По­ли­фун­кци­ональ­ность вре­ме­ни

Че­ло­век гра­ди­ру­ет мно­го­об­раз­ные со­бы­тия своей жиз­ни и свое от­но­ше­ние к ми­ру ве­щей, взгля­дов, идей, ис­хо­дя из вы­ра­бо­тан­ных че­ло­ве­че­ством цен­нос­тей, глав­ная из ко­то­рых — вре­мя. Оно «го­во­рит» о том, что цен­нос­ти че­ло­ве­ка хруп­ки, не­пос­то­ян­ны.

Ес­ли со­пос­та­вить и свя­зать во­еди­но ос­нов­ные приз­на­ки, ко­то­рые ха­рак­те­ри­зу­ют вре­мя, то пред­став­ля­ет­ся пра­во­мер­ным ввес­ти вре­мя на уро­вень од­но­го из все­об­щих за­ко­нов ми­ра. Ведь за­ко­ном мы на­зы­ва­ем не­из­мен­ную упо­ря­до­чен­ность, ста­нов­ле­ние яв­ле­ний, ка­че­ствен­ных пре­об­ра­зо­ва­ний, сущ­нос­тных от­но­ше­ний в ми­ре. По ши­ро­те и сте­пе­ни ох­ва­та сво­его дей­ствия в ми­ре вре­мя по пра­ву мож­но ква­ли­фи­ци­ро­вать как уни­вер­саль­ный за­кон. Мы не зна­ем ни од­ной ве­щи, ни од­но­го пред­ме­та ес­те­ствен­но­го ми­ра, не под­чи­ня­юще­го­ся дей­ствию за­ко­на вре­ме­ни. Этот за­кон гла­сит, что все про­ис­хо­дя­щие в ми­ре про­цес­сы под­чи­не­ны уни­вер­саль­но­му пра­ви­лу не­об­ра­ти­мос­ти, неп­ре­рыв­нос­ти, по­сле­до­ва­тель­нос­ти, ста­нов­ле­нию со­бы­тий в по­ряд­ке «прош­лое — нас­то­ящее — бу­ду­щее»¹.

Проб­ле­ма вре­ме­ни пред­став­ля­ет со­бой не ка­кой-то от­дель­ный воп­рос, на ко­то­рый не­об­хо­ди­мо дать от­вет. Это ком­плекс воп­ро­сов, каж­дый из ко­то­рых яв­ля­ет­ся дос­та­точ­но слож­ным, и окон­ча­тель­ных от­ве­тов на них по­ка не найде­но. На­пом­ним, ка­кие это воп­ро­сы: об объ­ек­тив­нос­ти вре­ме­ни, о его са­мос­то­ятель­нос­ти, са­мо­дос­та­точ­нос­ти или про­из­вод­нос­ти (суб­стан­ци­аль­ная и ре­ля­ци­он­ная кон­цеп­ции вре­ме­ни); о ре­аль­нос­ти «те­че­ния» вре­ме­ни (ди­на­ми­чес­кая и ста­тис­ти­чес­кая кон­цеп­ции), о его «нап­рав­ле­нии», раз­мер­нос­ти, пре­рыв­нос­ти и неп­ре­рыв­нос­ти, уни­вер­саль­нос­ти и все­об­щнос­ти, по­ли­фун­кци­ональ­нос­ти, ко­неч­нос­ти и бес­ко­неч­нос­ти и т.д.

В пос­лед­ние го­ды по­яви­лось мно­го ис­сле­до­ва­ний, где ав­то­ры, об­суж­дая спе­ци­фи­ку прос­тран­ствен­но-вре­мен­ной ор­га­ни­за­ции ма­те­ри­аль­ных сис­тем, при­над­ле­жа­щих к раз­лич­ным фор­мам и уров­ням ма­те­рии, го­во­рят о спе­ци­фи­чес­ких фи­зи­чес­ком, кос­ми­чес­ком, хи­ми­чес­ком, ге­оло­ги­чес­ком, би­оло­ги­чес­ком, пси­хо­ло­ги­чес­ком, ис­то­ри­чес­ком, со­ци­аль­ном, ху­до­же­ствен­ном и др. ти­пах вре­ме­ни, тем са­мым от­вер­гая идею об уни­вер­саль­ном ха­рак­те­ре вре­ме­ни, ко­то­рая бы­ла од­ной из на­ибо­лее ха­рак­тер­ных черт тра­ди­ци­он­но­го его по­ни­ма­ния.

