Батталов қайрат қанатұЛЫ

Қарағанды, 2008

Кеңестік одақтың ыдырауынан кейін Қазақстанда тамыры тәуелсіздік, зайырлы, демократияшыл принциптерге негізделген мемлекет қалыптастыруға бағыт алынып, қоғамда нарықтық экономика жолына түсу, демократиялық институттарды құру үрдістері басталды. Тәуелсіздікке жету, саяси-экономикалық либерализация, елдің нарықтық даму жолына тұрақтауы мемлекеттің нарықтық экономика талаптарына сәйкес құрылымдарын дамыту қажеттілігін тудырды. Елімізде болып жатқан күрделі, ауқымды өзгерістер тұсында өзінің табиғи қызметі бойынша нарықтық қатынастардың жетелеуші институттарына негізделу қажет. Осындай мемлекет өміршеңдігі деңгейіндегі маңызға ие қазіргі құбылысқа - кедендік іс жатады. Егер де, қазақ даласының Ресей империясының қоластындағы кезеңде аталған сала белгілі бір дәрежеде дамыса, жетпіс жылдық кеңестік кезде орталықтанған, жоспарлы экономика жағдайында аталған сала құрылымдарының маңызы мен қызметі шектелді. Сондықтан, Қазақстан үшін толық таным болмаған даму жолының айнымас құрылымдарын, құбылыстарын түсініп, қолдана білу үшін оның тарихи тәжірибесін зерделеу қажет.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы саяси-қоғамдық өзгерістер кеңестік тарихи тұғырнама мен әдістемелік негіздеменің дағдарысын білдірді. Коммунисттік идеология мен тарихи тағлымды тек марксисттік-таптық көзқарас тұрғысынан зерделеу жаңа жағдайда дәрменсіздігін көрсетті. Тәуелсіздік кезеңінде тарих ғылымына қатысты саяси «цензура» жойылып, төл тарихымыздың жан-жақты тұстарына объективтілік тұрғысынан баға берілді. Осындай күрделі мәселелер қатарына Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңі да жатты. Алайда, патша үкіметінің өлкені отарлаудың саяси, әскери және қоныстандыру шараларын зерттеуге басым назар бөлінсе, оның экономикалық тұстары толыққанды зерттелген емес. Ал, аймақты экономикалық отарлау саясатының маңызды құралы - кедендік қызмет бойынша арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, мәселе төңірегінде жанама зерттеулердің болуына қарамастан, мәселенің зерттелу деңгейі қанағатсыз жағдайда. Бүгінгі күні ғылыми айналымға қосылуға тиісті мұрағаттық және басқа да деректер Ресей империясының аймақтағы кедендік саясаты отарлау саясатының құрамдас бөлігі болып, оның жалпы отарлаушылық мүдделермен үндестігі, ортақтастығы, аймақтағы кедендік істің Ресей үшін өлкедегі экономикалық мүдделерінің қорғау құралына айналғаны туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Қытаймен шекарадағы кедендік құрылымдар отарлау саясатының, ресейлік отарлармен шекаралас өлкелерге экономикалық экспансия саясатының құралы болғанын дәлелдейді. Сондықтан, өлкедегі Ресейдің отаршылдық экономикалық саясатының бейнесін толыққанды ашып-көрсету үшін отандық тарихтың өзекті мәселелер қатарына жататын өлкедегі кедендік іс тарихына ден қойып, арнайы зерттеуді талап етеді.

Өзінің Еуразиядағы географиялық орналасуына байланысты Қазақстан бүгінгі күні көршілес елдермен берік экономикалық байланыстарды орнатуға, өзінің сауда-транзиттік мүмкіндіктерін пайдалануға мүдделі, осындай әріптестік бағыттарының бірі ретінде кедендік іс үлкен рөлге ие болады. Аталған үрдістің барлық мүшелерінің мүддесі үшін кедендік өзара әрекеттесудің тиімді үлгілерін жасау мақсатында кедендік құрылымдар тарихын зерттеу аса маңызды.

