Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар

1. Факторлық талдаудың ерекшелігі неде?

2. Детерминирленген талдау қандай кезде жүргізіледі?
4 тақырып : Қаржылық коэффициенттер әдісі

Дәріс сұрақтары

1. 
   Қаржылық коэффициенттер.
   
2. 
   Төлемқабілеттілік және өтімділік көрсеткіштері.
   
3. 
   Табыстылық пен пайдалылық қоэффициенттері.
   
4. 
   Қорларды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері.
   

Қаржылық тұрақтылық – кәсіпорынның шотының анықталған жағдайы, оның үнемі төлем қабілетіне кепіл беру.

Қаржылық тұрақтылықтың бағалануы қаржылық үлкен көлемде коэффициентінің көмегімен өткізіледі.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын коэффициенттері.

Көрсеткіштердің атауы	Сипаттауы	Есеп айырысудың тәсілі	Көрсеткіштердің интерполяциясы
1. Қаржылық тәуелсіз коэффициенті (Қ.т.к)	Валютадағы баланстың меншік капиталының үлесі.	Қ.т.к. = МК/БВ МК- меншік капитал, БВ- баланстық валюта	Жоғары -0,5 мәнінде көрсеткіші ұсынылған. Олардың жоғарлануы кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін нығайту үшін көрсетілген.
2.Қарыздық коэффициенті (Қкф)	Қарыздық және меншік құралдар арасындағы қатынасы.	Қк = Қкф/МК Қк –қарыздық капитал МК меншік капитал.	Көрсеткіштердің мәні -0,67 ұсынылған.
3. Өзін -өзі қаржыландыру коэффициенті	Меншік капитал мен қарыздық құндардың арасындағы қатынасы.	Өөқкф= МК/ Қк	Ұсынылған мәні ≥ 1,0. Меншік капиталдың көмегімен қарыздық құралдарды жабу мүмкіндігін көрсетеді.
4. Меншік ағымдағы құралдармен қамтамассыз етілген коэффициент	Ағымдағы активтердің меншік ағымдағы құралдардың үлесі	Ма.қ.қ.е.кф.= АМҚ/АА; АМҚ – ағымдағы меншік құралы АА- ағымдағы активтер;	Көрсеткіштің мәні ұсынылған ≥ 0,1 (немесе 10%). Көрсеткіштер неғұрлым жоғары болса, кәсіпорын тәуелсіз қаржылық саясатын жүргізуге мүмкіндігі болады.
5. Коэффициенті оңтайлы қолдану (Кф.о. қ.)	Меншік капиталдан ағымдағы меншік құралдардың үлесі.	Кфо.қ.= АМҚ/МК	Ұсынылған мәні 0,2-0,5. Көрсеткіштердің мәні неғұрлым жоғары орналасса сол жағдайда кәсіпорынның қаржылық оңтайлығы жоғары болуы мүмкін.
6. Қаржылық коэффициент қарбаластығы (Кф.қарб.)	Қарыз алушының баланс валютасынан қарыздық құрал үлесі.	Кф.қарб.=Қк/БВ БВ- қарыз алушының баланстағы валютасы.	0,5 кем емес жоғарғы шекараның жоғарлануы кәсіпорынның сыртқы қаржылық деректелген тәуелділігін көрсетеді.
7. Мобильдік және иммобильдік активтердің қатынас коэффициенті.(Қатынас кф.)	Әрбір ағымдағы активтердің теңгесі ағымдағы активтерден тыс қаншасы келеді.	Қатынас кф.=АА/ААтыс АА-ағымдағы активтер ААтыс- ағымдағы активтен тыс	Әрбір кәсіпорынға жеке дара көрсеткіштердің жоғары мәні болған сайын, соғұрлым ағымдағы активтері (мобильдік) құралы көп болады.
8.Өндірістің мүліктік коэффициенті (Өм.кф.)	Кәсіпорынның активтердің өндірілген мүліктің үлестік мәні	Ө.м.кф. = ААтыс +Қ/А Қ-қорлар А- Активтің жалпы көлемі.	Ө.м.кф. ≥0,5.0,5көрсеткіштен төмен түсетін болса, онда мүлікті толықтыру үшін қарыздық құралдарды қолдануға керек.

