Модальділік категориясының тілдік және логикалық аспектілерінің мәселелері

Модальділік категориясы көп жылдар бойы отандық және шетел логиктері мен лингвистердің еңбектерінің зерттеу нысаны болып жүргені рас. Модальділік категориясының логика ғылымында пайда болғаны жайлы факт тілдік және логикалық модальділікті айыруда күні бүгінге дейін көптеген сұрақтар туғызып отыр. Осының негізінде логикалық модальділіктің тілдік модальділік каткгориясында қолданылуы, оның логикалық және тілдік модальділік категориясының шекаралары мен өзара қатынасын түсіндіруге тура келеді.

Модальділік категориясының осы екі ғылымда қолданылып лингвистикалық және логикалық тұрғыдан қарастырылуы олардың логикалық немесе лингвистикалық мәртебесін анықтауын талап етті. В.В.Виноградов (1950),Г.А. Золотова (1962), В.Г.Адмони (1973), Е.И.Беляева (1988), Г.П.Немец (1990), Л.В.Громоздова (2000), Е.Н.Базалина (2001) және тағы басқа лингвистердің жұмыстарында модальділік категориясының лингвистикалық мәртебесімен, семантикалық көлемімен және модальділік категориясының қызметімен байланысты негізгі түсініктер және оның тілде берілу тәсілдерінің негізгі топтары анықталды. Модальділік категриясының логикалық мәртебесі Ш.Балли (1955), Г.В.Колшанский (1975), В.З.Панфилов (1977), Ю.С.Степанов (1981), Ф.Пальмер (1986), В.И.Кириллова (2002) сияқты ғалымдардың жұмыстарында қарастырылды [24].

Демек, тіл категориясы ұзақ тарихқа ие ойлау категориясының мәселелерімен тығыз байланысты. Осы екі категорияны ажырату жайлы өз пікірлерін А.А.Потебня, И.И.Мещанинов, Б.А.Серебренников, В.фон Гумбольд, Л.С.Выгодский, Э.Сепир, А.Вежбицкий және тағы басқалар өз еңбектерінде айтқан. Алайда осы жұмыстарда тіл мен ойлаудың даусыз байланысын анықтай отырып, екеуінің қайсысы бас қызметке ие екндігін анықтай алған жоқ. Осының нәтижесінде тіл білімінің немесе логика ғылымының қандай да бір артықшылықтары туралы айту негізсіз және де тіл мен сөйлеудің өзара байланысы олардың біртұтастығын растамайды.

Сонымен қатар модальділік категриясы туралы сөз қозғағанда логикалық және тілдік модальділіктің шекараларын анықтаған жөн. Сондықтан біз осы сұрақты шешу барысында логика ғылымында және тіл білімінде тұрақталған және жалпыға бір анықтамаларға сүйенеміз.

Сонымен, логикада модальділік категориясы пайымдаулардың бір сипаты ретінде және ол қорытындылаумен бірге ойлаудың бір формалары ретінде де қарастырылады [25].

Пайымдаулар қандай да ақпаратты қамтитын хабарлы сөйлемдер ретінде қаралады. Ол бір фактіні не дәлелдейді немесе жоққа шығарады және шындығымен не жалғандығымен сипатталады. Осыдан біз пайымдаулардың сұраулы және хабарлы сөйлемдері логика ғылымының нысаны бала алмайтындығына және логикалық модальділігінің арасында байланысы жоқ. Ал егер лингвистикалық модальділік тарапынан қарастырсақ, ол айтылған ойдың үш түрлі коммуникативті ұстанымын қамтиды. Олар: дәлел-сұрақ-пиғыл [26].

Г.В.Колшанский өз жұмысында тіл білімінде шындық пен жалғандықты анықтау тілдің міндеттеріне кірмейді, алайда кейбір ережеден тыс жайттар бар. Оның ойынша шындық не жалғандық фактісін орнату лингвистиканың мәселелеріне жатпайды, өйткені тіл мазмұны жағынан шын айтылғанның сипаттамасына ешқандай материалды сипат бермейді. Басқаша айтқанда лингвистті айтылғанның формасы қызықтырса, логикті оның мәні қызықтырады. Сондықтан пайымдаудың жалғандығы мен шындығын анықтады талап ететін пайымдау модальділігі және мазмұнының берілу тәсілдерін зерттейтін айтылымның модальділігі бірдей емес. Осының нәтижесінде, логикалық модальділік пайымдаулардың аспектілерімен шектеледі, ал тілдік модальділік (сапалық және сандық жағынан) маңыздырақ семантикалық және тілдік тәсілдерді қамтиды. Ол тек қана сөйлем ішіндегі тура және басты модальділіктің берілу жолдарын ғана емес, сонымен қатар қарым-қатынас барысында туатын сан-түрлі модальдәк реңктерді қамтитын нұсқаларды жіктеуге мүмкіндік береді. Осы айтылған логикалық және тілдік модальділікті ажыратуда негізді болып келеді [27].

Сонымен бірге пайымдау және сөйлем құрамына қарай ажыратылады. В.И.Кириллов өз кітабында осы айырмашылықты анық көрсетеді. Пайымдау екі түсініктен тұрады: субьект және предикат және осылардың арасындағы байланысты қамтиды [28].

Пайымдау мен сөйлем бірлікті құрғанына қарамастан, ол ескереруді қажет ететін айырмашылықтарды да қамтиды. Пайымдауды ойлау формасы және сөйлемді оның тілдік көрініс табуы деп қарастырсақ, сараптамада теріс ой тудыруы мүмкін. Логикалық және тілдік модальділіктің өзара байланысы күмән туғызбайды. Осылайша логикалық модальділік тілдік модальділіктің тәсілдерімен бағалануы мүмкін, басқаша айтсақ, пайымдау белгілі тілдік құралдармен берілуі мүмкін. Пайымдауды берудегі көптүрлілік тілдік модальділіктің шекарасының кеңеюіне әкеліп соқтырады және оның құрамында алетикалық,эпистемиялық, аксиологиялық және деонтикалық модальділіктердің анықталуына жол береді.

Аталған модальділік түрлері В.З.Панфилова (1977); J.Coates (1983); Л.Г.Давыденко (1984); F.Palmer (1986); О.В.Латина, (1989); Т.Б.Шершнева (2000) және тағы басқалардың жұмыстарының зерттеу нысанына айналған.

Сонымен, тілдік және логикалық модальділік арасындағы айырмашылығын ажыратудағы сараптаманы өткізу пайымдаудың логикалық модальділікпен және сөйлемнің тілдік модальділікпен байланысты. В.З.Панфиловтың пікірінше тілдік модальділікті зерттеу тек қана логикалық модальділіктің сараптамасымен тікелей байланысты. Сонымен бірге олардың өзара байланысын теріске шығармай, сәйкес келмеуін де растайды [29].