Кедендік саясат пен кедендік іс тарихы мәселелеріне назардың өсе түсуі - ақырғы онжылдықтың құбылысы. Бұл қызығушылық, бір жағынан, экономикалық либерализация кезеңіндегі маңызды мемлекеттік институт ретінде кедендік жүйе рөлінің күшейуімен, екінші жағынан, кедендік жүйенің өзінің тарихи тәжірибесін жандандыруға, сыртқы сауда монополиясы жағдайларындағы кедендік іс-әрекет саласының тарылуымен байланысты тарихи ақтаңдақтарды өткеруге объективті қажеттіліктерімен шартталған. Сонымен қатар, жаһандану жағдайларында кедендік өзара әрекет етудің ең тиімді тәсілдерін қалыптастыру қажеттілігімен байланысты кедендік істің тарихи тәжірибесін зерттеу ерекше мағынаға ие болды.

Ресей Батыс Қытаймен шекаралас Оңтүстік-Шығыс Қазақстан өлкесіне тек ХІХ ғасырдың ортасында әскери-саяси әрекеттерді жүзеге асыру барысында өз билігін орнатты. Кедендік саясат пен кедендік құрылымдар Ресей үшін аймақтағы маңызды ішкі және сыртқы саяси міндеттерді шешудің, аймақты шаруашылық игеруді жеделдетудің, оны ресейлік капитализм шеңберіне қосудың құралына айналды. Осы геосаяси жағдайы қиын аймақта көршілес Қытаймен қарым-қатынастың негізгі қағидалары қалыптасты. Бұл орайда, Ресей империясының Қытайдың Шыңжаң аймағында геосаяси мүдделерінің ерекше маңызын, оның ресейлік мануфактуралық тауарларды өткізудің нарығы ретінде қарастырған капиталисттік топтар үшін экономикалық маңызын атап өту керек.

Геосаяси фактор ресей кедендік саясатының Батыс Қытайға көзделген бағытына маңызды әсер етті. Кедендік бақылауды орнату, өз мүдделеріне сай кедендік баждардың мөлшерін және жеңілдіктер сипатын реттеу - сауда-экономикалық қатынастардың дүниежүзілік тарихының ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақстан, Орта Азия және Батыс Қытай аймақтарын дүние жүзінің кедендік мәселелері геосаяси сипатқа ие болған аймағы ретінде бағалауға болады. Осының барлығы тарихи ретроспективадағы патша үкіметінің кедендік саясатының аймақтық мәселелерін, кедендік құрылымдар тарихын көтеруге, 1868-1917 жылдардағы хронологиялық шеңберде Ресейдің аймақтағы кедендік саясаты мен осы саясаттың құралы ретінде қалыптасқан кедендік қызметтің қалыптасу және даму тарихын қазіргі тарихи ғылымның өзекті мәселелері қатарына қоюға негіз болды.

Кедендік істі аймақтық аспектісінде зерттеу Қазақстанның Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік мемлекет ретінде дамудың қазіргі стратегиясы тұрғысынан да өзекті болып келеді. Әсіресе, кедендік саясаттың жалпы қағидаларын қолданудың тарихи тәжірибесі Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруге дайындығымен байланысты ерекше назарға ие. Себебі бұл кедендік саясаттың протекционисттік мәнін сақтай отырып, оны либерализациялау мысалын, Ресейдің өлкедегі тәжірибесін көрсетеді.

Оларды зерттеу ауқымы мен объектісіне қарай келесідей топтастыруға болады:

• 
  Ресей империясының жалпы кедендік саясатының және кедендік саланың тарихына арналған теориялық-ізденушілік зерттеулер;
  
• 
  Ресей-Қытай дипломатиялық қарым-қатынастар тарихына арналған еңбектер;
  
• 
  Қазақстан, Орта Азия мен Шыңжаңдағы геосаяси жағдайға, саяси үрдістерге, Ресейдің отаршылдық әскери, саяси-экономикалық шараларына арналған зерттеулер;
  
• 
  Ресей-Шыңжаң сауда қатынастары тарихына арналған зерттеулер;
  

Еркін сауда ілімі Адам Смиттың экономикалық шығармаларынан туындаған еді [1]. Ол бойынша еркін сауда концепциясына протекционисттік көзқарастар қарсы қойылып, бәсекелестіктің берік салалардың дамуына дем беруіне және импортпен бәсекелесе алмайтын өндірістердің жойылуын жеделдетуіне байланысты еркін сауда «мықты экономикалар» үшін де, дамушы елдер үшін де тиімді деп саналды. Фритредерлер пікірінше, аталған үдерістердің барлығы жалпы тиімділікті жоғарылатып, керісінше, протекционизм дамуды тежеп, ұлттық экономикалардың тежелуіне әкеледі. Аталған ілім ХІХ ғасырдың ортасына қарай Батыс Еуропа мемлекеттері (Ұлыбритания, Франция, Германия) арасында кең тарап, қоғамдық санада үстемдік құрды.