коэффициенттері кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін ұсынады.

Коэффициенттерді үлестіру – осы әдіс қаржылық жағдайдын абсолютті көрсеткішін немесебелгілі бір бөлікті табу үшін қолданылады.

Координациялық коэффициент – қаржылық жағдайдың әр түрлі абсолютті көрсеткіштердің қатынастарын анықтайды немесе экономикалық мәні бар айырмашылығы мен олардың сызықтық комбинацияларды.

Қаржылық коэффициенттің талдауы базистік көлемдері мен олардың кезеңдік есеп берудің динамикасын зерттейді.

2.Қаржылық жағдай – белгілі бір уақытта кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсететін және қазіргі кезде өз борыштық міндеттемені өтеу мен шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін қаржылық ресурстарды қамтамассыз ету болып табылады.

Сурет 1 Кәсіпорынның қаржылық талдауды өткізудің мазмұны мен дәйектілігі.

Динамикалық талдаудың құрамы мен құрылымы баланстық активтерге абсолютті мөлшерде қалыптасуды қамтамассыз ететін және салыстырмалы өсуді немесе кәсіпорынның барлық мүлікті және оның жеке түрлерін азайту.

Валюталық баланста ағымдағы активтерді анықтайтын көрсеткіштер:

Кәсіпорын активтердің мобильдік коэффициенті.

К.м.а.к. = ағымдағы активтердің құны : кәсіпорынның барлық мүлігіне.

Кәсіпорынның активтердің орналастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш:

Иммобилизация құралы мен мобильдік қатынастың коэффициенті.

К.и.қ.м.қ. = Ағымдағы активтердің құны : ұзақ мерзімді активтердің құны.

Деректемелер құралын меншік және қарыздық бөлуге болады. Құрылымдық міндеттеме сипаттайды:

Автономия коэффициенті.

Ка = меншік капитал : кәсіпорын үлкен ортақ құралына

және меншік және қарыздық құралдардың қатынас коэффициентінің формуласы:

К м және қ. қатынас = түзету енгізілген ұзақ мерзімді пассивтері : түзету енгізілген қысқа мерзімді пассивтер;

Ка ≥ 0,5, Км және қ. ≤ 1 білдіреді, кәсіпорын міндеттемелері өзінің меншік құралдарымен орнын толтыра алады. Автономия коэффициенті жағымды бағаланады, қаржылық тәуелсіздігі көбеюін көрсетеді және меншік құралы мен қарыздық қатынастың коэффициенті азаяды, қаржылық тәуелсіздігін азаюын көрсетеді.

4.Материалдық қорлардың тиімді пайдалануын талдаудың мақсаты – ұйымдағы материалдық қорлардың өндіріс үрдісіне сәйкестігін анықтап, тиімділік көрсеткіштерін анықтау және өндірісті пайдаланбайтын материалдардан тазарту.

Талдаудың қайнар көздері – жабдықтаушылармен жасалатын келісім шарттар, бизнес – жоспар, материалдық есеп, бухгалтерлік баланс.

Материалдық қорларды пайдалануды талдаудың негізгі мақсаттары өндіріс көлемін қажетті материалдық қорлармен жабдықтау деңгейін анықтау, материалдық қорларды пайдаланудың тиімділік деңгейін бағалау, материалдық қорларды үнемдеудің ішкіөндірістік резервтерін айқындау болып табылады.

Материалдық қорларды талдаудың қайнар көздері болып шикізаттар мен материалдарды жеткізудің келісім шарттары, материалдық қорлардың түсуі, шығындалуы және қалдықтары бойынша талдамалық бухгалтерлік есептің деректері, бухгалтерлік баланс табылады.

