Билет Түргеш қағанаты
- билет қыпшақ хандығы мәдениеті тарихы шаруашылығы
жүктеу/скачать 231.13 Kb.
|
| 15- билет
қыпшақ хандығы мәдениеті тарихы шаруашылығы Қыпшақ” атауы ең алғашрет 760 жылыежелгітүріктіңруникалықескерткішіндежазылған. Мұсылмандеректеріндеқыпшақтартұңғышрет араб географы Ибн Хордабектің 846—847 жылыжазған “Жолдар мен провинцияларкітабында” қарлұқтар мен қыпшақтарды VIII ғасырларғажататынтүріктайпаларыныңтізіміндекелтіреді. 656 жылыБатыстүрікқағанатықұлағаннанкейін Алтай тауыныңсолтүстік жағы мен ЕртісөңірінжайлағанқыпшақтарКимекқағанатыныңқұрамынакіргенеді, ал ХІ ғасырдаКимекқағанатықұлағаннанкейін, кимек, қыпшақ жəне кумантайпаларыныңбұрынжайлағанжерлеріндеəскерисаясижетекшілікқыпшақхандарыныңқолынакөшеді. ҚыпшақтыңөкіметбасынакелгенақсүйектерəулетіОңтүстік жəне Батысбағыттарындабелсендіқимыл-əрекеттергекірісіп, Орта Азия жəне ОңтүстікШығысЕуропамемлекеттеріментікелейбайла- нысжасауғакіріседі. ХІ ғ. екіншіширегіндеқыпшақтайпаларыоғызтайпаларын Сыр- дарияның орта жəне төменгібойларынан, Арал мен Каспий өңірідалаларынантықсырыпқуыпшығады. Қыпшақтарбилігінің Арал өңірі мен Сырдариябойындағыаймақтарғатаралуынабайланыстыэтникалық-саясижағдайдыңөзгеруінеорай, Х ғ. екіншіширегінде “Оғыздардаласы” (Мафазатəл-гуз) дегенатаудыңорнына “ДештіҚыпшақ” (Қыпшақтардаласы) дегенатаупайдаболады. Маңғыстау мен оған жақын жатқан аймақтардықаратып алған қыпшақтарХорезмніңтеріскейшебінедейінжетеді. ХІ ғ. орта кезіндеқыпшақтайпаларыЕділденкөктейөтіп, батыс жаққа жылжып, Орыс жəне Қара теңізөңірідалалары мен Визан- тия, Венгрия шекараларынадейінқонысаударады. ЕділденДнеп- ргедейінгіқыпшақтарқоныстанғанаумақорысжылнамаларындаполовцылар, “Половецтерөлкесі” деп аталабастайды. 1071 жылықыпшақтарКіші Азияға жетіпАнатолиқаласынжаулапалады, сөйтіп, османдықтүріктердіңнегізінқалады, осы жылдары Транс- илванияарқылы Молдавияға өтеді. ҚазіргіВенгриядағымадиярлар, Молдавиядағыгагауыздарқыпшақтарғажатады. ОсылайшаБатысЕуропадеректеріндеқыпшақтар «коман» дегенатпенмəлім бола- ды. ХI ғ. басындақыпшақбірлестігімейліншекүшейеді. Өріс-қонысышығыстаЕртістен, батысында Орал тауына, Доннан жəне Қара теңізгедейінгіұлан-ғайыралқаптыалып жатқан шығысындағыбөлігі Ел- бөріліруынаншыққан хан əулетібилегенШығысқыпшаққағанаты, Кавказ, Қырымөңірін жəне оданəрібатысқақарайсозылып жатқан басындаТоқсобарулықəулеті тұрған Батысқыпшақбірлестігібо- лыпекігебөлінеді. Қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігіШығысқыпшақұлысыныңбилігіндеболды. Қазақстан жеріндегіқыпшақэтникалыққоғамдасуын үш кезеңгебөліпқарауғаболады. Біріншікезең: қыпшақтардыңқимақтайпалықодағындаболуы — VІІ ғ. екіншіжартысынан VІІІ ғ. соңынадейін. Екіншікезең: VIII ғ. аяғынан — ХІ ғ. басынадейін. Бұл кездеқыпшақтар Алтай жəне Ертістен Орал таулары жəне Еділбойынадейінқоныстепті. ҚыпшақтайпалықодағыныңқұрамынаМұғалжаржеріндегікумандар жəне қимақтайпаларыкіреді. XI ғасырдан ХІІІ ғ. басынадейінқыпшақтардыңдамуыныңүшіншікезеңіжүрді. Бұл кездеқыпшақхандарыныңмəртебесі, күш-қуатыөсіп, олардыңэтникалық құрамы өзгеріп, қимақ, куман, ежелгі башқұрт, оғыз т.