Протекционизм ілімі ХІХ ғасырдың басындағы белгілі неміс ғалымы Фридрих Листтың еңбектерінен туындаған болатын [2]. Ф.Лист алғашқы болып басқа елдермен бәсекеге түспеуінше, шетелдік бәсекелестіктен «жас және нығаймаған өнеркәсіпті қорғайтын тәрбиелеуші протекционизм» жүйесі секілді саясатқа классикалық теориялық негіздеме берді. Дәл осы екі ағымның арасындағы тартыс мәселеге қызығушылықтың өсуіне дем болып, кедендік-сауда саясат мәселелеріне арналған зерттеулер туындады.

Ресейдегі жалпы кедендік мәселелерді зерттеудің алғашқы талпыныстары ХІХ ғасырдың орта шенінде басталады. Осы кезеңде Қазан университетінің профессоры, саяси ғылымдардың докторы Е.Осокинның, Д.Толстойдың, С.Никольскийдың еңбектері жарық көреді [3-5]. Бл еңбектер зерттеу деңгейі бойынша төмен, бағыттылығы бойынша Еуропалық Ресейдің аумағын және оның батыс елдерімен кедендік қарым-қатынасын қамтитын еңбектер болатын.

Ал, кедендік саясат мәселелерін зерттеуге ресейлік қоғамдастық тарапынан ғылыми қызығушылықтың алғашқы толқыны ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңіне жатады. ХІХ ғасырдың 60-70 жылдары басталған ресейлік өнеркәсіпті дамытудың жолдарының ізденісі кедендік мәселелерді ғылыми зерттелу қажеттілігін тудырды. ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында кедендік саясаттың жағдайына және тарихына байланысты көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Олардың қатарына - И.М.Кулишер, зерттеуші-экономист М.Н.Соболев, К.Лодыженский, Н.Н.Шапошников, белгілі экономист Е.Ф.Брандт, П.Б. Струвеның еңбектері жатады [6-12]. Бұл жұмыстарда экономика мен сыртқы сауда мәселелерімен тығыз байланыста кедендік іс дамуының негізгі бағыттары қарастырылады, оның арнайы-саяси маңызы туралы айтылады. Бұл бір жағынан кедендік саясат тарихы бойынша зерттеулердің бағыттылығын, сыртқы сауданы тарифтік реттеудің теориясы мен тарихы мәселелеріне ерекше назарды белгіледі. Басылымдардың бірқатары кедендік саясаттың (меркантелизм, фритредеризм, протекционизм), негізгі «кедендік шараларды» жетілдіру үрдісі мен мазмұнына олардың әсері негізінде жатқан экономикалық концепцияларды сараптаумен байланысты болды. Ғалым-экономисттердің еңбектеріндегі ресейлік кедендік саясатты ретроспективті сараптамадан өткізу белгілі бір ғылыми мақсаттарды көздеді. Сыртқы академизмге қарамастан, олардың зерттеу жұмыстары үлкен пікір-таластық потенциалға ие болды, себебі, авторлардың көбі үстем теориялардың бір жағын - протекционизм немесе фритредерлік позицияны ұстанды. Тарихи материалға бетбұрыс кедендік саясат төңірегінде өздерінің теориялық көзқарастарына дәлел табу мақсатымен шартталды.

Осы кезеңде XVIII-XIX ғасырлар кезеңіндегі ресейлік кедендік саясат тарихы бойынша революцияға дейінгі тарихнамада жалғыз зерттеу жұмысы жарияланды. Оның авторы - экономист В. Витчевский Ұлы Петрден Екінші Николайға дейінгі Ресейдің сауда, өнеркәсіптік және кедендік саясатының дамуын қарастырды [13]. Зерттеу жұмысы автор заманындағы ресейлік және шетелдік әдебиетті жалпылау негізінде жазылған. Еңбекте салыстырмалы-тарихи сараптама әдістеме қолданылған, Ресейдің сауда, кедендік және өнеркәсіптік саясатының мазмұны басқа елдердің саясатымен салыстыру арқылы сараланады. В. Витчевский зерттеу жұмысы - кедендік саясаттың жеке аймақтардағы, соның ішінде Қытаймен шекаралас аймақтардағы оның көріністерін, ресей-қытай кедендік қарым-қатынас қағидаларын қарастырған алғашқы жұмыстардың бірі. Ресейдің кедендік саясатының «шығыстағы саясат» жүйесін қарастыра отырып, В. Витчевский оның аймақтық ерекшеліктеріне көңіл бөлген. Олардың бірі ретінде ол саяси приоритеттердің экономикалық приоритеттер үстінен үстемдігін айқындаған. Егер еуропалық мемлекеттерге қатысты Ресей ХІХ ғасырдың басында сауда саясатына «дипломатияның қолындағы саяси мақсаттарға жетудің қаруы» деп тануынан арылса, Шығыста кедендік саясат «таза саяси комбинациялар саласындағы қызметтік рөлін» атқара берді [13, 175б.]. В. Витчевский монографиясы автордың Ресейдің сауда, кедендік, өнеркәсіптік және тарифтік саясатын шетел мемлекеттерінің саясатымен салыстыра отырып, биліктегі императорлармен, қызметтің аталған салаларына олардың көзқарастарымен тығыз байланыста қарастырылуымен қызығушылық тудырады.