Ұйымның материалдық қорлармен қамтамасыз етілуін талдаған кезде материалдық жабдықтау бөлімі жоспарларының сапасы тексеріледі. Үздіксіз өндірістік үрдіс үшін материалдық қорларға қажеттілікті қамтамасыз етудің қайнар көздерін анықтап алған дұрыс. Олар ішкі және сыртқы болады. Сыртқы қайнар көздерге келісім шарттар бойынша жабдықтаушылардан келіп түскен материалдық қорлар, ал ішкі қайнар көздерге шикізат қалдықтарын азайту, шикізатты екінші рет пайдалану және үнемдеу жатады.

Материалдық қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштеріне материалсыйымдылығы мен материалқайтымдылығы жатады. Материалсыйымдылығы материалдық шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасына тең. Ал, материалқайтымдылығы оған кері шама.

Материалқайтымдылығы неғұрлым жоғары болса, материалдық қорлардың тиімді пайдаланылғандығын көрсетеді. Материалсыйымдылығы көрсеткіші өнім бірлігін өндіруге кеткен материал шығындарын көрсетеді. Материалсыйымдылығының жекелеген көрсеткіштері де бар. Оларға шикізатсыйымдылығы, отынсыйымдылығы, энергиясыйымдылығы жатады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Қаржылық коэффициенттер түрлері қандай?
   
2. 
   Кәсіпорындардың мүліктің өсу коэффициенті қалай анықталады?
   

4. Қандай көрсеткіш кәсіпорын құрылымының міндеттемесін сипаттайды?

Дәріс сұрақтары

1.Басқарушылық талдаудың мақсаты мен міндеттері.

2.Басқарушылық талдаудың ролі мен мәні.

1.Басқарушылық талдау – қазіргі заманғы басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі экономикалық талдау, жоспарлау, басқару есебі және менеджмент түйісіндегі маңызды жүйе. Басқарушылық талдау кәсіпорынды басқаруды оның қызметін координациялау және интеграциялау арқылы жаңа деңгейге көтереді, стратегиялық мақсаттарға жетуге ынталандырады.

Басқару жүйесіндегі талдау – оперативтік және стратегиялық шешімдер қабылдау арқылы кәсіпорынның экономикалық қызметін, менеджментті дұрыс жолға қою болып табылады.

Кез – келген коммерциялық ұйымның соңғы мақсаты – пайда табу, бірақ кәсіпорындардың мақсаты кейде нарықта орын алу, бәсекелестерді ығыстыру болғандықтан бухгалтерлік есеп жұмысы соған бағытталады. Басқарушылық талдау кәсіпорынды басқаруда ерекше орын алады, оның мақсаты – кәсіпорынның алдында тұрған барлық асуларға жету.

Басқару жүйесінде талдау келесідей функцияларды орындайды:

• 
  кәсіпорын мақсатына қол жеткізуде басқарушылық қызметті координациялау;
  
• 
  басқарушылық шешімдер қабылдауда ақпараттық және кеңестік көмек көрсету;
  
• 
  кәсіпорынды басқаруда ақпараттық жүйе құру;
  
• 
  тиімді басқарушылық үрдісін қамтамасыз ету.
  

Басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есептің ролін келесі сызбадан көруге болады.

Басқару үрдісі

Басқару үрдісіндегі талдау ролі

Сызба 1. Басқару жүйесіндегі талдау ролі

2. Басқарушылық талдаудың негізгі тұжырымдамалары

Басқарушылық талдау – мақсаттарға жетуді басқару жүйесі, кәсіпорынды басқарудың құрамдас бөлігі. Оның мәліметтерінсіз кәсіпорынды басқару мүмкін емес.

