Бағдарламасы «Топография негіздері мен жергілікті жерді бағдарлау»

1. Нүкте горизонтальда орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігі горизонталь белгісіне тең болады.

2. М нүктесі әр түрлі Нк және Н_N (8-сурет) горизонтальдарының арасында орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігін интерполяциялаудың бірнеше әдістері арқылы анықтайды. Бұл үшін сызғыштың көмегімен М нүктесінен ең таяу жатқан горизонтальдарға дейінгі d1 және d₂ қашықтықтарды өлшейді. М нүктесінің Н_м биіктік белгісін жердің төмендеу бағытына байланысты екі рет табуға болады: Н_м= Нк+(һ d1)/ (d1+d₂)

Н_м= Н_N+(һ d2)/ (d1+d₂)

мұндағы Н_N , Н_к — горизонтальдардын биіктік белгісі, м; d1 және d₂—M нүктесінен горизонтальдарға дейінгі ара қашықтықтар, мм; һ — жер бедерінің қима биіктігі, м.

Егер де биіктік белгілері Н₁ және Н₂ көршілес горизонтальдар арасында орналасқан А нүктесіндегі (9-сурет) бұрғылау скважина аузының биіктік белгісін НА анықтау керек болса, онда А нүктесі арқылы горизонтальдарға дейінгі ара қашықтықтарға нормаль сызығын жүргізіп, с және d кесінділерін өлшейміз. Сонда бұрғылау скважинасының ізделіп отырған биіктік белгісі мынадай болады

НА=Н1 + с/ d (Н2 – Н1)

9 - сурет

3. Нүкте тұйық горизонтальдың ішінде орналасқан. Мысалы, Р нүктесі (10-сурет) тұйық горизонтальдың ішінде орналасқан, әрі төбенін ұшар басы болып табылады. Әрине, осы нүктенің НР биіктігі нүктенің маңындағы горизонтальдың биіктік белгісінен, жер бедері қимасының биіктігінің шамасынан кем екені белгілі. Сондықтан Р нүктесінің НР биіктік белгісі шамамен көршілес горизонтальдың биіктік белгісіне жер бедері қимасы биіктігінің жартысын қосқан кезде шығатын санға тең деп алуға болады, яғни НР = 151,25 м. Егер нүкте қазан шұңқырдың түбінде орналасса, онда оның биіктік белгісі көршілес горизонтальдың биіктігінен жер бедері қимасы биіктігінің жар­ты шамасын алған кезде шығатын санға тең деуге болады. Горизонтальдар арқылы орташа ойлы-қырлы жердегі нүктелердің биіктік белгісін анықтау дәлдігі шамамен жер бедері қимасы биіктігінің 1/3 – іне тең болады.

10 - сурет

11 - сурет

Беткейдің тіктігі мен еңістігін картадан немесе планнан анықтау кезінде есептерді жеңілдету үшін табан графиктері деп аталатын арнайы графиктер қолданылады. Беткейдің еңістіктері бұрыштық шамамен немесе көлбеулілік арқылы (ондық бөлшекпен, процентпен немесе профильмен) берілуі мүмкін.

Табан графигін салу үшін горизонталь сызықты кез келген сызықтың тең кесіндісіне бөледі, содан соң кесінділердің шетіне көлбеудің бұрыштық мәнін 30' -тан бастап жазады. График шкаласының бұрыштарының ең соңғы мәні берілген карта мен планда кескінделген беткейлердің максималь тіктігіне байланысты белгіленеді. Бұдан кейін жер бедері қимасының қабылданған биіктігіне және көлбеу бұрышының әрбір мәніне сәйкес табандарды мына формуламен есептейді: d=h/tgv.

Табанның карта (план) масштабында анықталған шамаларын горизонталь оське тұрғызылған перпендикулярларға қарсы көлбеу бұрыштарына сәйкес етіп салады. Алынған осы нүктелерін қосып табан графигін аламыз, ал бұл беткей графигін береді (12-сурет).


