Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға

Қызығу-шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшілігінің бір көрінісі.Сонымен қатар,қызуғуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі- “Бұл не?” дейтін рефлекс. Мәселен, біреуді ”футболға қызығады” десек,ол адамның үнемі баратынын, футбол жөніндегі кітаптарды оқып отыратындығын, біреу мен әңгімелесуде де, көбінесе осы тақырыптың айналасында сөз қозғауды тәуір келетінін байқаймыз. Сөйтіп адамның қызығуы бір нәрселерге асыра зейін қоюдан, оған құмартудан,соны үнемі ойлаудан көрініп отырады.

Қызығулар да бейімділік тәрізді балалардың кішкентай кезінде ерекше байқалады. Мәселен,кейбір балалар кішкентайында автомобилге,тракторға жалпы –техника атаулыға әуесқой келеді.Мұндай балалардың есі-дерті машина болып, уақытының көбін соның айналасында өткізеді, олардың маркасы жақсы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп қабырғасында физмка,қол еңбегі сияқты пәндерді бар ықыласымен оқиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалрдың біразы жасынан өзі жақсы көретін техника саласында нәтижелі жұмыс істеп, өз қабілеттерін жақсы көрсетеді . Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі. Ол ең алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы тұрғыдан бір адамның қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар болады. Қызығуы өте тайыз, ой-өрісі тар адамның образын Н.В.Гоголь шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, ”Шинель” әңгімесіндегі Акакий Акакиевич қағаз көшіруді өз өмірінің негізгі арқауы еткен. Ол тіпті қызметтен қайытқаннан кейінгібос уақытының барлығын қағаз көшіріпжазуға арнайтын болған,осы ісіне қуанып,ләззат алған.

Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін.Бірақ осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар,әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді.Оқу қызығулары балаларды оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.

Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп,берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды әрі кең,өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің бірі. Мұнсыз адамның рухани өмірі дамымайды. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытқа да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да,сайып келгенде, оның бір де біреуіне жөндеп тұрақтамайды .Мұндай ”көрсе қызар”әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді .Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл-үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды.Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауырпалықты көтере білуге жәрдемдеседі.

Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т.б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға,ғылымға қызығу,(математика, химия, биология, философия т.б.): кәсіптік қызығулар сал салалы кәсіптің түрлеріне байланысты (эстетикалық қызығулар кино,театр, музыка,бейнелеу өнері т.б) бөлініп жатады.

Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболға қызығуды осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу-бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы кетіп отырады. Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның, іс- әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мәселен, бір адамдар саяси – қоғамдық мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Ал үшінші біреулер ғылыми – теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады.

Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін жері- мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне бастайды. Мектеп өмірі балаларға көптеген қызығулардың түрлерін туғызады. Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық,оқырмандық қызығулар қалыптасады.Қызығу көбіне баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай көрінеді. Мәселен, шахматқа қызығу баланың осы ойынмен айналысуға бейімділігінен туады. Бірақ, қызығушылардың бейімдіктен бөлек те пайда болатын кездері кездеседі. Мәселен, футболға қызығатындардың футбол ойынына жөнді бейімділігі болмаса да, қызығуы өте күшті келеді. Мұндай қызығуды белсенді, пәрменді қызығу деп айтуға болмайды. Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әрекетпен айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді білмейтін, еңбек сүйетін, жан- жақты, қабілетті адам болып шығады.

Жеке адамның психикасын нұрландырып қасиеттің енді бірі – мұрат (идеал). Бұл-адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып, қастерлеуі .Мұрат - адамның алдына қойған ең ардақты,ең асыл мақсаты. Адам осыған жету үшін қолдан келгенін бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кіріседі. Барлық күш- жігерін соның сарп етеді. Мұрат дүниетаным, айқын сенім,сөз бен істің байланысы бар жерде ғана болады. Оқушыларды асыл мұраттар рухына тәрбиелеу – бастауыш мектеп мұғалімдерінің де басты міндеттерінің бірі.

Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттердің бірі - талғам. Бұл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позициясына, бағыт- пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Талғамға адамның білімі, тәрбиесі, ортасы,тәжірбиесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланыстыда адамды түрлі талғам орын алады.Мәселен, кейбір ала-құла көзге қораш киіну талғамы дұрыс қалыптасқан адам деп айту қиын. Өйткені дұрыс талғам дұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің нәтижесі.