Өндірістік бухгалтерия шығындар туралы ақпараттар жинақтайды, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін анықтайды және өнім өндіріске қатысты барлық есептік, сараптамалық, жұмыстарды атқарады, ішкі өндірістік есеп берушілікті құрайды. Өндірістік бухгалтерия жабық сипатты болады. Бұл меншік иесінің өз иелігіндегі «ноу-хау», өндірістік жаңа жетістіктері сияқты жаңалықтарын оның бәсекелестері ерте пайдаланбауы үшін деген мақсатта. Өндірістік бухгалтерия тек басқа жақтың адамдары ғана емес, сол кәсіпорында жұмыс істейтін, бірақ өндірістік бухгалтерияға кірмейтін адамдар үшін де жабық.

Басқарушы талдаудың басты мақсаты — басқарушылық шешімді қабылдау болып табылады. Өзінің табиғаты бойынша барлық басқарушылық шешімдерді шартты түрде екі топқа бөлуге болады: бағдарланған және бағдарланбаған. Осы топтың әрқайсы басқарушылық шешімді қабылдаудың жүйесі ретінде бухгалтерлік есепке жаңаша талаптар қояды.

Бағдарланған шешімдер - алдын-ала белгіленіп, дайын процедурасы бойынша жүретін, дәстүрлі және стандартталған шешімдер. Бағдарланған шешімдер "бірден" қабылданатын жай шешімдер де болуы мүмкін, бірақ ол жан-жақты зерттеледі, сондықтан олар күрделі болып та келуі мүмкін. Бағдарланған шешімдерге материалдарды сатып алу, жаңа қызметтері үшін еңбек ақы деңгейін көтеру және т.б. жатады. Сәйкесінше, басқарушы есеп жүйесі негізгі ақпараттарды стандарттауға, үйлесімдеуге және бағдарланған шешімдерді қабылдау тұжырымдамасын, біртұтас процедурада дайындауға, яғни жоғарыда айтылған әрекеттерге толығымен бағыттауға талпыныс жасайды.

Бағдарланбаған шешімдер — стандартталған емес, әлсіз құрылымдық жағдайындағы жаңа шешімдер үшін, әдеттегі мәселелерді шешуде қолданады. Бағдарланбаған шешімдердің қатарына ұйымның маркетингтік стратегияларын дайындау, уақытша бос қаржы ресурстарын инвестициялау жөніндегі шешімдерін қабылдау жатады. Бағдарланбаған шешімдер үшін дайын алгоритм болмайды және болуы да мүмкін емес. Осындай шешімдерді қабылдау үшін, басқарушы есеп жүйесінің қызметкерлері тұрақты түрде ізденіс үстінде болады және шешімді кабылдаудың критериясы нақты мәселелердің өзгешелігіне байланысты болып келеді. Бірақта, шешімді қалыптастыру процесінде тек стандарттау мен унификациялау деңгейлерін ғана емес, сондай-ақ экономикалық ортаның микроклиматтын жасайтын, тәуекелдік және белгісіздік жағдайын зерттеу керек.

Белгісіздік жағдайында басқарушы есептің міндеті айрықша күрделене түседі. Тап осындай жағдайлардың белгілері бар екені туралы жөнінде олар дабыл қағады:

• 
  нақты нәтижелердің жоспардан ауытқуы;
  
• 
  нақты нәтижелердің өткен тәжірибеден ауытқуы;
  
• 
  қызметкерлердін мардымсыз хабардар болуы;
  
• 
  бәсекелестер туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі .
  

Дұрыс шешімді қабылдамас бұрын қабылданатын шешімдерге талдау жасап, ұсынылатын варианттың артықшылығы (миссиясы) туралы басшылықты хабардар етеді. Максималды табыс табу тұжырымдамасы ұйым иелері, тек меншік иелері ретінде мүдделі екендігін танытады. Бірақта тап осындай жағдай өте сирек кездеседі. Иеленушілер: тапсырыс берушілер, жабдықтаушылар, қызметкерлер, ұйым директорлары жатады. Егер ұйым иелік етушілері максималды табыс алуды мақсат тұтса, онда олар өз мүддесін қорғаған болып шығады. Менеджер мен иелік етушінің негізгі мақсаты үнемі табысқа салынатын салықты қалай азайтуға болатындығын іздестіреді. Кейде менеджерлер минималды тәуекелділік кезінде максималды табыс табуды ұстанады.