Столь зна­чи­тель­ный и воз­рас­та­ющий ин­те­рес к фе­но­ме­ну вре­ме­ни ес­те­стве­н и за­ко­но­ме­рен, пос­коль­ку его зна­че­ние в жиз­ни и де­ятель­нос­ти че­ло­ве­ка пе­ре­оце­нить нель­зя. В этой свя­зи воз­ни­ка­ет не­об­хо­ди­мость ин­тен­си­фи­ка­ции про­цес­са по­лу­че­ния и на­коп­ле­ния но­вых зна­ний во всех сфе­рах на­уки, тре­бу­ют­ся вы­яв­ле­ние и ре­али­за­ция но­вых под­хо­дов к ис­сле­до­ва­нию проб­ле­мы вре­ме­ни.

Пред­став­ля­ет­ся, что убеж­де­ние уни­вер­саль­но­го ха­рак­те­ра вре­ме­ни обус­лов­ле­но не­дос­та­точ­ным по­ни­ма­ни­ем кон­цеп­ту­аль­ной струк­ту­ры проб­ле­мы вре­ме­ни, по­это­му в дан­ной статье об­ра­ща­ет­ся осо­бое вни­ма­ние на об­суж­де­ние та­кой ее сос­тав­ля­ющей, как воп­рос о все­об­щнос­ти (по­ли­фун­кци­ональ­нос­ти) вре­ме­ни.

С древ­нейших вре­мен су­ще­ство­вал толь­ко фи­зи­чес­кий под­ход к ре­ше­нию проб­ле­мы вре­ме­ни. «Для ре­ше­ния проб­ле­мы вре­ме­ни, — пи­шет Ганс Рейхен­бах, — не су­ще­ству­ет дру­гих спо­со­бов, кро­ме ме­то­дов фи­зи­ки. Фи­зи­ка го­раз­до бо­лее дру­гих на­ук свя­за­на с при­ро­дой вре­ме­ни … Ес­ли име­ет­ся ре­ше­ние фи­ло­соф­ской проб­ле­мы вре­ме­ни, то оно за­фик­си­ро­ва­но в урав­не­ни­ях ма­те­ма­ти­чес­кой фи­зи­ки. Воз­мож­но, бо­лее точ­ным бы­ло бы ска­зать, что ре­ше­ние сле­ду­ет ис­кать меж­ду строк фи­зи­чес­ких ис­сле­до­ва­ний»².

Ис­то­ри­чес­ки сло­жи­лась тра­ди­ция оп­ре­де­ле­ния вре­ме­ни, преж­де все­го как дли­тель­нос­ти про­цес­сов и яв­ле­ний.

Сущ­ность вре­ме­ни не мо­жет быть све­де­на к то­му, что зак­лю­че­но в урав­не­ни­ях фи­зи­ки. Вре­мя есть не толь­ко ме­ра дли­тель­нос­ти не­ко­то­ро­го су­ще­ство­ва­ния, но и ме­ра осу­ществле­ния, не толь­ко фи­зи­чес­ко­го су­ще­ство­ва­ния че­ло­ве­ка, но и че­ло­ве­чес­ко­го осу­ществле­ния и са­мо­осу­ществле­ния.

Вре­мя в фи­ло­соф­ски зна­чи­мом его оп­ре­де­ле­нии есть неч­то свя­за­нное с чис­то фи­зи­чес­кой оп­ре­де­лен­ностью со­бы­тий, но всег­да неч­то су­ще­ствен­но боль­шее. Мы мо­жем го­во­рить о вре­ме­ни на­ше­го рож­де­ния, о вре­ме­ни па­де­ния Трои, о вре­ме­ни ис­чез­но­ве­ния ди­но­зав­ров и да­же о вре­ме­ни рож­де­ния Все­лен­ной, но воп­рос «как или по­че­му на­ча­лось вре­мя?» ус­коль­за­ет от фи­зи­ки, так­ же как он, без сом­не­ния, ус­коль­за­ет от воз­мож­нос­ти на­ше­го язы­ка и на­ше­го во­об­ра­же­ния.

Вре­мя во­об­ще — это по­ня­тие не спе­ци­аль­ных на­ук, ма­те­ма­ти­ки и фи­зи­ки, кос­мо­ло­гии или ас­тро­но­мии. Ес­ли мы об­ра­тим­ся к про­цес­су об­ще­го че­ло­ве­чес­ко­го со­ци­аль­но­го и куль­тур­но­го раз­ви­тия, нам не так уж труд­но бу­дет за­ме­тить, что вре­мя есть несо­пос­та­ви­мо бо­лее фун­да­мен­таль­ное, чем «дли­тель­ность», «мо­мент» или «ин­тер­вал», чем все то, что мо­жет быть вы­ра­же­но по­ло­же­ни­ем стре­лок или по­ло­же­ни­ем све­тил на не­бос­кло­не.