0° 30' 1° 2° 3° 4° 5° 8° 10° 20°

12 - сурет

Егер горизонталь сызығы бөліктерінің нүктелерінде көлбеу бұрыштарының орнына бұрыштардың мәндері жазылған болса және перпендикулярларда тиісінше табандар салынса, онда еңістер графигі алынады (13-сурет).


0,01 0,02 0,03 0,05 0,07 0,09 0,14 0,18 0,36

13 - сурет

Беткейдіқ құлама тіктігін және көлбеулігін планнан анықтау үшін циркульмен көршілес жатқан негізгі горизонтальдар­дың ара қашықтығын өлшеп, оны төсеу графигіне тақап ұстап шкаланың табанынан градус санын оқиды.

Картаның безендіру рамкасының сыртында көрсетілген та­бан графиктері жер бедері қимасының және берілген картаның немесе планның масштабына сәйкес есептеліп жасалатынын ұмытпау керек.

Жергілікті жердің профилін салу үшін берілген бағытқа жол-жол миллиметрлік қағазды салады. Оған шығып тұрған барлық горизонтальдарды, жер бетінің кедір-бұдырындағы және беткейлердегі нүктелерді, мысалы, АВ сызығын және 1, 2, ,..., 11 нүктелерді (14-сурет) белгілейді. Содан соң жол-жол қағазды «горизонталь қашықтықтар» графасына көшіріп олардың мәндерін жазады. Осымен қатар «биіктік белгісі» графасына профиль сызығының горизонтальдарымен қиылысқан нүктелерінің биіктік белгісінің мәндері жазылып қойылады.

14 - сурет

Профиль нүктелерін биіктік белгісі арқылы тұрғызу шартты горизонттың сызығынан салынады. Көрнекілік үшін профильдің вертикаль масштабы горизонталь масштабымен салыстырғанда 10 есе үлкейтіп алынады, бірақ масштабтардың қатынасы басқаша да болуы мумкін. Шартты горизонттың биіктік белгісін ең кіші биіктік белгісі бар нүктеде берілген сызықтан 1 см жоғарырақ орналасатындай етіп таңдайды. Шартты горизонттың сызығынан әрбір нүктеге перпендикулярлар тұрғызылып, оларға таңдалған масштабта шартты горизонт сызығы мен нүктелердің биіктік белгілерінің айырымы салынады. Перпендикулярлардың ұштарын қисық сызықпен қосып, жергілікті жердің профилін кескіндейді.

Трассаны берілген еңістікпен жобалау. Топографиялық карталарда темір және автомобиль жолдарын, каналдарды және тағы басқа да созылыңқы объектілерді жобалауға тура келеді. Осындай келешектегі жобалау құрылыстарының трассасын белгілі шектік еңістікпен белгілейді (трассаның көлбеу бұрышы берілген шамадан, мысалы, 1,5°-тан артық болмауы тиіс). Айталық, картада осындай келешектегі трассаны А және В нүктелерінің арасында белгілеп, оны жүргізу керек (15-сурет) болсын. Картадағы табан графигі бойынша .берілген көлбеу бұрышқа (1,5°) сәйкес шаманы табамыз да оны өлшеуіштің ашасына аламыз. Берілген А нүктесінен осы өлшеуіштің ашасымен келесі горизонтальды басып өтіп жобаланатын сызықтың б нүктесін табамыз, сонда Аб сызығының еңістігі берілген 1,5° көлбеу бұрышқа тең болады. Одан кейін өлшеуіштің бір ашасын табылған б нүктесінде ұстап тұрып, келесі гори­зонтальды белгілеп алып, b нүктесін та­бамыз. Сөйтіп жобаланатын сызықтың келесі bг, гd және de кесінділерін таба­мыз. е нүктесінен В нүктесіне дейін түзу сызық жүргізуге болады, өйткені осы учаскедегі еңістік берілген шекті еңістіктен аз болады. Бұл берілген есепті шешу кезінде 15 - сурет трассаның әр түрлі варианттарын табуға болатынын, солардың ішінен техникалық-экономикалық тұрғыдан ең қолайлысы таңдап алынатынын атап айтқан жөн.