1.Басқарушылық талдаудың мақсаттаты?

2.Басқарушылық талдаудың құрамдас бөліктері?

3.Басқарушылық талдау қалай жүзеге асады?

Дәріс сұрақтары

1. 
   Маркетингтік қызметті талдаудың мәні мен міндеті.
   
2. 
   Өнімді жабдықтау нарығын талдау.
   
3. 
   Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін талдау.
   

1.Маркетингтің негізгі міндеті мен функциялары. Олар:

• 
  Өндірістік бағытымен нарықты талдау және зерттеу жарнамалық саудалық және басқа кәсіпорын қызметтері;
  
• 
  Кәсіпорынның барлық топтардың ориентациясымен маркетингтік стратегияны әзірлеу;
  
• 
  Өндірілген өнімнің тұтынушының құрамын зерттеу, сатып алушының сұранысын зерттеу.
  
• 
  Кәсіпорын өнмінің тұтынушылық параметрлері мен техникалық арасындағы байланысты зерттеу.
  
• 
  Кәсіпорынның өнімінің сатып алушының сұранысымен сәйкесін талдау;
  
• 
  Бәсекелес өнімінің сатып алушының сұранысымен сәйкесін талдау;
  
• 
  Нарықтық конъюктураны зерттеу және кәсіпорын өніміне сұранысын, факторларын анықтайтын структураны, тұтынушының кәсіпорын өніміне сұранысын зерттеу.
  
• 
  Бәсекелес кәсіпорынның қамтамассыз етілген нарықты тұтыну сегментациясы.
  
• 
  Маркетингтік функциясы келесі түрімен классификацияланады:
  
• 
  Аналитикалық функция: сұранысты зерттеу, тұтынушыны зерттеу, фирманың нарық структурасын зерттеу.
  
• 
  Өндірістік функция: Өндірісті жаңа тауарлар ұйымдастыру, материалдық техникалық жағдайымен ұйымдастыру басқару сапсымен және дайын өнімнің бәсекелесімен ұйымдастыру.
  
• 
  Өткізім функция (сату): тауар қозғалысының жүйесін ұйымдастыру, мақсатталған тауарлық саясатымен өткізу, сервистік ұйым;
  
• 
  Басқару және бақылау функциясы: Маркетингпен басқару ақпаратымен қамтамассыз ету және кәсіпорынға жедел жоспарды және стратегиялық ұйымдастыру;
  

2.Нарықтық сұраныстың жан –жақты позициясын зерттей отырып тұтынушының сұранысын қамтамассыз ету мақсатталған максималды табысты алу келесі маркетингтік ортаны білу тиіс:

• 
  Тауар нарығын;
  
• 
  Тауарды өндіру;
  
• 
  Сыртқы макроорта нарықты өткізу және өндірумен байланысты;
  

• 
  Клиенттердің көлемі мен құрамы және олардың сатып алу қабілеттері;
  
• 
  Бәсекенің коммерциялық күш және олардың ұйымдастыру деңгейі;
  
• 
  Тауар алмастыру нарығының мүмкіндіктері сонымен қатар жаңа сұранысын қамтамассыз ету әдіс принципі;
  
• 
  Институционалдық құрылымның регламенттелген күші.
  
• 
  Нарықтың жабық деңгейі.
  

