге және басқаға шығындарды қамтиды.
Модуль 3 Қаржылық талдау
Тақырып 3.1 Қаржылық талдаудың негізі

Қаржылық талдаудың мақсаты және міндеттері

Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты – ақпараттық параметрлердің неғұрлым көп мәліметін береді. Бұл талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы толық және объективтік мағлұматтар, активтер құрылымындағы өзгерістер, капитал және міндеттемелер туралы ақпарат береді.

Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне енеді:

табыстылықтың абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерінің жоспарын орындауды бағалау;

таза табыстың қалыптасудың құрамдас элементтерін зерттеу;

табыс мөлшеріне факторлардың сандық өзгерісінің ықпалының деңгейі және оны анықтау;

табысты бөлу көрсеткіштерін оқыту;

табыстылықтың әртүрлі коэффициенттерін зерттеу;

табысты тиімді пайдалану бойынша ұсынуларды әзірлеу.

Қаржылық талдаудың әдістері:

Көлденең талдау. Есептіліктің әрбір позициясын алдыңғы кезеңмен салыстыру болып табылады.

Тігінен талдау жасау. Қорытынды қаржылық көрсеткішті есептіліктің әрбір позициясының нәтижесін жалпыға анықтаумен байланысты болады.

Тренділік талдау. Көрсеткіштер динамикасында негізгі тенденцияларды анықтау, алдағы кезеңдердегі есептіліктің әрбір позициясын салыстыру жолымен жүзеге асырылады. Осының негізінде болашақтағы мүмкін мәндер көрсеткіштерін қалыптастырады, осылайша, болжамды перспективалық талдау жасалады.

Салыстырмалы көрсеткіштер (коэффициенттер). Бір кезеңнің немесе есептіліктің әртүрлі жеке формалары бойынша позициялары арасында есептеулер, сонымен қатар, берілген көрсеткіштердің өзара байланысын анықтау.

Салыстырмалы талдау. Кәсіпорынның жеке құрылымдық бөлімшелері бойынша есептіліктің жиынтық көрсеткіштерінің ішкі шаруашылық талдауы, сонымен қатар, фирманың шаруашылық аралық талдауы бәсекелестің ұқсас көрсеткіштерімен салыстырылады.

Факторлық талдау. Нәтижелі көрсеткішке жеке факторларының ықпалын талдау.
Тақырып 3.2 Компанияның қаржылық жағдайын жалпы бағалау

Аналитикалық процедуралардың сипаттмасы

Қаржылық есептілікті тексеру кезінде аналитикалық процедураларды өткізу қойылған мақсаттарға байланысты болады, сонымен қоса, әртүрлі ақпараттық, уақытылы, әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты болады. Осы бағыттағы аналитикалық жұмысты ұйымдастыру екі модульді құрылым ретінде болады:

қаржылық есептілікті экспресс талдау;

қаржылық жағдайдың тереңдетілген (егжей тегжейлі) талдауы.

Экспресс талдаудың мақсаты қаржылық талдауды жай және көрнекті бағалауы және шаруашылық субъектінің даму серпінін бағалау болып табылады. Эксперсс талдау үш кезеңде жүргізіледі:

1) дайындық кезеңі; 2) қаржылық есептілікті алдын ала қарастыру; 3) есептілікті талдау және экономикалық оқу.

Бірінші кезеңнің мақсаты ­ қаржылық есептілікті талдауын мақсаттылығы туралы шешімін қабылдау және оны оқытудың дайындығына көз жеткізу. Ол үшін аудиторлық қорытындымен танысу қажет және формальді белгі бойынша және мәнділігі бойынша (барлық формалар және қосымшалардың болуы, реквизиттер және қолтаңбалар, есептік формаларды дұрыстығын және айқындылығын анықтау, валюта балансын және барлық аралық қорытындыларды тексеру, есептік формалардың көрсеткіштерінің өзара байланысы) визуалды және жай шоттық тексерісті жүргізу керек.

Екінші кезеңнің мақсаты – балансқа түсініктеме жазбамен танысу, есептік кезеңдегі жұмыс шарттарын бағалау шарттары үшін, қызметтің негізгі көрсеткіштерінің тенденцяларын анықтау және кәсіпорынның қаржылық және мүліктік сапалы өзгерісі анықталады.

Үшінші кезеңнің мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелерін бағалау.

Кәсіпорынның активтерінің және пассивтерінің құрылымдық талдауы

Баланс активтерінің құрамы және құрылымының динамикасын талдау өсімнің абсолюттік және салыстырмалы мөлшерін немесе кәсіпорынның барлық мүлігінің және оның жеке түрлерінің азайуын анықтауға мүмкіндік береді.

