Белгілер мен қысқартулар Анықтамалар
жүктеу/скачать 0.69 Mb.
|
Дала аймағының айрықша ерекшеліктерінің бірі жазық жер бедерінің басым болуы болып табылады. Дала аймағына Батыс Сібір ойпатының оңтүстік шеті, Торғай үстірті және ұсақ шоқылардың солтүстік бөлігінің жазығы кіреді. Жер бетінің жазық құрылымының айқын біркелкілігі аймақтың табиғи жағдайларының бүкіл кешеніне өзіндік ерекшелік әкелетін рельефтің көптеген мезо- және микроформаларының болуымен бұзылады. Өзен аңғарлары, арқалықтар мен жыралар, ірі және ұсақ депрессиялар, көл бассейндері кеңінен дамыған. Жер бедеріндегі айырмашылықтар дала аймақтарының климаттық және топырақ-гидрологиялық ерекшеліктеріне әсер етеді. Мысалы, ұсақ шоқылар ауа массаларының айналымына, демек, жауын- шашынның режимі мен мөлшеріне әсер етеді. Дала аймағындағы Батыс Сібір ойпаты континентальды шөгінділерден тұратын кең жинақталған жазықты білдіреді. Абсолютті биіктіктер 130 м-ден 200 м-ге дейін ауытқиды. Жалпы алғанда, Батыс Сібір ойпаты көптеген ағынсыз, бір бөлігі көлдермен толған әлсіз толқынды жазықтық. Көлдер тізбектеле ежелгі ағынның шұңқырларында орналасқан. Ойпат бедерінің тағы да бір өзіне тән ерекшелігіне 100-ден 500- 800 м диаметрлі кішірек ойпаттардың таралуы жатады. Кей жерде ені 1 км, ұзындығы 10-15 км болатын жонды төбе де кездеседі. Жонды төбелердің түсірілімдерінде көлдер мен сортаңданған алқаптар бар. Өзен алқаптары бойында ірі қалдық құмды массивтер көп. Торғай елі бедері бойынша біртекті емес және Торғай алды жазығы, Торғай үстірті, Торғай қуысымен ұсынылған. Торғай жазығы Торғай елінің солтүстік бөлігін алып жатыр. Бұл жеңіл сазды шөгінділердің аз тереңдікті қалыңдығының бетінен қабатталған жоғары, сәл толқынды жазық. Солтүстік-шығыс бағытта көбінесе құрғап жатқан көлдермен толған таяз депрессиялар тізбегі орналасқан. Жазықтың бірсарынды бетінде екі үлкен құм массиві және әртүрлі созылған түйнектердің кішкентай тізбегі ерекшеленеді. Торғай үстірті оны солтүстіктен шектесетін тау етегіне дейінгі жазықтан сәл жоғары көтеріледі. Ол одан жоғары және сәл еңістікпен бөлінген. Үстірт жер бетінен сәл көтерілген континенталды құмды- сазды шөгінділерден тұрады. Үстірттің жер бедері көлбеу-төбелі. Торғай жырасы – ірі эрозиялық-тектоникалық ойыс. Солтүстікте қуыс түбінің абсолюттік биіктігі 100-200 м, оңтүстігінде ол 75 м-ге дейін төмендейді, орташа алғанда, шұңқырдың ені шамамен 30 км. Шұңқырдың батыс және шығыс жақтары бойымен жоғары және тік жоталар байқалады. Шыңдардағы биіктік айырмашылықтары 70-100 м-ге жетеді, шыңның етегінде жоғарғы бөліктің шөгінділерінің болмауы тән. Дала аймағының шегіне Қазақтың ұсақ шоқыларының солтүстік бөлігі ғана кіреді. Бұл ежелгі қатпарлы таулы ел әртүрлі геологиялық және геоморфологиялық құрылымға ие. Сарыарқа күрделі палеозойға дейінгі және палеозойлық гранитті интрузиялармен үзілген жыныстармен жабылған. Жер бедерінің сипаты бойынша ұсақ шоқылар конустық биіктіктердің, қазаншұңқырлардың, төбеаралық төмендеулердің күрделі жүйесінен тұрады. Тау жоталары 30-50-ден 100 м-ге дейін төмендіктерден көтеріледі. Биіктігі 1000 м-ге дейін және одан да көп таулардың сипатына ие жекелеген төмен таулы гранит массивтері сақталған. Тау бөктері тік, көбінесе жалаңаш [25]. Ұсақ шоқылар аумағында тұщы жарықшақты сулар жиі кездеседі. Ежелгі жабылған алқаптардың шөгінділерінде жер асты сулары пластылы, қатты минералданған типке жатады. Даланың пластылы сулары негізінен тұзды немесе ащы. Дала аймағының табиғи жағдайлары солтүстіктен оңтүстікке қарай айтарлықтай