Мы мо­жем при­ни­мать вре­мя на­ших ча­сов, т.е. мо­мен­ты по­ло­же­ния стре­лок на ци­фер­бла­те и ин­тер­ва­лы меж­ду эти­ми по­ло­же­ния за са­мо вре­мя. В этом не бу­дет боль­шой ошиб­ки. Речь мо­жет ид­ти лишь о не­ко­то­рой тер­ми­но­ло­ги­чес­кой нестро­гос­ти. Но боль­шой, а для фи­ло­со­фии недо­пус­ти­мой, ошиб­кой бы­ло бы рас­смат­ри­вать та­кое по­ни­ма­ние как един­ствен­но ис­тин­ное, един­ствен­но от­ве­ча­ющее сов­ре­мен­но­му на­уч­но­му уров­ню, а вся­кое иное по­ни­ма­ние оце­ни­вать как не­объ­ек­тив­ное, ан­тро­по­мор­фное и т.д.

Воп­рос о кон­крет­ных по­ка­за­те­лях нап­рав­ле­ни­я вре­ме­ни дол­жен ста­вить­ся и ре­шать­ся с уче­том мно­го­об­ра­зия ма­те­ри­аль­но­го ми­ра и свя­зан­ной с этим спе­ци­фич­ностью про­яв­ле­ний вре­ме­ни в раз­лич­ных дви­же­ни­ях ма­те­рии.

Че­ло­век и че­ло­ве­че­ство нуж­да­ют­ся не толь­ко в по­ня­тии фи­зи­чес­ко­го вре­ме­ни, но, преж­де все­го, в по­ня­тии би­оло­ги­чес­ко­го, со­ци­аль­но-ис­то­ри­чес­ко­го вре­ме­ни че­ло­ве­чес­ко­го бы­тия и бы­тия че­ло­ве­чес­кой куль­ту­ры.

Гу­ма­ни­тар­ная ин­тер­пре­та­ция вре­ме­ни да­ет воз­мож­ность гло­баль­но­го, сис­тем­но­го и ди­алек­ти­чес­ко­го ана­ли­за про­цес­са кон­цеп­ту­али­за­ции вре­ме­ни, при­род­но-ре­аль­ные сос­тав­ля­ющие этой ка­те­го­рии и ее со­ци­окуль­тур­ные, де­ятель­нос­тные фор­мы, свя­зы­ва­ющие вре­мя так­же с ме­рой окуль­тури­ва­ния и со­ци­али­за­ции лич­нос­ти³.

Сов­ре­мен­ная идея обоб­ща­ет на­ши наб­лю­де­ния и ана­лиз вре­ме­ни в его раз­лич­ных ро­лях: оно яв­ля­ет­ся на­шим пов­сед­нев­ным тер­ми­ном и по­ня­ти­ем на­уки, ка­те­го­рии фи­ло­со­фии и куль­ту­ры; его ка­те­го­ри­аль­ное и по­ня­тийное со­дер­жа­ние от­ра­жа­ет ат­ри­бу­тив­ное свой­ство всех про­цес­сов при­ро­ды и об­ще­ства, фун­да­мен­таль­ную че­ло­ве­чес­кую ха­рак­те­рис­ти­ку. Мы го­во­рим о вре­ме­ни куль­ту­ры, имея в ви­ду, во-пер­вых, куль­тур­но-ис­то­ри­чес­кий срез его по­ни­ма­ния об­ще­ством, во-вто­рых, весь спектр зна­че­ний в ак­ту­аль­но-де­ятель­нос­тном ас­пек­те су­ще­ство­ва­ния че­ло­ве­ка и вы­ра­же­ния его сущ­нос­тных сил в куль­ту­ре. Прак­ти­чес­кое и те­оре­ти­чес­кое ос­во­ение бо­гат­ства вре­ме­ни ста­но­вят­ся воп­ро­сом об­щей «куль­ту­ры вре­ме­ни»⁴.

Куль­ту­ра вре­ме­ни сов­ре­мен­но­го об­ще­ства не скла­ды­ва­ет­ся лишь из ес­те­ствен­но-­на­уч­но­го (тем бо­лее — од­но­го фи­зи­чес­ко­го) зна­ния о нем, она есть со­еди­не­ние на­уч­ной, ху­до­же­ствен­ной и прак­ти­чес­кой куль­ту­ры.