Қызығу, сенім, талап,мұрат адамды әр кезде іс- әрекетке итермелеп отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып табылады. Бұлар адамның басында айқын да анық сәулеленіп отырады. Бірақ мотивтердің кез келгені осындай пәрменді болып келе бермейді.Мән- мәнісі адамға онша айқын емес, көмескі күңгірт болып көрінетін мотивтер де толып жатыр. Осы топтағы мотивтердің қатарына бағдар (установка), фрустрация, елігу, стере отиптерді жатқызуға болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталып өтейік. Мәселен, грузин психологы, академик Д.Н.Узнадзе (1886-1950) зерттеген бағдар теориясының мәні мына төмендегі қарапайым тәжірибеден жақсы байқалады. Салмағында айырмасы бар екі шарды қолымен 10-15 рет ұстап көрген адам бұлардың айырмашылығын оп-оңай сезе алады. Кейін осы кісіге салмағы бірдей екі шар берілгенде де, ол бұларды бұрынғысынша екі түрлі деп қабылдайды. Тәжірибенің негізгі мәнісі де осында. Салмағы екі бірдей шарды осылайша теріс қабылдауы (иллюзия) оның алдыңғы қабылдауындағы субьективтік жағдайына байланысты туған. Мұндайда адамның зейіні қабылдайтын заттың өзіне емес, сол зат туғызатын сезімге, көңіл күйіне ауып кетеді.Осы тәжірбиеде бір біріне тең шаралардыаңғармай, қате қабылдау осындай жайттан туған .

Адамның қажеті мен мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп аталады. Мұндай жағдайды күнделікті өмірде де жиі кездестіруге болады. Мәселен, бірінші класс оқушылары үшін мұғалім қай жағынан да аса беделді адам. Оның ақ дегені ақ, қара дегені қара. Сондықтан да олар кейбір мұғалімдердің теріс өнегелерін де талғамай қабылдай береді. Оқушылардың мұғалім жөнінде бір жақты түсінектері осындай әлде де айқындала қоймаған түсініктің, тек мұғалім жөніндегі жай бағдардың көрініс.

Адам қажетін өтеу үстінде неше түрлі жағдайға тап болады.Мәселен,бұрын сонды өзіне кездеспеген кедергіні алуға шамасы келмейтін кездерде адамның жолы болмай, сәтсіздікке ұшырайды не сол объект оған алынбас қамалдай болып көрінеді. Адамның жолы болмай босқа бәлек болған жан күйзелісін психология фрустрация деп атайды. Бұл көп жағдайда адамның көңіл – күйіне қолайсыз әсер етіп, оны орынсыз мазасыздандырады. Егер осындай жолы болмаушылық қайталана берсе, адамда ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне себепші болады. Кейбіреулер сылбыр, немқұрайды, жігерсіз күйге түседі, енді біреулер орынсыз ызақор, күйгеліктікке салынады. Осындай көрініс жасөспірімдер арасында да байқалады. Балаға үнемі шамасы келетіндей тапсырма беру, оны келмейтін нәрсеге орынсыз қинамау, онда фрустрациялық күйдің орнығуына жол бермеу – мұғалімнің психологиялық қырағылығын, шебер тактісін қажет етеді.

Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға қызығушылығын зерттеу мақсатында, Ленгір қаласындағы Қ.И.Сәтбаев атындағы № 4 – ші қазақ орта мектебінің 3- б сыныбында анкета және бақылау әдістері қолданылды.

Оқушыларға келесі сұрақ қойылды: ” Анкетаны аяғына дейін оқып, тізімдегі пәндердің ішінен сені қызықтырытынын ата”

1. Ана тілі

2. Қазақ тілі

3. Матеиатика

4.Орыс тілі

5.Дүниетану

6.Дене шынықтыру

7.Бейнелеу өнері

8.Еңбек

9.Музыка

Зерттеу нәтижелерін қортындылай отырып, келесі жағдайлар анықталады: 1. Сыныпта өтілетін пәндердің ішінен оқу – танымдық қызығушылықты тудыратын пәндер келесі математика 52% себебі түрлі қызығатын есептер шығарамыз. Ана тілі 54% себебі сабақта ертегілер, жұмбақтар,жаңылпаштар оқылады...

2. сабаққа қызығады- 5 оқушы.

3. сабаққа - 5 оқушы.

4.сабаққа – 2.оқушы.