Активтерді талдау кезінде оның бар болуын, құрамын, құрылымын және оларда болатын өзгерістері зерттеледі. Активтердің құрылымын талдау жалпы және оның рационалды толтырылуын туралы жеке топтарын талдау. Талдау барысында өндірістік әлеуетін бағалау жүргізіледі, оның құрамына негізгі құралдардың құны, аяқталмаған өндірістің құны, жануарларының құны енеді, сонымен қатар, аяқталмаған капиталдық салымдар және орнатуға кететін қаражаттар. Содан кейін, өндірістік тағайындаудың (К_n) мүліктік коэффициенті есептеледі. Ол өндірістік тағайындаудың мүліктік құны мен баланс активінің жалпы құны арасындағы қарым қатынас ретінде анықталады. Оны нормативтік мәні К_n ≥ 0,5 тең болу керек. Бұл көрсеткіштің азайуы кезінде өндірістік тағайындаудың мүліктерін жоғарлату үшін ұзақмерзімді қарыз қаражаттарды тарту керек, егер кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесі есептік кезеңде өз құралдар есебінен активтерді толтыра алмау жағдайында осындай қарыз қаражаттар тартылады.

Талдаудың келесі кезеңінде кәсіпорын активтерінің мобильдік коэффициентін есептеуден басталады, кәсіпорынның барлық мүлігінің құнына ағымдағы активтер құнының қатынасы ретінде анықталады. Бұл қарыздарды жабу үшін құралдардың үлесін сипаттайды. Бұл көрсеткіш жоғарлаған сайын, кәсіпорынның үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін және қарыз берушілермен есептесу мүмкіндігі пайда болады.

Кәсіпорынның активтерді орналастыру тиімділігін сипаттайтын басқа көрсеткіш мобильді және иммобильді құралдардың қатынасын коэффициенті болып табылады. Бұл Бұл ағымдағы активтердің құнының ұзақмерзімді активтер құнына қатынасы ретінде анықталады. Оның құны 0,5 ке тең болу керек.

Талдау барысында негізгі құралдардың үлестік салмағының нақты (қалдық) құнына кәсіпорынның мүліктің жалпы құнының өзгеруіне аса зор көңіл бөлінеді, яғни негізгі құралдардың нақты құнының коэффициентінің мәні барлық активтер сомасының 50 % аз болмауы керек. Содан кейін активтік бөлімінің үлесінің өзгерісі зерттеледі (жұмыс машиналары мен құралдарының, транспорттық құралдардың құны). Оның үлесінің жоғарлауы қор қайтарымдылығы жоғарлауына әкеледі.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі тозу коэффициенттері болып табылады, негізгі құралдардың есептелген құны мен анықталған кезеңіне бастапқы құны арасындағы қатынасы ретінде анықталады.

Содан кейін, ағымдағы активтердің құрамы, құрылымы және динамикасы таладанады. Неғұрлым мобильді активтерге ақша қаражаттары және қысқамерзімді қаржы садымдары (инвестициялар) жатады. Ағымдағы активтердің мобильділігін сипаттау үшін айналым құралдарының мобильдік коэффициентін есептеу керек, оны неғұрлым мобильдлі активтердің ағымдағы активтердің құны арасындағы қатынасы ретінде анықталады. Бұл коэффициент ағымдағы міндеттемелерді жабиға бағытталған жалпы құралдары сомасында төлемге берілген дайын құралдар үлесін көрсетеді.

Жойылмайтын, қиын жүзеге асырылатын ТМҚ болуы, дебиторлық қарыздардың болуы айналым құралдарының айналымдылығының ақырандауына әкеледі және бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді, бұны да ескеру қажет.

Талдаудың келесі кезеңі баланс активінің қалыптасу көзін зерттеу болып табылады. Кәсіпорынның мүлігін толықтыру үшін меншікті және қарыз капиталы есебінде жүзеге асырылады, олардың қатынасы және кәсіпорынның қаржылық тұрақтығын анықтайды.

Нарық жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы өздігінен қаржыландыру есебінде жүзеге асырылады, яғни меншікті капитал. Тек қана меншікті қаржылық ресурстардың жетпеуі жағдайында қарызға қаражаттар тартылады. Сондықтан сыртқы қарыз көдеріне қаржылық тәуелділік аса маңызды орын ала бастайды, олардан бас тартып жұмыс жасау мүмкін емес. Тәжірибе жүзінде ағымдағы активтердің аз бөлігі меншікті капиталдың есебінен қалыптастырылады, яғни өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету шеңбірінде. Егер өндіріс барысында ағымдағы активтерде минималды қажеттілікте қосымша қажеттілік туындайды, онда ол банктің қысқа мерзімді несиесі есебінде жабылады, яғни қарыз қаражаттары есебінде болады.