б. тайпаларкірді. Сондай-аққыпшақтардың этнос болыпқалыптасуынатүріктілдіқаңлылар, ұрандар, шығысТүркістаннанкелгенбаяттар, түргештер, қарлұқтар, шігілдерəсерінтигізді. ХІ—ХII ғғ. Қазақстан аумағында тұрған қыпшақтарекіқанатқабөлінді. Біріншіқанаты — оң қанат Торғай даласын, Жем, Жайық, Еділөзендерініңбойын, сондай-ақМаңғыстаутүбегінмекендеді, оны елбөріруынаншыққанхандарбасқарды. Ал, ордасы — Сарайшыққаласыболды. Торғай өңіріндежоғарғыханныңордасыболсакерек. Екіншіқанат — сол қанатОрталық жəне Шығыс Қазақстанды, СырдарияданЕртіспенЕсілгедейінгіаралықтағыжерлердіқамтиды. ОрталығыСығанаққаласыболды, оның ханы ұран тай- пасынаншыққан. Оң қанатекіншісіненкүштірекболған. Əскериұйымдар мен əскериəкімшілік басқару жүйесінеайрықшамаңызберілген, өйткеніолкөшпеліөміргемейліншесай, мейліншеқолайлыболған. Қыпшақхандығықалыптасқанфеодалдықмемлекетболды, ол көне түрікмемлекетініңдəстүріндамытып, жалғастырды. Қыпшақтардыңсаясижағдайынакелсек,1065жылыселжұқтардыңбилеушісіАлыпАрсыланқыпшақтарғақарсыМаңғыстауғашабу- ылжасайды. Қыпшақтардыжеңіпбағындырғаннанкейін, олЖентпенСауранға жорыққа шығып, қыпшақтайпаларыныңбірбөлігін Хорасан селжұқтарынатəуелдіетті. Алайда, XI ғасырдың соңғы ширегінде де қыпшақтарМаңғыстау мен Каспий теңізініңшығысжағалауындабұрынғыша өз билігінжүргізіптұрды. 1096 жылықыпшақбірлестігініңтайпаларыХорезмгеқарсы жорық ашады, бірақолсəтсіздікпенаяқталды. XI ғ. аяғы мен XII ғ. бас кезіндеЖент, Янгикент, Сырдарияныңтөменгіағысындағы тағы басқа қалаларқыпшақкөсемдерініңқолынақарағанымен, XII ғ. алғашқыжартысындаосынауқалаларқыпшақхандары мен солардықайтсе де басыпалғысыкелген Орта Азияныңмұсылмандықəулеттеріарасындағықиян-кескіұрысалаңынаайналады. Хорезм шахыАтсызЖенттіжаулапалады, со- нан соң солтүстіккеқарайбеталып, өз қарауынаМаңғыстауды да қосады. 1133 жылыЖентқаласынанДештіҚыпшақдаласына тереңдеп жорық жасағанАтсызқыпшақтардыойсыратажеңеді. Тап осы кезденбастапҚыпшақхандығыныңыдырауыбасталады. Оған себепболғаннегізгіжəйттер: қыпшақтайпаларыақсүйектерініңарасындаХорезмгебейімдеушілердіңкөбеюі, қаңлылардың аса ірібірлестігініңқұрылуы, өкіметбилігіүшінөзараəулеттіқырқыстыңкүшеюіеді. XII ғ. екіншіжартысынан, əсіресе, Текеш (1172—1200 жж.) биле- ген кезденбастап, Хорезм қыпшақақсүйектеріменжақындасатүсудімақсатеткенсаясатжүргізеді. Қаңлы, қыпшақ, имек, ұран тайпала-рытоптарыныңжетекшілерін Хорезм шахтарыəртүрліқызметтергетартады. Бұдан басқа туысқандықүшінқалыптасқандəстүргесай Хорезм билеушілеріəйелдерінқаңлы мен қыпшақтардың хан əулеттеріненалыпотырған. Мысалы, XIII ғ. бас кезінде Хорезм шахы Ала ад-дин Мұхаммедқаңлылардыңбасшысы Əмин Мəліктіңқызынаүйленген. Осыныңарқасында Əмин Мəлік Хорезм шахтарсарайындамаңызды рөл атқарған. Хорезм шахыМұхаммед /1200—1220 жж./ өз мемлекетініңқұрамына XIII ғ. бас кезіндеСығанақжерінқосыпалады. Сығанақиелігіненайырылыпқалғанынақарамастанқыпшақхандары Хо- резмгеқарсықажырлыкүресінжалғастыраберді. Бұл кезде Хо- резмшахыМұхаммедДештіқыпшақелінебірнешерет жорық жа- сайды. 1216 жылықыпшақбилеушісіҚадырханғақарсыаттанғанəскерижорықтарыныңбіріндеолЫрғызғадейінжетеді. Осы кездеол Торғай даласындақыпшақтарелінеқашыпкіргенмеркіттердіқуыпкеле жатқан Шыңғысханқолыменсоқтығысыпқалады. Бұл монғолдардың Қазақстан жеріндеалғашретболуыеді, сөйтіп, бұдан кейінмонғолбасқыншылығыныңдəуірібасталады жүктеу/скачать 231.13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|