15 - сурет

Горизонтальдарды тік бұрышпен қиып ететін суайрық сызықтары су жиналу ауданының шегі болып саналады. Су жиналу ауданын, жауын – шашынның жылдық мөлшерін жердегі ылғалдың булану және сіңу жағдайын біле отырып су ағынының күш-қуатын есептеп шығаруға болады; ал мұның өзі көпірлердің, бөгендердің және тағы басқа гидротехникалық ірі құрылыстардың аудандарын есептеуге қажет.

Картаға белгіленіп отырған гидротехникалық ірі құрылыстың осі түзу сызықпен сызылады. Құрылыс осінің ұштары горизонтальда немесе жобадағы су деңгейіне тең биіктік белгілері бар горизонтальдардың аралығында жатуы тиіс.

Одан әрі жобаланған құрылыс осінің ұштарынан жобадағы су деңгейінің биіктік белгілерін бойлай жылжып, горизонталь­дарды пайдалана отырып, тұйық сызықты — су жайылу шегін табуға болады. Су жайылу ауданын штрихтап қояды. Нүктелердің арасындағы көріну мүмкіндігін анықтау. Кар­тада берілген екі нүктелердің арасындағы көріну мүмкіндігін анықтау қажеттігі жиі туып жатады. Егер нүктелердің арасында 16-сурет көріну мүмкіндігі болмаса, ал кейбір жағдайларда олардың болуы үшін осы нүктелерде қанша метр жоғары көтерілу керек екендігін анықтау талап етіледі. Мұндай есептерді, мысалы, әр түрлі кластағы триангуляция мен полигонометрияны жобалауда және рекогносцировка жасауда шешуге тура келеді.

16 - сурет

Бірсыпыра жағдайларда нүктелердің арасында көріну мүмкіндігі бар-жоғын картадағы немесе пландағы кескінделген жер бедеріне зер сала қарай отырып анықтауға болады, мәселен, егер берілген нүктелер ашық жерде, суайрықтардың қарама-қарсы бетінде, немесе аңғарлардың беткейлерінде орналасқан болса, онда нүктелердің арасындағы көріну мүмкіндігі күмән туғызбайды. Алайда көп жағдайда нүктелер арасындағы көріну мүмкіндігіне қатысты күдік немесе оның жоқтығы туралы пікір тууы да мүмкін (16-сурет). Көріну мүмкіндігінің бар екені туралы мәселеге толық сеніммен жауап беру үшін осы нүктелер арасындағы сызықтың бойымен қысқартылған профильді салады. Қысқартылған профильді салу кезінде барлық горизонтальдар мен биіктік белгілері пайдаланылмайды, тек иілімдердің ең сипатты нүктелерін бейнелейтіндері ғана қолданылады. Осы нүктелерді профильде түзу сызықпен қосқанда егер ол түзу профиль сызығының еш жерін қиып өтпесе, онда олардың арасында көріну мүмкіндігі бар болғандығы. Егер ізделіп отырған нүктелерді қосатын сызық профиль сызығын қиып өтетін болса, онда нүктелердің арасында көріну мүмкіндігі болу үшін осы нүктелерде немесе біреуінде қанша метрге көтерілу керек екендігі графикалық жолмен анықталады. Бірақ осы жағдай тек нүктелердің ара қашықтығы 4—5 км-ден аспаған кезде бүгілген жерлерде, кедергілерде, ағаштар және құрылыстар болмаған кезде дұрыс болады. Нүктелердің ара қашықтығы едәуір-болғанда жердің қисықтығы мен рефракция үшін екі нүктеде бірлескен түзету жасалатынын да есепке алу керек. Олар профиль салғанда нүктелердің биіктігін кішірейтеді.

Егер ьіқтимал кедергілерде ағаш, бұталар, құрылыс және т. с. с. болса, онда олардың биіктігін қабылданған вертикаль-масштабка сәйкес профильге жоғары қарай вертикальмен салады.

