Билет билет билет
-сұрақ И.Ақбергенұлы және оның математикалық оқулықтары
жүктеу/скачать 3.04 Mb.
|
| 2-сұрақ И.Ақбергенұлы және оның математикалық оқулықтары
Қазақстан жогары оку орындарында математиканы казак тiлiнде ғалым окытуды ұйымдастыру iсiнiн бастауында тұрған математиктерiмiздiн бiрi - Ибадулла Акбергенұлы. И.Акбергенұлы (1907 - 1938) - математика саласы бойынша казактап шыккан алгашкы гылым кандидаттарының бiрi, доцент. Ол 1907 жылы 15 қарашада Онтүстiк Казакстан облысы Созақ ауданында дүниеге келген. 1931 жылы Орта Азия мемлекеттік университетін бiтiрiп, Ташкент қаласындагы №6 балалар үйiнде, Орта Азия зоотехникумында, Орта Азия инженерлер институтында математика мен физика пәндерiнiн окытушысы, Орта Азия тәрбие Академиясында ассистент болып істеген. 1932 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына түсiп, оны табысты аяктаганнан кейiн А.С.Бубнов атындагы Ленинград мемлекеттік университетiнiн жанындагы институтына бiр жылдык (кыркуйек, 1934 жыл - кыркуйек, 1935 жыл) гылыми таглымдамага жiберiледi. Сонда журiп 1934 жылы өткен iншi Букілодактык математикалык съезге катысып, онда «Об погрешности приближенного решения интегрального уравнения Фредгольма второго рода по способу E. Nyström» деген математика және механика ғылыми зерттеу 2 - оценке такырыпта баяндама жасады И.Акбергенұлынын математикалық мұралары туралы бiздi жүргiзген зерттеулерiмiз барысында темендегідей мәселелер аныкталды. Алғаш, ягни 1934 жылгы жарияланган макалада койылыг отырған мәселені шешудiн негiзi каланган. Автор осы идеялары әрмен қарай дамыта отырып, осының негiзiнде 1935 жылы кандидаттык диссертация қорғаған. Сол жылы математиктер арасындагы аса беделді «Математический сборник» атты жинақ онын диссертациялык жумысынын негiзгi мазмұнын гылыми мақала етіп жариялаган. Осыдан кейiн ол осы материалдарын келемі 49 беттiк кітап түрінде Ташкент каласында бастырып шыгарган И.Акбергенұлының бұл кiтабынын материалдары онын алгашкы уп енбегiн толыгымен камтитындыктан біз осы кітапка кыскаша талдаулар жасаймыз. Кiтап орыс тiлiнде жазылган, мукабасында онын орыс тiлiндег: атымен катар латын тiлiндегi атауы келтiрiлген. Бұл оның гылым манызы ете жогары әлемдік денгейде жазылган енбек болгандыгын ангартады. Алгашкы бетінде кітапты басу кезiнде жiберiлген кателер мен онын түзетiлуi керсетiлген кесте берілген.Бiздiн ойымызша, ол 1938 жылы кітап авторы репрессияға ұшырағаннан кейiн жасалган сиякты. Ұзынша кагаздарга журнал сиякты етіп басылган кiтаптын көлемі 49 бет, ол 1563 данамен басылып шыгыпты. Кiтап кiрiспеден және екі тараудан тұрады. Кіріспеде кітапта Фредгольмнiн екiншi тектi интегралдык теңдеулерiн жуықтап шешудің аса манызды ǝдiстерiне кыскаша шолу жасалгандыгы және автордың Осы багыттагы кол жеткiзген нәтижелері баяндалганы атап көрсетілген. Бұдан кейін автор интегралдык тендеулер теориясында классикалык тасiлдер болып саналатын Фредгольмнің, Нейманнын және Гильберт - Шмидтiн теориялык және тура тасiлдерiне токталмайтындығын айтады да Фредгольмнiн екiншi текгі интегралдык тендеуiн жуықтап шешудің сол уакытка дейiнгi белгiлi тәсiлдерiн екi топка белiп карастырады: 1) 2 параметрiнiн ете кiшi мәндерi үшiн ғана жарамды болатын тәсілдер; 2) 2 параметрінің меншікті мәндер болып табылмайтын кез келген мәндерi үшiн жарамды тәсілдер. Будан кейiн бiрiншi топка жататын тәсiлдерге (Нейман тәсілі, Н.Крылов пен И. Тамаркиннің тізбектей жакындату тәсілі. Әрі карай а) тәсiлiн E.Nyström нын керсеткені, оны дербес жагдайларда колдану тәсілін Н.М.Крылов пен А.