Кедендік саясаттың «тәжірибелік жағы» - сыртқы сауданы кедендік-тарифтік реттеу теориялық ізденістердің жеке саласы болды. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарының басында Д.И. Менделеевтың «Толковый тариф или исследование о развитии промышленности России в связи с ее общим таможенным тарифом 1891г.» атты еңбегі жарық көрді [14]. Д.И. Менделеевтың «кедендік мәселелерге қатысты ғылыми мұрасы», кедендік саланың дамуына ғалымның қосқан үлесі көпке дейін оның химия саласындағы еңбектерінің, ғылыми ашуларының көлеңкесінде қалды. Д.И. Менделеев еңбегінің «Ресейдің кедендік тарифтері» атты екінші бөлімі орыс тарифінің тарихи ерекшеліктеріне арналған және тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде құрастырылған. Д.И. Менделеевтың тарихи еңбегі негізіне 1886 жылы жарияланған К.Н. Лодыженскийдың зерттеу жұмысы жатты. Д.И.Менделеев өз алдына орыс тарифтерінің тарихын сараптауды мақсат етіп қоймаған, тек құрастыруына өзі атсалысқан жаңа тарифтің мақсатқа сәйкестігі мен негізділігін талдау, түсіндіру үшін оның тарихына көңіл бөліп отырды. Ғалымның «Ресей үшін тиімді сабақ болған кедендік-тарифтік саясаттың қалыптасуы мен трансформациясының қарама-қайшы тәжірибесін негіздеуге және көрсетуге» мүмкіндігі болды [15, 1б.]. Автор ресейлік кедендік саясатты сараптауға біржақты (фритредерлік немесе протекционисттік) әдіснаманы қолданудан арылып, «абсолютті ілім ретінде протекционизм абсолюттік фритредерлік секілді рационалдық сандырақ» екенін көрсетуге тырысты [14, 8б.].

Кедендік іс тарихнамасының бірінші кезеңі кедендік іс мамандарының кешенді, фундаменталды, экономикалық және тарихи еңбектерінде орын алған ірі теориялық потенциалының уақыттың шағын мерзімінде жинақталуымен сипатталады. Жоғары аталған еңбектердің қатарына И. Янжулдың, М.И. Казидың, Я.А. Новиковтың еңбектері де жатады [17-19]. Осы жұмыстардың құндылығы - кедендік саясаттың дүниежүзілік тәжірибесін зерттеу негізінде оның екі жолы (протекционизм мен фритредерлік) қарастырылуында болатын, осы жолдардың біріне Ресей де түсуі қажет еді. Аталған еңбектер негізінен Еуропадағы фритредерлік пен протекционизм тәжірибесін қамтып, оның теориялық және тәжірибелік негіздемесіне талдау жасайды.

Үлкен қызығушылықты Қаржы Министрлігінің мерейтойына арналған жұмыс тудырады [20], онда Министрліктің қалыптасу тарихымен қатар биліктік құрылымдардағы өзгерістерге байланысты мемлекеттің кедендік саясатының өзгеруіне арналған көптеген сұрақтар шеңбері қарастырылады. Маңызды орын жаңа кедендік тарифтер мен ережелердің қабылдануына және оларды қабылдау нәтижелеріне берілген. Ресейдегі қаржы басқармасы құрылымының өзгеруі туралы мағлұматтар да беріледі.