Біріктіру әдістер көмегімен нарықтық құрылымдылық өткізіледі:

• 
  Типологиялық;
  
• 
  Құрымдылық;
  

• 
  тауарлық ұсыныс пен сұраныстың географиясы;
  
• 
  көтерме, бөлшек- сауда немесе тауар ұсынуды аралас сипаты;
  
• 
  тауардың әр түрлілігіне байланысты нарықтық конфигурациясы, тұтынушының табыс деңгейі топтардың сала тиімділігінің жабық деңгейі.
  
• 
  сату кезінде есеп берудің ұсынысы.
  

Жаңа нарықты іздестіру:

Маркетингтік арна – ақпаратты тұтынушыға жеткізу қымбат әдісі. Қазіргі кезде кәсіпорын туралы баспасөзде ақпарат үшін төлеу керек, әр бір арнаның маркетингтік бөлімі үшін тиімді бақылау керек. Үнемі өткізу керек:

• 
  өткізілген өнімнің көрсетілетін салыстыру талдауы алдымен және кейін қолданған маркетингтік арналарды.
  
• 
  Анықталған маркетингтік арналарды бәсекелестіктің аналогиялық мейрамдармен салыстырып талдау;
  

Әр бір тауарды келесі жайғасымды қарастыру керек:

Нарықты сегменттеу- толық топтардың идентификациясы.

Матрица «нарықтық үлестің өсуі»- тауардың нарық классификациясының екі тәуелсіз өлшемдері: базалық нарықтық тартымдылық және кәсіпорынның бәсекелес күші.

Өткізілген өнімнің ассортименттің жағымды әсері: өндірілген өнімнің ассортиментінің өзгеруін тұтынушыға нақты әсерін талдау.

Сату мақсаттары.

1.Маркетингтік талдау не үшін қажет?

2.Нарықты зерттеу қалай жүргізіледі?

3. Маркетингтік талдаудың қайнар көздері қандай?

Дәріс сұрақтары

1.Өндірістік нәтижелерді талдаудың ақпарат көздері мен міндеттері.

2.Өнімді өткізу мен өндіріс динамикасын бағалау.

Өнімнің (қызметтің, жұмыстың) өзіндік құнын талдаудың мақсаты – жалпы өндіріс, шығарылатын өнім көлеміне әсер ететін факторларды анықтап, өзіндік құнды барынша төмендету резервін айқындау.

Талдаудың қайнар көздеріне - есептік калькуляциялар, өнімді өндіру және өткізумен байланысты шығындар туралы есеп, 8110 «Негізгі өндіріс» шоты бойынша субконто жатады.

Өнімнің өзіндік құны белгіленген шығын баптары бойынша анықталады. Өнімнің элементтері бойынша анықталады. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар экономикалық элементтері бойынша да ажыратылады. Өзіндік құнның мөлшері оны құрайтын шығындардың ауытқуына, өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Шығындардың жалпы сомасынын өзгеруін мына формуламен анықтауға бодады:

Мұндағы, VЖО_ж – шығарылған өнім көлемі; YC_i – оның құрамы; В_і - өнім бірлігіне ауыспалы шығындар; А - бүкіл шығарылған өнімнің тұрақты шығындарының сомасы.

Мұндағы көрсетілген әрбір көрсеткіштің өзгеруі шығындардың жалпы сомасының өзгеруіне әсер етеді. Үлестік ауыспалы және тұрақты шығындардың өзгеруі ресурстар бағасының және өнімнің ресурс сыйымдылығының өсуі әсерінен болады.

Өнімнің өзіндік құнының маңызды жалпылаушы көрсеткіші – тауарлы өнімнің бір теңгесіне шығындар. Ол шығындардың жалпы сомасының өндірілген өнімнің іс жүзіндегі бағалары бойынша құнына қатынасы ретінде анықталады. Тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар өндіріс шығындарының жалпы сомасынын және өндірілген өнім құнынын өзгеруіне тәуелді. Тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарға көптеген факторлар әсер етеді. Өзіндік құнның өзгеру себептерін анықтау үшін өнім түрлері бойынша есептік калькуляциялар талданып, өнім бірлігіне шығындардың іс жүзіндегі деңгейі жоспардағы деректермен, өткен жылдар мәліметтерімен салыстырылады. Көптеген кәсіпорындарда материалдардың нормадан тыс қалдықтары көп болады, оларды мақсаттарға жұмсауға болады. Егер олардың мүмкін болатын құнын, пайдаланатын шикізат құнымен салыстыратын болса, өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындар қаншалықты өскенін байқауға болады.