Пов­сед­нев­ный язык отоб­ра­жа­ет мно­го­об­раз­ное со­дер­жа­ние вре­ме­ни гла­голь­ны­ми вре­ме­на­ми и «при­вяз­ка­ми» к гла­го­лам дей­ствия: вре­мя лю­бить, вре­мя не­на­ви­деть, ид­ти в но­гу со вре­ме­нем, чув­ство вре­ме­ни и т.д. За­ня­тый че­ло­век счи­та­ет, что вре­мя «быс­тро ле­тит», а че­ло­век — со­зер­ца­тель се­ту­ет, как оно «тя­нет­ся»⁵. Чем бо­лее «от­кры­то» вре­мя че­ло­ве­ка ис­то­ри­чес­ко­му вре­ме­ни, тем бо­лее ему цен­но.

Идея вре­ме­ни в сис­те­ме мыс­ли­тель­ных об­ра­зов, пред­став­ле­ний, по­ня­тий, кон­цеп­ций и «бло­ков» ка­те­го­рий мо­жет быть по­ня­то, во-пер­вых, как эво­лю­ция вре­ме­ни куль­ту­ры, ре­констру­иру­емая в ана­ли­зе эпох и со­от­вет­ству­ющих им пред­став­ле­ний; во-вто­рых, воп­рос об от­но­ше­нии прош­ло­го, нас­то­яще­го и бу­ду­ще­го ак­ту­ален не толь­ко в иде­оло­ги­чес­кой по­ле­ми­ке на­ших дней, он име­ет ос­трейшее прак­ти­чес­кое зна­че­ние, по­мо­гая нам соз­да­вать се­год­няш­нюю жизнь и стро­ить бу­ду­щее. В-треть­их, идея вре­ме­ни не мо­жет быть пол­ностью рас­кры­та лишь сред­ства­ми ес­те­ствоз­на­ния. Фи­ло­соф­ская реф­лек­сия не ­пол­на, не ­за­кон­че­на, ес­ли ос­та­нав­ли­ва­ет­ся на реф­лек­сии на­уч­но­го зна­ния. Она дол­жна по­лу­чить даль­нейше­е раз­ви­тие в реф­лек­сии ис­кус­ства и со­ци­аль­ной жиз­ни. Хо­ро­шим при­ме­ром здесь мо­жет пос­лу­жить при­ем ис­то­ри­чес­кой ре­конструк­ции, по­лу­ча­ющий оп­ти­маль­ные ре­зуль­та­ты лишь в син­те­зе на­уки и ис­кус­ства. Тем в боль­шей сте­пе­ни та­кой син­тез не­об­хо­дим для обоб­ще­ния фи­ло­соф­ской он­то­ло­гии. Толь­ко тог­да бу­дет по­лу­чен прин­ци­пи­аль­но но­вый выс­ший уро­вень куль­ту­ры вре­ме­ни его осоз­на­ния, ак­тив­ность и «суб­стан­ци­али­за­ция» в рам­ках со­ци­ума⁵. Ху­до­же­ствен­ное вре­мя ока­зы­ва­ет­ся обя­за­тель­ной фор­мой, фун­кци­ональ­но не­об­хо­ди­мой для по­ни­ма­ния дру­гих форм вре­ме­ни.

Ис­ти­на вре­ме­ни скры­ва­ет­ся не в стро­ках и не меж­ду строк тех или иных час­тно-на­уч­ных дис­цип­лин, будь то фи­зи­ка или лю­бая дру­гая дис­цип­ли­на, но «в стро­ках» и «меж­ду строк» смой ре­аль­нос­ти, так или ина­че дан­ной нам в фор­мах как спе­ци­аль­но­го, так и неспе­ци­аль­но­го зна­ния, а так­же в фор­мах ис­кус­ства и ли­те­ра­ту­ры и в иных бес­ко­неч­но ши­ро­ких и мно­го­об­раз­ных фор­мах ежед­нев­но­го че­ло­ве­чес­ко­го об­ще­ния с ми­ром. И не толь­ко в фор­мах те­оре­ти­чес­кой ре­али­за­ции идей, но и в фор­мах прак­ти­чес­кой ре­али­за­ции те­ории. Здесь скры­ва­ет­ся че­ло­ве­чес­кая тайна вре­ме­ни. Здесь на­чи­на­ют­ся, а зна­чит, здесь мо­гут и дол­жны быть ре­ше­ны его дей­стви­тель­ные па­ра­док­сы.

Це­лос­тное раз­ви­тие об­ще­ства (и в этом ге­ни­аль­ность Мар­кса) де­тер­ми­ни­ро­ва­но и сво­бод­ным вре­ме­нем, вне­эко­но­ми­чес­кой де­ятель­ностью об­ще­ствен­но­го субъ­ек­та, и уров­нем ов­ла­де­ния как ин­ди­ви­ду­аль­ным, так и ро­до­вым вре­ме­нем че­ло­ве­ка, уме­ни­ем оце­ни­вать и ис­поль­зо­вать при­род­ные и ху­до­же­ствен­ные фор­мы вре­ме­ни, т.е. ов­ла­де­ни­ем, в ко­неч­ном сче­те, всей бо­га­той па­лит­рой, его куль­ту­рой.