өзгереді, бұл оның шегінде екі субзонаны ажыратуға мүмкіндік береді: солтүстік – қарапайым және оңтүстік қара топырақтардағы шөпті-дәнді дала, ал оңтүстік – қара қоңыр топырақтардағы дәнді дала. Солтүстік дала аймағы (1, 2, 3, 4-ландшафттар) Қазақтың ұлы шоқысының ең солтүстік бөлігін қамтиды. Топырақ жамылғысы күңгірт қызыл-қоңыр топырақпен сипатталады. Сарыарқаның кейбір түсіңкі алқаптарында сортаң топырақтар таралған. Әрбір ағынсыз шұңқырлар өзіне тән өсімдігі бар микроландшафт болып табылады. Негізгі өсімдіктеріне – сұлы, қамыс, селеу жатады. Оңтүстік дала аймағы (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15-ландшафттар) – жазғы маусымда жағымсыз гидротермиялық жағдайларымен ерекшеленетін құрғақ дәнді даласы. Ауа температурасының жоғары болуы интенсивті буланушылықпен бірге жүреді. Топырақ қатты құрғап, өсімдіктер күйе бастайды. Дала жаздың басында сарғыш реңкті түске ене бастайды. Күңгірт- қызыл топырақтың 3-тен 5%-ға дейін қарашірікті құрайды. Қарашірік кескіні 50 см-ге дейін. Оңтүстік даланың өсімдік жамылғысынан – қылқан, бетеге, қызыл селеу, сұлы, тырс, кешенді қара жусан басым. Көктемде эфемерлер мен эфемероидтар өседі. Шұңқырларда – дала бұталары, ал өзен жағалауларында – қарағай, терек тоғайлары кездеседі. Дала зонасының жануарлары шөлейт зонасының жануарларымен ұқсайды. Бұл жерде қазақстандық дала жануарларынан: үлкен сарышұнақ, суыр, дала тышқаны, дала алақоржыны, кәдімгі аламан және т.б. мекендейді. Далада шөл жануарларының келесі түрлерінен қосаяқты кездестіруге болса, ал орманның өкілдерінен – ақкіс пен тоқалтіс. Шөлейтті ландшафтық аймақ (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26- ландшафттар) кең жолақпен созылып, Қазақтың ұсақ шоқыларының орта және оңтүстік бөліктерін алады. Шөлейт аймаққа тән ерекшелік – ландшафттардың әртүрлілігі мен өзіндік ерекшелігі. Бұл рельефтің кішкентай формаларының болуымен, гидротермиялық режимнің күрделілігімен, топырақ пен өсімдік жамылғысының алуан түрлілігімен көрінеді. Жалпы, аймақ үшін келесі көрсеткіштер тән: құрғақ және күрт континенталды климат, қарашірікке кедей ашық қоңыр және қоңыр топырақ, рельефтің төменгі бөліктерінде сортаңдардың басым болуы, жусан-дәнді сирек шөптердің үстемдігі. Аласа таулар мен жартылай шөлейт аймақтағы шоқылар бетегелі-жусанды бұталар ассоциациясымен ірі-қаңқалы қиыршық тасты топырақтармен жабылған. Жер бедеріне келетін болсақ, Қазақтың ұсақ шоқысы 350-450 м биіктікті құрайды. Кейбір жеке шоқыларының биіктігі 800-1000 м және биігірек. Олар гранит, порфирит, тақтатас, кварцит, әктастармен жабылған. Шоқыаралық түсірілімдер және жасықтар тасты материалдармен жабылған. Өсімдіктері. Шөлейт аймақ негізінен бетегелі-жусанды және жусанды қауымдастықтардан тұратын өсімдік жамылғысының үлкен кешенділігімен сипатталады. Аздап тұзды ашық қызыл-қоңыр топырақтары бар жазық кеңістіктерде бетеге мен селеу шөптерінен дала ценоздары басым. Ең жиі кездесетін қауырсын шөптері; тырс, жусан, бетеге, тобылғы, сарсазан, т.б. өсімдіктері. Шөлейтті аймақтың (27-44 аралығындағы ландшафттар) құмды учаскелерін терескен, құмды қауырсын және құмды қоңыр топырақтардағы шыбықтары бар тұзды-жусанды дала өсімдіктері алып жатыр. Құмды шөлдер өсімдік жамылғысында дала дәнді дақылдарымен бірге ақ және құмды жусанның болуымен сипатталады. Өзен аңғарларында жартылай шөлейт аймақтың шалғындары қамыс, ши, ажрек, кейде итмұрын мен қарағанның баурайларымен қалыптасады. Қазақтың ұсақ шоқыларының шөлейтті аудандарында қиыршықтасты әлсіз тұзды топырақтарда шоқылар мен қыраттардың тік беткейлерінде жусанды топтар басым. Төбеаралық ойпаттарда, егер жер асты суларының бетіне жақын жатуы байқалса, шөп ылғалданған дәнді дала сипатына ие болады; қараған дала, итмұрын шоқылары пайда болады. Сортаң өсімдіктер кешені ағынсыз ойпаттарда қалыптасады. Жануарлар әлемі. Шөлейт аймақта дала мен шөл фаунасының өкілдері біріктірілген. Мұнда үлкен қосаяқ, жуан құйрықты қосаяқ, кірпі, кәдімгі аламан, т.