Н.Боголюбовтын карастырганы және ә) тәсiлiнiң негiзгi идеялары E.Schmidt пен Е. Goursat еңбектерiнде келтiрiлгенi атап көрсетiледi де кейінірек H.Bateman нын карапайым әрі тамаша тәсiлдi тапкандыгы, бiрак онын шешу кателігін бағалауды келтiрмегені және оны F.Tricomi дiн жүзеге асырганы баяндалған Келесі кезекте жұмыстың II тарауына сипаттама берiлiп, онда негiзiнен алганда, автордың өзiнiн алган гылыми нәтижелерi келтiрiлгенi айтылган. Жалпы алғанда, І.Ақбергенұлының аралары аса манызды ғылымы жұмысының мазмұны мынадай (біз түсiнiктi болу жагын ескерiп, оны казак тіліне аударып берiп отырмыз - Б.Қ.): «I тарау. Фредгольмнің интегралдык тендеуiн шектеулі жүйеге алмас- тыру аркылы жуыктап шешу §1. E.Nyström тәсiлi $2.Фредгольмнің интегралдық теңдеуiн оны сызыктык алгебралык теңдеулердің шектеулi жүйесімен алмастыру аркылы шешу барысын- дагы кателiктi багалау ІІ тарау. Фредгольмнің интегралдык тендеуiн ядроны езгеше ядромен алмастыру аркылы жуыктап шешу §1. Фредгольмнiң өзгеше ядросы бар интегралдык тендеуiн шешу §2. H.Bateman тәсiлi §3. F.Tricomi тасілі бойынша жуыктап шешудiн қателігін бағалау.Шешу кателігін квадраттық бағалау §5.Ядроны жакын ядромен алмастыру кезiнде шешiмдер айырмасы- нын абсолюттік шамасын бағалау 56.Фредгольмнің интегралдык тендеуiнiн меншiктi мәндерiнiн орна- ласу облысын анықтау. §7.Ядронын негiзгi болiгi болiп шыгару идеясына негiзделген ше- шiмнiн қателігін бағалау §8. Кандай да бір облыста меншiктi мәндердiц бар болу критерийін беретiн теореманын баска дәлелдемесі». Кiрiспеде атап көрсетілгендей, кітаптын II тарауынын 4,6,7 және 8 - параграфтарында И.Акбергенулынын тiкелей өзi кол жеткізген және алган гылыми нәтижелерi келтiрiлген. Атап айтарлык жайт, мұнда ел өз тарапынан 2 лемма мен б теорема тұжырымдап, оларды дәлелдеп берген және оларға катысты бірнеше аса манызды ескертулерді тізіп көрсеткен.Кiрiспеде атап көрсетiлгендей, кiтаптын II тарауынын 4,6,7 және 8 - параграфтарында И.Акбергенұлының тiкелей өзi кол жеткізген және алган гылыми нәтижелерi келтiрiлген. Атап айтарлык жайт, мунда ел өз тарапынан 2 лемма мен 6 теорема тужырымдап, оларды дәлелдеп берген және оларга катысты бiрнеше аса маңызды ескертулерді тізіп көрсеткен. И.Акбергенұлынын С.А.Чаплыгин, А.Н.Крылов. Н.Н.Лузин, т.б. сиякты атақтары бүкіл дүние жүзіне әйгілі орыс ғалымдарынын еңбектерiне, сонымен катар интегралдык тендеулер теориясымен айналысқан E.Nyström, H.Bateman, F.Tricomi, M.Hааg сиякты кептеген шетел математиктерiнiн еңбектерінің тупнускаларына сілтеме жасауы және олардын идеяларына жогары гылыми бiлiктiлiкпен талдаулар жасауы оның орыс тiлiн былай койганда, шетел тiлдерiн де жаксы бiлгендiгiн ангартады [197].Атап айтарлык жайт, И.Акбергенұлы дүниеден озганнан кейiн де онын енбектерiне сілтеме жасаушылар көп болган. Мәселен, болашак Нобель сыйлыгынын лауреаты Л.В.Канторович 1948 жылы «Успехи математических наук» журналында жариялаған және осы ушiн Мемлекеттiк сыйлыкка ие болған тағы бір атақты гылыми енбегiнде былай деп атап керсетедi: «...Беря в качестве Х пространства 12 и L (соответственно), можно получить аналогичного характера теоремы, известные ранее (Л.В.Канторович и В.И.Крылов, И.А.Акбергенов)» [198; 128]. Сонымен катар осы енбектiн сонындагы пайдаланылган әдебиет тiзiмiнде И.Акбергенұлының «Математический сборниктегі» макаласы бiрiншi болып келтiрiлген екен, бiрак оның жарияланган жылы 1933 жыл деп кате көрсетіліпті. [Сонда: 89; 184] 3-сұрақ.
жүктеу/скачать 3.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|