Для ря­да мыс­ли­те­лей, фи­ло­со­фов, уче­ных смысл жиз­ни зак­лю­ча­ет­ся в поз­на­нии са­мо­го вре­ме­ни. Поз­нав сущ­ность вре­ме­ни, че­ло­век по­лу­чит от­ве­ты на мно­гие воп­ро­сы бы­тия, ми­ра, сво­его мес­та в нем, пер­спек­тив, це­лей и смыс­ла сво­его су­ще­ство­ва­ния⁶.

Спи­сок ли­те­ра­ту­ры

1. 
   Яр­ская В.Н. Вре­мя в эво­лю­ции куль­ту­ры. – Саратов: Са­ра­т. ун-т, 1989.
   
2. 
   При­го­жин И. От су­ще­ству­юще­го к воз­ни­ка­юще­му: вре­мя и слож­ность фи­зи­чес­ких на­ук. – М., 1985. – С. 45.
   
3. 
   Труб­ни­ков Н.Н. Проб­ле­ма вре­ме­ни в све­те фи­ло­соф­ско­го ми­ро­воз­зре­ния // Воп­ро­сы фи­ло­со­фии. – 1978. – № 2.
   
4. 
   Смир­нов А.И. Фак­тор вре­ме­ни в жиз­ни об­ще­ства // Фи­ло­со­фия. – 1986. – № 4. – С. 149.
   
5. 
   Яр­ская В.Н. Указ. раб. – С. 170.
   
6. 
   Аки­мов Р.А. Но­мо­ло­ги­чес­кая кон­цеп­ция вре­ме­ни // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 7: Фи­ло­со­фия. – 1999. – № 3. – С. 170.
   

Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қа­ра­ған­ды мем­леке­ттік уни­вер­си­те­ті

Ге­гель бы­лай де­ген бо­ла­тын: «Да­мы­ған қо­ғам­ның адам­да­ры абстрак­ты­лы ойла­ну­дан са­на­лы түр­де бас тар­та­ды, се­бе­бі ойла­удың абстрак­ты­лы фор­ма­сы өте қа­ра­пайым әрі уақыт­ты бос­қа өл­ті­ру бо­лып та­бы­ла­ды»¹. Со­ны­мен қа­тар осы көз­қа­ра­сы­на дә­лел ре­тін­де қо­ғам­да күн­де­лік­ті күйбең тір­лік­тің сал­да­ры­нан бо­лып жа­та­тын қа­ра ха­лық­тың қа­ра­пайым әре­кет­те­рін мы­сал­ға ала оты­рып, бұл мә­се­ле­нің ше­ші­мі­не үзіл­ді-ке­сіл­ді нүк­те қо­яды. Да­ныш­пан Ге­гель­дің фи­ло­соф бола тұра, әрі ди­алек­ти­ка­ның қыр-сы­рын же­тік иге­ргеніне қарамастан, тұ­ра осын­дай қо­ры­тын­ды­ға ке­ліп, шо­лақ ой айтуы бізді таң­қал­ды­р­ды, әсі­ре­се бү­гін­гі таң­да. Бі­рақ адам қан­ша­лық­ты да­ныш­пан бол­ға­ны­мен құ­дайдың ор­нын ба­са ал­майтын­ды­ғы сөз­сіз, сон­дай-ақ пе­ріш­те­де емес, пен­де ғой, ал пен­де­ші­лік­тің ши­кі­лі­гі, ақи­қат­тан қан­ша­лық­ты ал­шақ кет­кен­ді­гі уақыт өте ке­ле айқын­да­ла түс­пек. Ен­ді Ге­гель­дің қан­ша­лық­ты ақи­қат­тан ал­шақ кет­кен­ді­гі жө­нін­де ой қоз­ғайық.