б. кездеседі. Шөл зонасы аз мөлшерлі жауын-шашын, көп мөлшердегі буланушылық және ауа мен топырақ температурасының жылдық, тәуліктік айырмашылығымен сипатталады. Тағы да бір сипаттамаларына – тұрақты су ағындарының болмауы, топырақтың жоғарғы бөлігіндегі кескіндерінде тұздардың жинақталуы жатады. Орталық Қазақстан аумағында сазды- қиыршық тасты шөлдер, сортаң шөлдер мен тасты шөлдер негізгі дамуға ие болды. Топырағы балшықты-тастақты Бетпақдала үстіртінің сазды учаскелер – тақыр – құмды алқаптар арасында да кездеседі. Тақырлар бұрынғы ірі өзендердің қызметі нәтижесінде пайда болды, олар құмды-сазды шөгінділерден тұратын кең аллювиалды жазықтарды қалдырды. Шөлде сирек жаңбыр жауады, тақырдың сазды бетінде ұсақ көлдер қалады. Мұндай көлдерді кептіргеннен кейін тақырдың түбі жарықтардың тығыз желісімен жабылған. Тақыр – шөлдердің ең жансыз түрлерінің бірі. Шөлді аймақтың келесі ерекшелігі - ағынсыздық. Шөлді аймақ арқылы ағатын өзендер биік таулы аймақтарда пайда болады. Транзиттік өзендер жүздеген шақырымға созылады, бірақ шөлді аймақта олардың сулылығы біртіндеп төмендейді. Жергілікті өзендер өз сағаларын құмда жоғалтады және Балқаш көліне жетпейді. Жер асты сулары өте минералданған. Палеозой жыныстары жер бетіне шыққан жерде жарылған тұщы сулар жиі кездеседі. Қазақтың ұсақ шоқыларының тау жоталарының етегінде бұл сулар бұлақтарды құрайды. Шөл аймағында өсімдіктер ұзақ уақыт ылғалдың болмауына шыдайды. Ылғалдың жетіспеушілігі эфемерлер мен эфемероидтардың үлкен тобының дамуына ықпал етті. Құмды шөлдер өсімдіктерге бай. Құмдарда жиналған атмосфералық ылғал өсімдіктердің көптеген түрлерінің дамуын қамтамасыз етеді. Жусан-сортаң ассоциациялары сортаңды құмды шөлді топырақтарда, эфемерлі-жусанды сұр-құба топырақтарда, сексеуіл – жоғарыдан құммен жабылған әлсіз сазды шөгінділермен шектелген. Сазды шөлдердің өсімдіктері әр түрлі жусан мен сортаңдардан тұратын ергежейлі бұталардың басым болуымен сипатталады. Топырақтың сортаңдануы неғұрлым күшті болса, бұйырғын, баялыш және басқа да тұзды батпақтар соғұрлым көп болады. Тау жыныстарының бетінде масштабты қыналар дамиды. Шөлді аймақтағы сүтқоректілер фаунасы Орталық Азияның жануарлар әлемімен тығыз байланысты. Бауырымен жорғалаушылардан кесірткелер, жыландар мен тасбақалар кездеседі. Климаттың құрғақтығына байланысты шөлді аймақ егіншілікті игеруге жарамсыз. Бай егістіктердің шағын алаңдары негізінен дәнді дақылдар (бидай, арпа, сұлы) өсірілетін тау бөктеріне негізделген. Суару кезінде шөл топырақтары әр түрлі дақылдардың жоғары өнімін бере алады. Қорытындылай келе, Қарағанды облысының ландшафттық картасын жасау барысында дала зонасында 15, шөлейт зонасынан 11, шөл зонасынан 18 және аласа таулы аумақтан 4 ландшафт және өзен жайылмасы бойындағы ландшафтпен – барлығы 49 ландшафт анықталды. Осының негізінде аумақ көлемінде негізінен даму тарихына байланысты жер бедерінің алуан түрлілігін, сортаң топырақтардың кең таралуын, шөлге төзімді өсімдіктердің таралуын көруімізге болады. жүктеу/скачать 0.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|