Бір материал түрін басқамен алмастырған жағдайда тек тұтынылған материалдар мөлшері емес, олардың құндары да өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты, өнім бірлігіне материалдық шығындардың қалай өзгергенін білу үшін, ауыстырылған материал шығынның нормасын (УР₁), ауыстыратын материал шығыннын нормасы (Б₀), ауыстыратын материал бағасын (Б₁) білу керек. Өнімнің өзіндік құнында жанама шығындар үстеме және жалпы шаруашылық шығындар түрінде көрінеді. Бұл шығындарды талдау тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шаманың іс жүзіндегі мөлшерін есептік кезеңдегі жоспарлық деңгеймен салыстырып, өсу немесе төмендеу тенденциясын анықтаумен байланысты жүреді. Іс жүзіндегі өнім шығымына жоспарлы шығындарды есептеу келесі формуланы қолданады:

Ш_к=Ш_жх(100+∆ТӨ%хК_т)/100 (2)

Мұндағы, Ш_к – іс жүзіндегі өнім шығымына бейімделген шығындар; Ш_ж – шот бойынша шығынның жоспарлы сомасы; ∆ТӨ% - тауарлы өнім шығарылуының жоспардан асуы немесе кем шығуы; К_т – шығындардың өнім өндірісі көлемінен тәуелділік коэффициенті.

Өнім өндірісі процесінде оның өзіндік құнын төмендетуге көп көңіл бөлнеді (Р↓Ө), қайнар көздері мыналар:

1. 
   кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын толық пайдалана отырып, өндіріс көлемін өсіру, ұлғайту: (Р↑VЖӨ)
   
2. 
   еңбек өнімділігінің деңгейін өсіру, шикізат пен материалдарды үнемді пайдалану есебін өндірістің шығындарын азайту (Р↓Ш);
   

Р↓Ө=Ө_м-Ө_іс=Ш_іс- Р↓Ш+Ш_қ/ VЖӨ+ Р↑VЖӨ-Ш_іс/ VЖӨ_{іс (3)}

Мұндағы, Ө_м және Ө_іс - өнімнің мүмкін болатын және іс жүзіндегі өзіндік құны; Ш_қ - өнім өндірісінің резервтерін өсіру үшін кететін қосымша шығындар.

Өнімнің өзіндік құнында көпшілік үлесі тура еңбек шығындары да алады. Сондықтан тауарлы өнімнің бір теңгесіне еңбек ақы серпіні, оның өзіндік құндағы үлесі маңызды орын алады. Өнім бірлігінің еңбек ақысын келесідей табуға бодады.

мұндағы, ӨЕС_і - өнімнің еңбек сыйымдылығы, ЕТ_і – бір жұмысшының еңбекті төлем теңгесі, VЖӨ_і - өнім өндірісінің көлемі .

Өнім түрлері бойынша тура еңбек ақы сомасынын өзгеру факторларын тізбектеп алмастыру арқылы есептеуге болады. Өзіндік құн әр өнімнің еңбек сыйымдылығы мен еңбек ақының орта сағаттық деңгейінің есебінен де өзгеріске ұшырайды.

2. Тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарға көптеген факторлар әсер етеді. Өзіндік құнның өзгеру себептерін анықтау үшін өнім түрлері бойынша есептік калькуляциялар талданып, өнім бірлігіне шығындардың іс жүзіндегі деңгейі жоспардағы деректермен, өткен жылдар мәліметтерімен салыстырылады.