Активтердің қалыптасу көздерінің талдау барысында меншікті және тартылған капиталдың нақты мөлшері бектіледі, есептік кезеңде олардың өзгерісі және осы өзгерістердің себептерін анықтау қажет. Бұл жағдайда меншікті капиталға аса зор көңіл бөліну керек: оның нақты мөлшері ғана анықталмайды, алайда капиталдың жалпы сомасында үлкстік салмағы анықталады. Бұл көрсеткішті меншіктік коэффициенті деп, тәуелсіздік және автономия коэффициенті деп атайды, бірақ оның мағынасы бір: ол бойынша, кәсіпорынның сыртқы қаржылындару көзінен қаншалықты тәуелсіз екенін анықтайды. Тәуелсіздік коэффциенті меншікті капиталдың (М _к) барлық авансталған капиталға (А _к) қатынасы ретінде анықталады, : К _н = М _к : А _к формуласы бойынша есептеледі.

Оның жоғарлауы кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігінің жоғарлауы болады, болашақта қаржылық қиындықтардың тәуекелділігін азайтады. Бұл көрсеткіштің нормативтік коэффициенті 0,5 - 0,6 құрайды.

Қарыз құралдарын пайдалану келесі көрсеткіштермен сипатталады: тәуелдлілік коэффициенті, қаржыландыру коэффициенті, қарыз жән меншікті құралдардың қатынасы, инвестициялардың жабу және қаржылық тұрақтылығы, ұзақмерзіміді қарыз құралдарын тарту, инвестициялау.

Тәуелділік коэфициенті тәуелсіздік коэффициентіне керісінше көрсеткіші болып табылады.Ол келесі формула бойынша есептеледі:

К ₃ = Т _к : А _к немесе К ₃ = 1 – К _н ,

мұндағы, Т _к - тартылған капитал, А _к – авансталған капитал

Берілген көрсеткіш капиталдың жалпы құнында үлесін сипаттайды.

Қаржыландырудың коэффициенті формула бойынша есептеледі.

К _ф = М _к : Т _к.

Бұл коэфициент деңгейінің төмендеген сайын, банктер және қаржыландыру несие берушілері сенімді болады. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қай бөлігі меншікті құралдардан, ал қай бөлігі қарыз есебінен қаржыландыратынын анықтайды. Егер оның көлемі 1 төмен болса, кәсіпорынның сыртқы көздер есебінен мүлігінің көп бөлігіне қалыптасатынын анықтайды. Бұндай жағдай қарыз беруші төлем қабілетсіздігімен мүмкіндігі және несиені алуды қиындатады.

Қаржыландырудың керісінше көрсеткіші қарыз және меншікті құралдардың ара қатынасы болып табылады,ол келесі формула бойынша есептеледі К _з/с = Т _к : М _к

Бұл көрсеткіш келесіні сипаттайды: меншікті активтер құралдарына бір теңгеге салынған кәсіпорынның қарыз ақшасы қанша екенін анықтайды. Бұл көрсеткіштің нормативтік шектеулігі К _з/с < 1 болып таьъбылады.

Кәсіпорынның тәуелсіздігінің деңгейін сипаттайтын маңызды көрсеткіш қаржылық тұрақтылықтың коэффициенті және инвестицияларды жабу болып табылады. Ол жалпы капиталдағы меншікті және ұзақмерзімді құралдардың үлесін сипаттайды,ол келесі формула бойынша анықталалды.

К _ф/у = ( С _к + Ұ _о) : А _к,

мұндағы, Ұ _о – ұзақмерзімді міндеттемелер (ұзақмерзіді несиелер және қарыздар). Оның қалыпты мәні 0,75 ден 0,9 ға дейін болады.

Кәсіпорынның капитал құрамын талдаған кезде жеке көрсеткіштер де қарастырылады, ол жеке топтардың құрамының өзгерісін және пайда болу көзін айқындайды. Оған қарыз құралдарды тартудың ұзақмерзімді коэффициенті жатады, оның есептеу формасы келесідей:

К _д/о = Ұ _о : (С _к + Д _о ).

Ол ұзақмерзімді несиелер мен қарыздар үлесін көрсетеді, ол қаржылық есептілікпен меншікті капиталмен бірге активтерді қаржыландыруға тартылған, ол өндірісті кеңейту және жаңарту үшін кәсіпорынды қарыз ақшаларын қайла тиімді пайдаланатынын бағалайды.

