Бибатпа Кӛшімова
жүктеу/скачать 3.38 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қоскеліншек, Қыздар шыққан, Ауыздыбас, Сарықолқа, Аманбұлақ, Имағанбет, Әліке-
Қанай, Қаламқас, Шалбарқазған, Тұяқарым) қамтиды. Маңғыстау географиялық атауларын қҧрылымдық-грамматикалық талдау негізінде қазақ тілі кӛп ғасырлар бойы топонимдер жасау қҧралдары мен тәсілдерінің бай және алуан тҥрлі қорын жасағанын байқауға болады. Маңғыстау топонимдері, морфологиялық қҧрамы жағынан, екі ҥлкен топқа бӛлінеді: 1) дара топонимдер; 2) күрделі топонимдер. Бір тҥбірден қҧралған дара топонимдерді, іштей, негізгі және туынды түбір топонимдер деп қарастырамыз. Негізгі тҥбір топонимдерге морфемалық бӛлшектерге бӛлінбейтін атаулар жатады. Мысалы: Ада, Ажар, Айт, Арман, Аша, Әуез, Балта, Иже, Кәрі, Керт, Нар, Саз, Шат т.б. Дара туынды топонимдерді жасауға топонимикалық аффикстер қатынасады: -лы//-лі; -шық//-шік (-жық//-жік); -ша//-ше (-жа//-же); -ма//-ме, -мыш т.б. Мысалы: Құдықты, Борлы, Таушық, Түбіжік, Жарма, Еспе, Кӛкше, Ақмыш, Қолмыш т.б. Атау қҧрамындағы тҥбір морфемалардың санына қарай Маңғыстау топонимикасының қҧрылымын тӛмендегідей топтастырамыз: 1) Бір компонентті топонимдер: Айрақты, Әжі, Еңселі, Жиделі, Жүз, Ӛзен, Онды, Орпа, Балықшы, Изен, Киікті, Тӛбе, Ұйқылы, Үдек, Шетпе т.б. 2) Екі компонентті топонимдер: Ақтау, Жетібай, Қаламқас, Тұщықұдық, Сайӛтес, Ақшымырау, Үштаған, Улы Серкебай, Ірімшікті ой т.б. 3) Ҥш компонентті топонимдер: Адамӛтпесшалбар, Айғырұшқан терең, Айдарқарабас, Ақдомалақтӛбе, Алтықұлашәулие, Атпабұлақ араны, Ащыкӛлтабан т.б. 4) Тӛрт компонентті топонимдер (олар ӛте аз): Бекетата жерасты мешіті, Тӛлегенәулие жер асты мешіті, Омар Тұр күмбезді мазары т.б. Маңғыстау облысы топонимдері сӛзжасамдық тҧрғыдан: 1) лексика- семантикалық, 2) синтетикалық, 3) аналитикалық тәсілдер арқылы жасалатындығы анықталды. Маңғыстау топонимдерін жасаудағы халықтық немесе жергілікті географиялық терминдердің рӛлі зор. Олар жеке тҧрып та, кҥрделі атаудың қҧрамында да қолданылып, топонимдер жасайды. Географиялық терминдерде ата кәсібінде мал шаруашылығы болған қазақ халқының жер бедерінің ҧсақ пішіндері, шаруашылық әрекетіне қажетті су кӛздері мен мал азықтық ӛсімдіктері, жайылым тҥрлері мен олардың маусымдық ерекшеліктері жӛніндегі географиялық ақпары жинақталып және оларды топономиялық жҥйеде барынша кӛрсете білген. Күп, тұран, құй, шоңқал, шүңгіл, салма, үдек, арым, қоңырдаң, түлей, керт, шаппа, еспе, орпа, шыңырау тәрізді географиялық терминдер ӛлкенің негізгі тілдік ерекшеліктері болып табылады. Кӛптеген ескі, кӛне, мән-мағынасы бҧл кҥнде ҧмыт болған атаулардың шығу тегін анықтауға фоносемантикалық талдау жасалынды. Фоносемантика – сӛздегі дыбыс пен мағына байланысы жайлы ғылым. Тілдің (тілдердің) ең бастапқы ілкі даму немесе пайда болу кезеңінде – имитативтік дәуірде жеке дауыстылар ҥлкен дыбыс бейнелеуіш (дыбыс символикалық) рӛл атқарғандығы туралы кӛптеген ғалымдардың (С.В.Воронин, Ә.Қайдар, Ш.Хҧсайын, Е.Керімбаев, Ғ.Ермекбаев, А.Мақҧлбек т.б.) еңбектерінде айтылды. Қазақ және басқа да гидрографиялық апеллятивтер қҧрамындағы фоносемантикалық сипаты бар сӛздерде негізгі, тҥбір жасаушы немесе имитативті қҧраушы идеофон дауысты дыбыс, яғни у және и дыбыстары болған. Олар «ылғал, су» ҧғымын берген. Тілдің пайда болу дәуіріндегі у идеофоны суды (ағынды, ӛзенді т.б.) символдық тҥрде бейнелеп, ӛзінің нҧсқалары мен туынды тҧлғалары ретінде ус, су, уда, йу (ю), и, а, йыл (иль, ыл, ел, жыл, іл, йол, уол, ул т.б.), юг, (юган, ек, ег, йога, ұйы, оек, екка), ул (ол, хол/хул, джуль/жуль, чуль, шул, ула т.б.) формаларымен белгілі болған. Маңғыстау ӛңірі топонимикасында осындай и және у имитивінің туынды нҧсқаларында келген тӛмендегідей жер-су атауларын келтіруге болады: Ақсу, Елік, жүктеу/скачать 3.38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|