16-суретте масштабы 1 : 10000 картада учаске кескінделген. Жер бедері кимасының биіктігі 20 м. А және В нүктелерінің арасындағы көріну мүмкіндігін анықтау үшін АВ сызығы бойынша қысқартылған профиль саламыз (17-сурет).

50м

17 - сурет

Осы сызықта С нүктeci А және В нүктелерінің арасындағы көріну мүмкіндігін болдыртпайтын кедергі болсын. Жердің қисықтығы мен рефракция үшін жасалатын түзетулер мынаған тең: AC үшін 1,4 м, СВ үшін 20 м. Жердің қисықтығы мен рефракция үшін жасалатын түзетулерді есепке ала отырып табылған А және В нүктелерін профильде қосқан кезде, олардың арасында тіпті С кедергісінде ағаш болмағанның өзінде көріну мүмкіндігінің жоқ екенін көріп отырмыз. Көріну мүмкіндігі болу үшін А нүктесінде 50 м-ге көтерілу керек (графикалық жолмен белгіленеді). Әлбетте, экономикалық жағынан А және В нүктесінде де 50 м-ден едәуір кем биіктікке көтерілу орынды болады.

Картадағы координаттар (географиялық координаттар – ендік пен бойлық, параллелдер мен меридиандар, картографиялық тор, тікбұрышты координаттар – километрлік тор, Х и У координаттар).

Біршама қысқа ара қашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде тікбұрышты жазық координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердің координаталары, ара қашықтығы және бағыттары арасындағы байланыс аналитикалық геометрияның қарапайым формулаларымен өрнектеледі, мұның өзі есептеулерді айтарлықтай жеңілдетеді. Егер жер беті учаскесінің өлшемі жердің сфералылығын ескермеуге мүмкіндік беретін болса, онда геодезиялық жұмыстар жүргізген кезде тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жиі қолданылады, оның координаталары басы еркін таңдап алынады. Осы координаталар жүйесінің элементтері мынандай: х абсцисса осі, оның бағыты бастапқы меридианға, магниттік және осьтік меридианға параллель немесе еркін қабылданады. Оу — орди­ната осі Ох осіне перпендикуляр болады; О нүктесі — координа­талар басы.

Горизонталь жазықтық координаталар осімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада қолданылатын тікбұрышты жазық ко­ординаталар жүйесінен (декарттық) айырмашылығы — геодезияда оң тікбұрышты координаталар жүйесі қолданылады; онда ширектердің нөмірленуі солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағыты бойымен жүргізіледі; мұның өзі геодезия­лык есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.

Кез келген А нүктесінің орны бұл координаталар жүйесінде координаталар басынан осы нүктелердің Ох және Оу осьтеріндегі проекцияларына дейінгі ха және уа кесінділерімен анықталады. Ох және Оу осьтеріндегі АВ түзуінің проекциялары координаталар өсімшелері деп аталады, олар ∆х және ∆у деп белгіленеді. Өсімшелердің белгілері де ширектің орнына байланысты; егер координаталар өсімшелерінің бағыттары, яғни тікбұрышты үшбұрыштардың катеттері координаталар осьтерінің оң бағытымен сәйкес болғанда координаталар өсімшелері оң болады да, ал сәйкес келмеген жағдайда теріс болады. Координаталар өсімшелерінің белгілері 2-кестеде келтірілген.

2 – кесте. Координаталар өсімшелерінің белгілері

Ширектер	I	II	III	IV
Координаталар өсімшелері	СШ	OШ	ОБ	СБ
∆х	+	-	-	+
∆у	+	+	-	-

Егер де А нүктесінің хА, уА координаталары және А мен В нүктелері арасындағы ∆х пен ∆у координаталар өсімшелері бел­гілі болса, онда В нүктесінің координаталары мынаған тең болады: хв – хА + ∆х ув = уА+∆у

Тікбүрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті сипаттағы геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін жерде бөлу кезінде қолданылады.

Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді эллипсоидтың бетінен белгілі бір математикалық заңдылық бойынша жазықтыққа көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар қолданылады. Геодезияда бұрыштардың мәнін бұрмаламайтын тең бұрышты немесе конформдық проекция қолданылады. Эллипсоидтық едәуір көлемді бетін кескіндеген кезде ұзындықтың бұрмалануын азайту мақсатымен оларды жеке аймақтарға (зоналарға) бөледі. Бұл кез­де олардың әркайсысы тікбұрышты координаталар жүйесіндегі жазықтықта кескінделеді.

Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер бетіндегі нүктелердің орындары жазықтықта х, у тікбұрышты координаталарымен анықталады. Олар жазықтықка Гаусс-Крюгердің тең бұрышты көлденең-цилиндрлі проекциялау заңы бойынша проекцияланады (18-сурет).

18 - сурет

Сонда жер эллипсоиды бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаға бөлінеді, олар полюстен полюске дейін созылады. Зоналардың нөмірлері батыстан шығысқа қарай Гринвич меридианынан жүргізіледі, ал Гринвич меридианы бірінші зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбір зонаның ортадағы меридианы осьтік меридиан деп аталады.

Шығыс жарты шарындағы кез келген зонаның осьтік меридианының бойлығы мына формула бойынша анықталады

λ = 6°N—3°,

мұндағы N — 6 градустық зонаның нөмірі.

Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара перпендикуляр сызықтармен кескінделеді. Осьтік меридианның кескіні X осі, ал экватор — У осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылысқан жері әрбір зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік меридианнан батысқа және шығысқа қарай саналады.

Қазақстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан, сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бірақ ординаталардың теріс мәнінен туатын қолайсыздықтан құтылу үшін осьтік меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келісілген. Бұл шама осьтік мериди­аннан алты градустық зонаның шегіне дейінгі (шамамен 330 км) ең үлкен ара қашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық нүктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын қамтамасыз етеді.

Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады. Нүктелердің координаталары бойынша оның 60 зона­нын қайсысына жататынын анықтау үшін ординаталардың сан­дық мәнінің алдына осы нүкте орналасқан зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В (18, б-сурет) нүктелері 7-зонада орналасқан болса, онда олардың координаталары мынадай мәнге ие болады: ха - 6090 км, у_А =7430 км, хв = 5020 км, ув = 7210 км.

Координаталық осьтер мен тікбұрышты координаталар басының әрбір зонада толық анықталған географиялық орны болатындықтан тікбұрышты және геодезиялық координаталар жүйелері өзара байланысты болады. Ендеше нүктенің тікбұрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп шығаруға және қайтадан керісінше жасауға, сонымен қатар нүктенің тікбұрышты координаталарын бір зонадан шектес зонаға есептеп шығаруға болады.

Геодезиялық жұмыстарды атқарған кезде, біршама нүктелердің орындарын бастапқы нүкте ретінде қабылданған қандай да бір нүкте арқылы анықтау үшін жазық полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің мы­надай элементтсрі болады (19-сурет): 1) полярлық осі — Ox;

Ox осін кез келген жаққа бағыттауға болады, мысалы теодолит жүрісінің қабырғасы; 2.) О нүктесі— координаталар басы (полюс),еркін қабылданады; полюс ретінде әдетте теодолит жүрісінің нүктесі қабылданады.

19 - сурет

Нүктелердің жазықтықтағы орны қарастырылып отырған жүйеде екі координатамен; яғни β – полярлық осімен анықталатын нүктеге қарай бағытталған кесіндінің арасындағы горизонталь бұрышпен; d – полюстен анықталған нүктеге дейінгі горизонталь ара қашықтықпен анықталады. Мәселен, А нүктесі А (β1, d1), В нүктесі (β2, d2). Полярлық бұрыштар полярлық осінен сағат тілінің бағыты бойымен 0 тан 360 – қа дейін өлшенеді. Осы координаталар жүйесі теодолит түсірісінде және жобадағы барлау скважиналарының горизонталь жазықтықтағы орнын табу кезінде қолданылады.

Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарыин анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады. А нүктесінің (20-сурет) ендігін (φ) табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді, яғни минут рамкасының тиісті минуттық немесе он секундтық аралықтардың аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін φ1 және φ ₂ әріптерімен белгілейік. А нүктесінен параллель ендігі φ1-ге перпендикуляр түсіріп, оның ұзындығын ∆φ градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін мына теңдіктен табамыз: φ = φ1 + ∆φ

∆φ шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы еркін бұрышпен φ1 және φ ₂ параллельдерімен С және D нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұндағы СА = а және CD = b болсын,

20-суреттен

∆φ = (φ1 - φ ₂) а/ b

Сонымен, ∆φ шамасын анықтау а және b кесінділерін жеткілікті дәлдікпен миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.

Осыған ұқсас А нүктесінің λ бойлығын анықтау үшін λ1 және λ2 меридиан кесінділерін қолдануға болады.

20 - сурет

С нүктесінің (21-сурет) тікбүрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырып берілген нүкте орналасқан оңтүстік - батыс бұрыштың (хо, уо) координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттық қабырғаларына СС1 және СС₂ перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: СС1=∆х және СС₂ = ∆у. Сонда С нүктесінің тікбұрышты координаталары мынаған тең:

хс = хо +∆х, ус = уо + ∆у.

21 - сурет

Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда да а және b кесінділерін көлденең масштабтың көмегімен өлшеген жөн.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Топографиялық карта неден құралады ?

2. Картографиялық проекция деген не? Проекцияның түрлері.

3. Топографиялық карта бойынша сызықтық бағдарлау қалай жүргізіледі?

4. Тікбұрышты координата деген не?

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4

№ 3 дәріс. Бағдарлау түсінігі мен әдістері

2. Уақыт бойынша уақытты анықтау.

3. Орманда, тауда бағдарлау. Елді мекендердің географиялық ендігі мен бойлығын анықтау.

Қазіргі жағдайда жергілікті жерде бағдарланудың негізгі түрі топографиялық карта бойынша бағдарлану болып табылады. Карта бойынша бағдарлану — картада бағдарланудан, ондағы тұру нүктесіне берілетін анықтамадан және картаны жергілікті жермен салыстырудан тұрады.

Картаны бағдарлау — горизонталь тегістік жағдайын ондағы бағыттар жергілікті жердегі тиісті бағыттарға параллель болатындай ету. Мұндай жағдайда карта жақтауының жоғарғы (солтүстік) жағы — солтүстікке, ал төменгі жағы — оңтүстікке, оң жағы — шығысқа, сол жағы — батысқа бағытталады. Картаның бағдарлануы жуықтап, көзбен не сызғыш не компастың көмегімен дәл орындалуы мүмкін.

Жуықтап бағдарлану үшін белгілі тұру нүктесінен картада бейнеленген қоршаған жақын бағдарларға ойша жүргізілген бағыттар жергілікті жердегі осы заттардағы бағыттармен шамамен сәйкес келетіндей етіп картаны бұрса жеткілікті.

Картаны шамамен горизонт жағына қараған бағытпен бағдарлайды. Алдын ала горизонт жағын анықтайды, сосын картаның жоғарғы жақтауы — солтүстікке, ал оң жағын төменгі және солтүстік — шығысқа, оңтүстікке және батысқа қарайтындай етіп етіп бұрады.

Картаны жергілікті жер сызығы, бағдар мен компас бағыты бойынша неғүрлым толық бағдарлауға болады.

Картаны жергілікті жер сызығы бойынша бағдарлау картада бейнеленген түзу сызықты жергілікті заттар болған жағдайда қолданылады. Жергілікті жердің кандай да бір сызығында тұрып, картадан сызықты зат бейнесінің бағыты оның жергілікті жердегі бағытымен сәйкес келетіндей, ал оның сол не оң жағындағы басқа объектілердаң бейнесі картаның да сондай жағында болатындай етіп картаны бұру керек.