Со­нау грек ойшыл­да­ры­нан бас­тап осы күн­ге дейін­гі фи­ло­со­фия та­ри­хын­да­ғы орын ал­ған мә­се­ле­лер­ге на­зар ауда­рар бол­сақ, ойла­удың осы бір абстрак­ты­лық фор­ма­сы өз мә­нін аша тү­се­ді. Біз бі­ле­міз грек да­ныш­пан­да­ры­ның асыл ойла­ры фи­ло­со­фия пә­ні­нің сар­қыл­мас қайнар кө­зі­не айнал­ған­ды­ғын. Грек да­ныш­пан­да­ры­ның бол­мыс­ты ұғы­ну­ға, дү­ни­ені та­ну­ға, жал­пы, фи­ло­со­фия пә­ні­не қос­қан үле­сін айтар бол­сақ, ой қоз­ға­уға түр­ткі бо­лып отыр­ған Ге­гель­дің өзі: «Құ­дайдың сыйы тә­різ­ді бар­лық адам­зат ба­ла­сы­на бе­ріл­ген сый, бұн­дай сый ен­ді еш­қа­шан бе­ріл­мейді жә­не бол­майды» — деп, Пла­тон­ның да­ныш­пан­ды­ғы­на бас иіп, өмі­рі­нің ақы­ры­на дейін мойын­дап өт­кен бо­ла­тын.

Бұл жер­де­гі ма­ңыз­ды мә­се­ле ту­ыл­ған ойдың ке­ре­мет­ті­гін­де жат­қан жоқ, Сок­рат айтқан­дай, осын­дай асыл ойлар­ды қа­лай ту­ды­ра ал­ған­ды­ғын­да жа­тыр. Әри­не, бұл абстрак­ты­лы ойла­удың же­мі­сі деп тү­сі­ну ке­рек. Оған дә­лел: бі­рін­ші­ден, ежел­гі грек за­ма­нын­да бір­ша­ма нақ­ты ғы­лым­дар­дың не­гіз­де­рі қа­лан­ға­ны­мен, қо­ғам­ға айтар­лық­тай фи­ло­со­фия пә­нін­дей ық­па­лын ти­гі­зе ал­ма­ды. Бі­рақ та нақ­ты ойла­ну тек нақ­ты ғы­лым­дар­ға ға­на тән деп ой тұ­жы­рым­дар бол­сақ, он­да да қа­те­лес­кен бо­лар едік. Бұ­ның мә­ні тө­ме­ні­рек ма­қа­ла­ның ба­ры­сын­да ашы­ла жа­тар. Екін­ші­ден, со­фис­тер­дің да­на­лық ойла­ры осы күн­ге дейін өз мә­нін жойған жоқ. Оны Асан Қайғы­ның:

Су тү­бін­де жа­та­ды.

Та­за мін­сіз асыл сөз

Ой тү­бін­де жа­та­ды.

Су тү­бін­де жат­қан тас,

Жел тол­қыт­са, шы­ға­ды.

Ой тү­бін­де жат­қан сөз,

Шер тол­қыт­са, шы­ға­ды²,

Да­ныш­пан қа­зақ ойды — кө­ңіл­ге, ат­ты — ер жі­гіт­тің қа­на­ты­на те­ңе­ген ха­лық. Сон­дық­тан да «кө­ңіл жүйрік пе, көк дө­нен жүйрік пе» де­ген ха­лық ара­сын­да ма­қал қал­ған. Бұл на­қыл сөз­ден қан­ша жер­ден қа­на­тын бар жел­мен жа­рыс­қан жүйрік бол­ға­ны­мен де, ойдан озып еш­қайда ке­те ал­майтын­ды­ғың­ды кө­ру­ге бо­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар қа­зақ бұл на­қыл сөз­ді құр айтып қа­на қоймай, өмір сү­ру ба­ры­сын­да әр­дайым пайда­ла­на біл­ген ха­лық. Де­мек, қа­зақ үшін ойға тұ­сау са­лу, қа­на­ты сы­нып күн кеш­кен құс­пен тең. Пла­тон­ның «Адам — бұл «қауыр­сын­сыз екі аяқ­ты жа­ну­ар» де­ген ойына, Б.Пас­каль: «Адам екі аяғы­нан айырыл­са да, адам­дық мә­ні­нен еш­қа­шан айырыл­майды, ал тауық адам­ға тән қа­си­ет­тен жұр­дай, егер қауыр­сы­ны бол­ма­са, ол өмір сү­ру­ін тоқ­та­та­ды», — дейді. Пас­каль­дің да айтып отыр­ған адам мә­ні осы адам­ға ға­на тән ойла­на бі­лу қа­си­еті. Сон­дық­тан да абстрак­ты­лы ойлау тек адам­зат­қа ға­на тән құ­ді­рет­тің біз­ге бер­ген сыйы. Со­ны­мен қа­тар кез кел­ген адам өз бол­мы­сы­ның мә­нін, өзін қор­ша­ған дү­ни­енің мә­нін тек абстрак­ты­лы ойла­удың нә­ти­же­сін­де ға­на ақы­лы­на сыйды­ра ала­ды. Мы­са­лы, Құ­дай бол­мы­сы­ның са­на­да бейне­ле­нуі, оған де­ген се­нім­нің, ма­хаб­бат­тың бо­луы, тек ойла­удың абстрак­ты­лы фор­ма­сын­да ға­на жү­зе­ге аса­тын құ­бы­лыс. Де­мек, жо­ға­ры­да Асан Қайғы айтқан­дай, ойла­на біл­ген адам сөз­ге де бай ке­ле­тін­ді­гі айдан анық. Ас­тар­лап сөйлей біл­ген адам бол­мы­сы­ның бар бо­луы мен еш­те­ңе­ге айна­лу­ын ға­на аң­ға­рып қоймай, оның құ­был­ма­лы әр­бір сә­тін нақ ба­сып айта ала­ды. Сон­дық­тан да Хайдег­гер: «Тіл — бол­мыс­тың үйі», — деп осы­ны мең­зеп отыр. Осы ара­да айта ке­ту мін­дет, қа­зақ ха­лы­қы­ның дү­ни­ета­ны­мын­да «жы­рау» де­ген ат­пен бар­ша қа­зақ жұр­ты­на та­ныл­ған ойшыл­да­ры­мыз бен ақын­да­ры­мыз­дың ойға жүйрік, би-ше­шен­де­рі­міз­дің әділ­дік жо­лын­да тап­қыр­лық­пен қа­ра қыл­ды қақ жа­рып бір­де-бір абақ­ты­сыз жұр­ты­мыз­ға тө­ре­лік ету­інен хал­қы­мыз­дың сөз­дің құ­ді­ре­тін құ­дайдың құ­ді­ре­ті­нен кем көр­мей ба­ға­лай біл­ген­ді­гін байқа­уға бо­ла­ды.