5. сабаққа - 4. оқушы.

6. сабаққа – 3 оқушы

7. сабаққа - 3 оқушы.

8. сабаққа - ------

9. сабаққа – 3 оқушы.

3. Оқушылардың арасынан 54% - ті ана тілі, 52% -ті математика пәндеріне белсенді қызығушылықты көрсетеді, себебі олардың осы пәндердің үлгірімі де жоғары.

4. 3-б сыныбында жақсы оқитын балалар: Шертаева.П. Ауесова.А. Жүнісов.Ә.Оларға сабақтар ұнайды, олар ізденеді,өздерінің бойында қызығушылықты көрсетеді.Үлгерімі төмен оқушылар: Бөтенбаев Д, Алдабергенова.Н, Ділдабаев С. Үлгерімі төмен оқушылар тек жеке әрекеттерді орындауға ғана бағыталады. Олар механикалық түрде ғана мұғалімнің іс – әрекетін қайталайды, оқу процесінің мазмұнына назарды аз аударады. Қорыта айтқанда,бастауыш мектепте қандай да болмасын пәнге терең қызығушылық сирек кездеседі. Жақсы оқитын оқушыларды түрлі пәндер қызықтырады, яғни олардың мазмұны. Түрлі сабақтарда түрлі тақырыптарды өткенде, оқушыларда интеллектуальды белсенділік пайда болып,қызығушылық көрініс береді.

Кесте 1

Сұралған оқушылар саны	Жауап саны	Қызығу бағыты
		Ана тілі	Математика	Қазақ тілі	Дүниетану	Орыс тілі	Еңбек	Бейнелеу өнері	Музыка	Дене шынықтыру
100%	25	14 54%	13 52%	12 48%	11 44%	6 24%	12 48%	12 48%	12 48%	11 44%

Кесте 2

Сұралған оқушылар саны	Қызығу кеңдігі
	Бір сабаққа	Екі сабаққа	Үш сабаққа	Төрт сабаққа	Бес сабаққа	Алты сабаққа	Жеті сабаққа	Сегіз сабаққа	Тоғыз сабаққа
100%	---	5 20%	5 20%	2 8%	4 16%	3 12%	3 12%	---	3 12%

Кесте 3

№№	Оқушының аты-жөні	Ана-тілі		Қазақ тілі		Математика		Орыс тілі		Дүниетану		Бейнелеу		Еңбек		Музыка		Дене шынықтыру
		қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға	қызығу	баға
1	Шертаева Перизат	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5
2	Жүнісов Әлібек	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5	+	5
3	Ділдабаев Сәкен	-	3	-	3	-	3	-	3	-	3	+	4	-	4	-	3	+	4
4	Алдабергенова Назира	-	3	-	3	-	3	-	3	-	3	+	4	-	4	-	3	+	4

2.3. Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға танымдық

қызығушылығын дамытуда мұғалімнің атқаратын жұмысы

Республикада оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтарының негізінде жасалған бағдарламалар бастауыш мектептің жаңа жүйеге көшіуін әрбір мұғалімнен жаңаша жұмыс істеуін, батыл шығармашылық ізденісін, оқушылардың белсенділігі мен қызыуғушылығын арттыруды талап етеді. А.С.Макаренко оқушыларды сабаққа тарта білу,олардың оқуға қызушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жояды.

Жас бала не нәрсені болса да құмар, қызыққыш, қолымен ұстап, көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан, әрбір сабақта бұрыннан белгілі мәліметтерді қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс- тәсілдерін іздестіру қажет.Қазіргі сабақтың түрлері сайыс, жарыс сабағы, концерт, аукцион,кіріктіру сабағы т.б. өз нәтижесін беріп жүр. Әсіресе, халықтық, педагогиканы пайдаланып, ата- бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттердің бойына дарыту мақсатында халық ауыз әдебиетін пайдалануға болады.Қазақ халқының мейірімділігі, кеңпейілдігі, сыпайылығы,көпшілдігі, сөзге беріктігі туралы әңгімелеу арқылы осы қасиеттерді шәкірт бойына сіңіру, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу,әдептілікті бйік ұстаусияқты әдет- ғұрыпты үйретуге болады. Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының ойлау қабілеті нығайып кез келген, проблеманы шешуге үйренеді.