Егер тұру нүктесі белгілі және картада бейнеленген бағдарлар болса және ол тұру нүктесінен көршіп тұрса, онда картаны сол бағыты бойынша бағдарлайды. Сызғышты картадағы жүру нүктесіне қойып, кандай да бір көрінетін бағдармен сызғыш бойын нысаналап, таңдалған бағдар нысаналанған сызықтың бойында болатындай етіп картамен бірге бұрады. Нысаналау кезінде сызғыштың соңын өзіне қаратып, картада бағдарға қарап тұратындай етіп ұстайды.

Құлабыз (компас) бойынша картада бағдарлануда алдымен оны шамамен бағдарлайды. Сосын құлабызды картаға оның лимбасының нөлдік диаметрі карта жақтауының сол жақ бүйірімен сәйкес келетіндей етіп қояды. Үстіне құлабыз қойылған картаны меңзердің солтүстік ұшы бөлініске жеткенше бұрады, ол магнитті меңзердің ауысуына сәйкес келеді, оның көлемі жақтаудың оң жағының астында көрсетіледі. Егер ауысу құлабыз бөлінісі бағасынан (3°) кіші болса, оны есептемейді.

Өзінің тұру нүктесі картада бейнеленген бедерге тән формалар мен бөліктер бойынша төмендегі тәсілдердің бірімен: көзбен жуықтап бағдарлау, жүрілген қашыктықты өлшеу, бағдар бойынша белгіленген таңбалар анықталады.

Жақын бағдар бойынша түру нүктесін анықтау үшін картаға қарап, ондағы және жергілікті жердегі екі-үш жақын жергілікті заттар мен бедер элементтерін тану керек. Сосын танылған бағдарға, оған дейінгі бағытқа сондай-ақ олардың өзара орналасуына дейінгі "көзбен" өлшеп анықталған қашықтықты картадағы тұру нүктесінің масштабын ескере отырып белгілеу керек.

Түру нүктесін жүріп өткен қашықтықты өлшеу арқылы анықтауда бұл қашықтықты картадағы дәл таңылған жергілікті жер нүктесінен бастап өлшеу керек және оны карта масштабындағы қозғалыс бағытына қою керек.

Бағдар бойынша белгіленген таңбалар әдісінің мәні мынада: бағдарланған картада сызғышпен екі-үш жергілікті затқа белгі қойылып, одан бағыттар жүргізіледі; бұл сызықтардың қиылысы тұру орны болып шығады. Мұнда бағдарлардың дәл танылуы, ал сызғыш шеті оның картадағы бейнесінің дәл ортасынан өтуі маңызды.

Картаны жергілікті жермен салыстыру. Жергілікті заттар мен бедер элементтерінің тұру нүктесінің айналасында орналасқандардың бәрін тауып, сондай-ақ картада көрсетілген жергілікті жер объектілерін тану болып есептеледі.

Картада бейнеленген затты табу үшін картаға қарап, ондағы өзінің тұру орнын анықтау керек. Карта бағдарына ығыстырмай бетін затқа қаратып тұрады да, жергілікті жерден оған дейінгі қашықтықты көзбен бағалап, ойша карта масштабындағы бұл қашықтықты өзінің тұру нүктесінен зат бағытына қарай кояды. Қойылған қашықтықтан көрінетін жергілікті заттың картадағы бейнесін табу керек.

Картада бейнеленген жергілікті жердегі затты табу картаға қарап, ондағы өзінің тұру орнын анықтағаннан кейін орындалады. Картада бағдарланған жағдайда тұру нүктесінің жергілікті затқа бағытын табады (сызғышты картадағы тұру нүктесіне және заттың шартты белгісіне қою арқылы табуға да болады), бұл бағытқа картада өлшенген бұл нүктелер арасындағы қашықтықты апарып, жергілікті жердегі затты іздестіреді.

1. Карта бойынша бағдарлану қалай жүзеге асады?

2. Компоспен бағдарлану.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4

№ 4 дәріс. Топографиялық түсірілімдер.

2. 
   Мензульды түсірілімнің маңызы. Құралдар.
   
3. 
   Нүктелердің пландық орнын анықтау. Планды безендіру мен түсірілімнің толықтығы.