Біз­де адам те­гі жө­нін­де мы­на­дай ұғым қа­лып­тас­қан: тек­сіз де­ген тек­ті ата­дан азып ту­ған, яғ­ни кө­ңіл­ге жат, ақыл­сыз әре­кет­те­рі­мен тір­ші­лік ете­тін, қа­ра ба­сы мен қар­ны­ның қа­мын ға­на ойлайтын пен­де. Со­ны­мен қа­тар тек­ті­лер­дің қа­та­ры­на тө­ре тұ­қы­мы­нан шық­қан­дар, қо­жа­лар, байлар, қа­ра ха­лық­тың қа­мын жеп, ұр­пақ­қа үл­гі бо­лар ақыл­ды­лы­ғы мен адал­ды­ғы­ның ар­қа­сын­да бар­ша жұр­тқа та­ныл­ған би-ше­шен­де­рі­міз­ді, да­на­гөй ба­ба­ла­ры­мыз­ды жат­қы­зып, олар­ды адам­дық кел­бет­тің иде­ясы ре­тін­де жә­не со­лар сал­ған са­ра жол­дан тайма­уға ты­ры­са­тын едік. Әри­не, олар­дың ақи­қат деп та­нып сал­ған са­ра жо­лын тек қа­зақ жұр­ты ға­на емес, бү­кіл ада­мзат­тың бар­лы­ғы жат­сын­ба­ған бо­лар еді. Се­бе­бі олар ұсын­ған өмір сү­ру­дің бұл үр­ді­сі адам­ның іш­кі адам­дық мә­нін аша тү­се­ді.

Бір­де но­ос­фе­ра қа­ба­ты­ның не­гі­зін са­лу­шы ға­лым­дар­дың бі­рі Вер­над­ский бы­лай де­ген бо­ла­тын: «Адам­дар ақы­лы­ның ар­қа­сын­да жер бе­ті­нің, те­ңіз ас­ты­ның бар­лық құ­пи­ясын зерт­теп, мүм­кін­ді­гін­ше та­нып-бі­лу­ге жә­не иге­ру­ге ты­рыс­ты. Бұл аз бол­ған­дай бо­ла­шақ­та жер ша­ры­нан сыр­тқа­ры шы­ғып, ға­рыш­ты иге­ріп, бас­қа әлем­ді із­де­уге тал­пы­ну­да. Яғ­ни ғы­лым адам­дар­дың ойын­да­ғы ар­ман­да­рын жү­зе­ге асы­ру­да. Ен­ді адам­зат ал­дын­да бір ға­на мақ­сат қал­ды, ол — адам­ша өмір сү­ру».