Дамыта оқудың Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов жасаған жүйесі 3 негізгі құраушыдан (оқу мақсаттарының қойылуы, оны шешудің жолын бірлесе қарастыруы, шешімнің дұрыстығын дәлелдеуі)тұрады. Сабақта жақсы оқитын оқушылармен ғана белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылса, әр оқушының, оқуға деген қызығушылығы артады.

Бастауыш мектеп – оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды қайталанбас кезең. Содықтан бастауыш білім – үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс.

Бастауыш мектеп балаға білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.

Білім беру мекмелерінің қазіргі жаңа құрлымы мен оқытудың жаңа мазмұны мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлік пен жаңа технологияны ендіру міндеттерін шешуді талап етуде. Мұның өзі бастауыш мектепте оқушының пәнге деген қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастыруда маңызы зор екендігін айғақтайды.

Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден – кез келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірбиесін меңгертуге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік, дағдыны қабылдайды. Екіншіден – кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады.Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің асыруға бағытталған жаңа әдіс- тәсілдер іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.

Екі әрекетте оқушылар – екі түрлі мүдделер көзделген әр түрлі мақсатты шешеді. Мысалы оқу әрекетінде белгілі дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір ережені меңгеретін жаттығулар орындаса, шығармашылық әрекеттерде баланың іздену жұмысы басты нысана болады. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.Жаңа буын оқулықтары ұстаздардан шығармашылық пен ізденушілік,жаңашылдықты талап етеді. Оқушыларға білім жүйесін терең әрі тиянақты беру үшін оқыту әдісін жетілдіру – әр ұзтаздың негізгі міндеті. Бастауыш сынып оқушыларының ой- өрісін дамытуда ойын әрекетінің маңызы зор. Ойын – балалардың негізгі іс- әрекеттерінің бір түрі. Ойын балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала алады. Сабақтағы ойын арқылы білімін шыңдап, ой- өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті заттары, ерекшеліктері болады. Баланың жас ерекшелігіне, сай ұымдастырылған ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, қалыптастырады және де сабаққа деген қызуғышылығын арттыру.

Оқушылардың сабақтағы қызығушылығы мен белсенділігін қалыптастырудың жолдары сан-алуан. Бұл пікір педагогикалық әдебиеттерде көрсетіліп, нақтыланған әрі бірнеше ғалымдар пікірлеріне үндесіп отырады. Сондықтан қандай да бір пән болмасын, сол пәнге оқушының қызығушылығын, белсенділігін қалыптастыруды тудыру жолдары, шарттары мен қолданылатын жұмыс түрлерін жинақтап көрсетуге болады.

1. Берілетін білім мазмұны мен оқушының жас ерекшелік ақыл-ой даму деңгейінің сәйкестігі.

2.Берілетін білім мазмұнының қызықты болуы.

3. Оқу әрекеті мотивінің,міндет мақсатының, айқындылығы

4 .Мұғалімнің кәсіби және мәдени құзырлығының жоғары деңгейлігі.

5. Оқушылардың міне-құлық, қабілет ерекшелігінің ескерілуі.

6.Оқушылардың өз бетінше және шығармашылық жұмысының тиімді ұйымдастырылуы.

7.Оқытудың көрнекілікке, бақылау әрекетіне негізделе жүргізілуі.

8. Оқушының оқу мүмкіндігін, денсаулығын есепке ала оқыту

9.Проблемалық ситуация тудыра оқыту тиімділігі.

10. Ерік – жігері, жауапкершілік, борыштық сезімін тәрбиелеу.

Сабақта берілетін оқу материалдарын оқушыларға жеткізу үшін, әр – түрлі оқыту әдістерін қолдануға болады. Мектептегі ең кең тараған оқыту әдісі – ол мұғалімнің ауызша баяндауы. Бұл әдіс оқу процесінде жетекші рөл атқарады, барлық пәндерді оқытуда және сабақтың түрлі кезеңдерінде әсіресе жаңа материалды түсіндіруде кеңінен орын алады.

Мұғалім өзінің сөзін көрнекі бейнелермен байланыстырады. Мұғалімнің ауызша баяндауы, сұрақтарды анық және түсінікті етіп қоюы, проблемалы ситуация тудыратын етіп қоюы, баяндалатын материалдың ең маңызды жерлерін айырып беруі, хабарлаудың жүйелі және дәлелді болуы қажет. Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді сонымен қатар дауыс ырғағы мен мимикасы мәнерлі және бай болғаны жөн.