Капитал құрылымының рационалды қалыптасуын бағалау үшін инвестициялау коэффициенті пайлаланылады, ол негізгі құралдардың құнының меншікті капитал қатынасына тең.

Активтерді қалыптастырудың иделады нұсқасы болып табылады, бұл жағдайда кәсіпорынның меншікті капиталы барлық негізгі капиталды және айналым капиталының бөлігін жабады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы одан барлық қарыз құралдарын алған жағдайда да тұрақты болып қала береді.

Тақырып 3.3 Баланс өтімділігін талдау

Өтімділік түсінігі және өтімділік құралдары

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қысқамерзімді және ұзақмерзімді перспектива тарапынан бағалауға болады. Бірінші жағдайда бағалау өлшемі кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мен өтімділігі болып табылады, яғни, қысқамерзімді міндеттемелер бойынша уақытылы және толық көлемде есептеуге қабілетті.

Қайсыбір активтің өтімділігі ретінде оның ақшалай құралдарға трансформация қабілеті түсіндіріледі, ал өтімділік деңгейі уақыттық кезеңнің ұзақтығымен анықталады, бұл уақыт аралығында трансформация болады. Кезең мерзімі қысқа болған сайын, берілген актив түрінің өтімділігі жоғары болады.

Өтімділік дегеніміз құндылықтардың ақшаға жедел түрде өтуін айтады, яғни абсолютті өтімді құралдар. Өтімділікті екі тараптан қарастыруға болады: активтерді сатуға арналған уақыт және де сол активтерді сатудан түскен сома болып табылады. Сонымен қоса, екі тарап өзара тығыз байланысқан: қысқа мерзімді уақытта активтерді сату оңайға түседі, бірақ бағадағы жоғары жеңілдікпен сатуға болады.

Төлем қабілетсіздігінің болуы «ауру» баптардың болуы куәгерлік етеді.

Өтімділікпен кәсіпорынның өзінің активтерімен міндеттемелерін жабу деңгейі түсіндіріледі, ақшаға айналу мерзімі міндеттемелерді жабу мерзіміне сәйкес келеді. Бұл айналу қаншалықты жедел болуынан кәсіпорынның төлемқабілеттілігі және несие қабілеттілігі байланысты болады. Келесі екі түсінікті ажыратады: өтімділік – бұл баланс өтімділігі және кәсіпорынның өтімділігі.

Кәсіпорынның өтімділігі – бұл кәсіпорынның мерзімінің келуіне байланысты барлық қажетті төлемдерін жабу үшін өзінің активтерін ақшаға айналдыру қабілеті.

Баланс өтімділігі – бұл кәсіпорын өз активін ақшалай қаражатқа аудару мүмкіндігі және өзінің қаржылық міндеттемелерін жабу мүмкіндігі.

Неғұрлым өтімді құралдарды және тез жүзеге асырылатын активтерді неғұрлым жедел міндеттемелермен және қысқамерзімді пасиивтермен салыстыру арқылы ағымдағы өтімділік және төлемқабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді, яғни жуық арада.

Перспективті өтімділікті баяу жүзеге асырылатын активтерді ұзақмерзімді пассивтермен салыстыру арқылы анықтауға болады.

Баланстың өтімділігін анықтау үшін актив және пассив бойынша қорытындыларды салыстыру қажет. Егер келесі жағдайлар орындалса, баланс өтім болып саналады:
А ₁ > П ₁; А₂ > П ₂ ; А ₃ >П₃ ; А ₄ < П ₄

Баланстың актив және пассивтерінің 1 топтың баптарының қорытындыларын салыстырған кезде жуықтағы түсімдер мен төлемдер (үш айға дейін) қатынасын көрсетеді.

Баланстың актив және пассивтерінің 2 топтың баптарының салыстыру жақын болашақта болатын төлем қабілеттілігінің жағдайының жақсаруы немесе әлсіреуі туралы қорытындылар жасауға мүмкіндік береді (3 тен 6 айға дейін).

Баланстың актив және пассивтің 1 және 2 топтарының баптарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол жақындағы перспективадағы кәсіпорынның төлемқабілеттілігі (төлемқабілетсіздігі) куәлік етеді.

Баяу жүзеге асырылатын активтерді ұзақмерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективті өтімділікті айқындайды және алыс перспективаға төлемқабілеттілігі туралы болжам көрсетеді.

Баланстың актив және пассив 4 тобының баптарының қорытындыларын салыстыру кәсіпорынның иесі немесе меншігі алдында міндеттемелерді жабу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тек кәсіпорын жойылатын кезде ғана қажет болады.