Жоғарыда көрсетілген ғылыми-зерттеушілік сипаттағы еңбектер Ресей империясының жалпы кедендік саясатына арналған теориялық-ізденушілік зерттеулердің қатарына жатады. Олардың құндылығы - жалпыресейлік кедендік салаға ортақ болған тенденцияларды түсініп, оған аймақтық нұсқаның сәйкестік деңгейін, аймақтық ерекшеліктерін анықтауға және оның жалпы кедендік-сауда саясат жүйесіндегі орны мен рөлін белгілеуге мүмкіндік беруінде тоғысқан.

Ресей-қытай дипломатиялық қатынастар мәселесіне арналған революцияға дейінгі еңбектер қатарына Х.Трусевичтың 1882 жылы жарық көрген «Посольские и торговые отношения России с Китаем» атты еңбегін атауға болады. Бұл жұмыста көлденең түрде кедендік мәселелер де шолып өтілген [21]. Сонымен қатар, Ресейдің Орта Азиядағы жүргізген саясаты мен шараларын зерттеуге арналған Н.А.Диньгельштадттың еңбегін атау қажет [22]. Бұл жұмыста ХІХ ғасырдың 80-ші жылдардағы Түркістан өлкесінде кедендік істі ұйымдастыруды сипаттайтын шағын құнды мәліметтер бар. Өлкедегі кедендік сала мен саясаттың келбетін айқындау үшін Қазақстан арқылы Батыс Қытаймен және Батыс Моңғолиямен сауда-экономикалық қарым-қатынастарға арналған еңбектер маңызды болып табылады. Олардың қатарына Абаковскийдың «Краткий исторический очерк торговли России с Северо-Западным Китаем», В.В. Птицинның «Селенгинская даурия», И. Земляницынның мақала түрінде жарық көрген «Исторические очерки русской торговли с Западным Китаем через Семипалатинск» атты еңбектері жатады [23-25]. В.В. Птицин өзінің «Селенгинская даурия» атты еңбегінде мұрағаттық құжаттар негізінде Кяхта саудасының барысын, ондағы кедендік мәселелерді қарастыра отырып, оны Батыс Қытаймен шекаралас аймақтардағы саудамен салыстырады, оның кяхта саудасынан тиімділік артықшылықтарын атап өтеді. Жоғарыда көрсетілген еңбектермен қатар, Сібірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы аясында сауда-кедендік саясат мәселелерін көтерген Г.Н. Потанин мен Н.М. Ядринцев еңбектерін қосуға болады [26-27]. Әсіресе, Н.М. Ядринцевтың Ресейдің Сібірдегі кедендік және өнеркәсіптік саясатына қатысты ойлары өте құнды. Ресей империясының жеке аймақтарының көршілес елдермен саудадағы орыны мен рөлін, осы орайда кедендік тарифтердің бірқатар мәселелерін қозғаған А.Ф. Губаревич-Радобыльский еңбегінің маңызы зор [28]. Бұл еңбекте автор алғаш рет Қазақстан территориясында қызмет еткен кедендердің мәліметтерін салыстырып, сауда ауқымы мен көлемі, бақылау дәрежесі бойынша маңызды қорытындылар жасайды.

Революцияға дейінгі кедендік іс пен саясат мәселесіне арналған еңбектерді сараптай келе, бұл тақырыпқа ғылыми қызығушылық тарихи дамудың революцияға дейінгі кезеңінде Ресей үшін қалыптасуына қоғамның әртүрлі таптары, оның ішінде өнеркәсіптік-қаржылық топтар әсер еткен кедендік саясат стратегиясын анықтауда дағдарыс пен өрлеудің сәйкес болуымен шартталғанын атап өту қажет. Ресейлік өнеркәсіптің өміршеңдігі дәрежесінде маңызға ие болған кедендік саясат мәселесінің ХІХ ғасырдың 70-90 жылдары ушығуы қоғам мен ғылыми қауымдастық жағынан мәселеге ден қойып, арнайы зерттеулердің туындауына әкелді. Әрине, кедендік іс пен саясат мәселесіне арналған бірқатар көлемді және беделді зерттеулердің орын алуына қарамастан, осы зерттеулерде Ресейдің Қазақстан территориясындағы кедендік іс тарихына назар аударылмайды, жұмыстардың басым бөлігі Ресейдің жалпы кедендік саясат пен кедендік жүйенің даму мәселелеріне арналған және негізінен оның еуропалық шекарадағы кедендік тәжірибесін қамтиды.