Біз ба­сы­мыз­ға төн­ген бар бә­ле­нің ше­ші­мін өзі­міз­дің бойымыз­дан емес, әр­дайым ғы­лым­ның құ­ді­ре­ті­нен із­де­уге ты­ры­са­мыз. Адам­зат­тың мен­мен­шіл, тә­каббар­лық осы бір қа­си­ет­те­рі өз адам­дық бол­мы­сы­мыз­ды өзі­міз жат­сы­нып, жо­ға­ры­да айтыл­ған жал­пы адам­зат­тық тек­сіз­де­ну қа­сі­ре­ті­не әке­ліп бір-ақ ті­ре­ді. Де­мек тек­сіз­де­ну ұғы­мы­ның та­мы­ры те­рең­де жа­тқан­ды­ғын кө­ре­міз. Тек­сіз­де­ну — адам­ға ға­на тән қа­си­ет­тер­дің бар­лы­ғын аяқ­қа тап­тап, тір­ші­лік ету. Ме­нің адам­дық мә­нім ар, ұят, обал, сауап де­ген т.б. адам­дық қа­си­ет­тер­дің адам­гер­ші­лік өл­ше­мі­мен емес, заң­ның бел­гі­леп бер­ген өл­ше­мі­мен анық­та­ла­тын бол­ды. Де­мек, ме­нің заң­ға қайшы кел­мейтін әре­кет­те­рім­нің бар­лы­ғын оң әре­кет деп ба­ға­ла­уға бо­ла­ды де­ген сөз.

Қо­ғам­ның да­мы­май, ке­рі­сін­ше, азып ба­ра жа­тқан­ды­ғы­на дә­лел ре­тін­де әрі­ге бар­май-ақ қа­ра­пайым ға­на мы­на бір мә­се­ле­ні мы­сал­ға ал­сақ бо­ла­ды. Бү­гін­гі таң­да әлем­ді дүр сіл­кін­ді­ре бар­лық адам­зат­ты өзі­не үреймен қа­ра­тып отыр­ған жұқ­па­лы СПИД ауру­ының емі адам­дар­дың өз қо­лын­да тұр. Ол өз нәп­сі­сін тыю. Не­лік­тен адам өз нәп­сі­сі­не өзі ие бо­ла ал­майтын сон­ша­лық­ты би­ша­ра хал­ге түс­ті? Оның өмі­рі сол ауру­дан ар­тық бол­ма­ға­ны ма? Әри­не, бұн­дай те­рең­нен ойла­на­тын олар­да ой жоқ. Ой жоқ жер­де адам жоқ. Де­мек адам­ның азуы, адам­дық асыл те­гін ұмы­тып тек­сіз­де­ну­інің сал­да­ры ті­ке­лей ғы­лым мен өр­ке­ни­ет­тің нә­ти­же­сі­нен емес, шо­лақ ойдың шең­бе­рі­нен шы­ға ал­май, со­ның құр­бан­ды­ғы­на айна­лу­ынан. Кө­те­рі­ліп отыр­ған мә­се­ле­нің мә­ні­не ора­лар бол­сақ, ойла­удың аб­стра­кты­лық және нақ­ты­лық фор­малары­ның ара жі­гін нақ бө­ліп, бі­рі­нен екін­ші­сі­нің маз­мұ­нын жо­ға­ры қою ди­алек­ти­ка­ның сы­рын тү­сін­беу бо­лып та­бы­ла­ды. Со­ны­мен қа­тар бо­ла­шақ қо­ғам­да­ғы өмір сү­ру­ші әр­бір же­ке ин­ди­вид­тің тұл­ға­лық дең­гейге кө­те­рі­лу­де­гі адам­дық бол­мы­сы­ның қа­лып­та­су­ына ке­рі әсе­рін ти­гі­зе­тін ең ма­ңыз­ды мә­се­ле­нің бі­рі бо­лып са­на­ла­ды.

Сон­дық­тан да ойла­удың абстрак­тылық пен нақ­ты­лық фор­ма­лары­ның ара жі­гін анық­тап бе­ре­тін ақыл­дың өл­ше­мі қа­зақ хал­қы үшін — ар-ұж­дан, ис­лам дү­ни­ета­ны­мын­да — иман, ал фи­ло­со­фия үшін — ақи­қат бол­мақ. Ал оған ке­лу­дің жо­лы жө­нін­де ой қоз­ғау оның өзі үл­кен бір ма­ңыз­ды дү­ние.

Әде­би­ет­тер тізімі

1. 
   Ге­гель Г.В.Ф. Ра­бо­ты раз­ных лет. – Т. 1, 2. – М., 1972.
   
2. 
   Құ­дайбер­ді­ұлы Ш. Үш анық. – Ал­ма­ты, 1991.
   

УДК 1.13

М.Н.Джу­ма­гель­ди­нов

Ка­ра­ган­дин­ский го­су­дар­ствен­ный уни­вер­си­тет им. Е.А.Бу­ке­то­ва